Tíminn - 20.08.1993, Blaðsíða 13

Föstudagur 20. ágúst 1993
Tíminn 13
ungu manna var Eysteinn leiðtogi
sem alltof snemma sleppti forustu-
taumunum.
Þó minnist ég þess á einum af mörg-
um fundum þessara ára, hvemig
hann í umræðum tætti í sundur
málatilbúnað okkar, þar sem á lævís-
an hátt átti að koma flokksforust-
unni í nokkum vanda. Við sátum eft-
ir hljóðir og það stóð nánast ekki
steinn yfir steini. Þá sáum við að
þessi mikli flokkshestur mundi verja
undirstöður síns flokks af hörku ef
með þyrfti.
Eftir brotthvarf af þessum flokks-
slóðum var ekki laust við að maður
væri litinn nokkru homauga. Mér er
því minnisstætt hversu hlýlegt
handtak ég fékk, þegar við nokkrir
kunningjar sóttum Eystein heim á
góðri stundu.
Samvinnumanninum Eysteini Jóns-
syni kynntist ég best. Honum þótti
mjög vænt um að heimili Jónasar
Jónssonar frá Hriflu var á sínum
tíma breytt í félagsheimili fyrir sam-
vinnustarfsmenn og nemendur úr
Samvinnuskólanum og fylgdist vel
með starfinu á þeim vettvangi.
Þetta hús varð síðan eins konar
vagga Búsetahreyfingarinnar og
þegar fyrsta húsnæðissamvinnufé-
lagið, Búseti í Reykjavík, var stofnað
fyrir tæpum tíu ámm, var Eysteinn í
hópi stofnfélaga og ávarpaði meðal
annars stofnfund félagsins með eftir-
minnilegum hætti.
Þau hjón hugsuðu sér í upphafi að
eignast íbúð hjá Búseta, þegar þau
yfirgæfu sitt samvinnuhús við As-
vallagötu eftir hálfa öld. Kringum-
stæður og barátta gegn Búseta komu
í veg fyrir það og þá hafði Eysteinn
samband við mig og óskaði eftir að
segja sig úr félaginu. Hann vildi ekki
verða til þess að taka þar rétt frá ein-
hverjum öðrum, sem þyrfti á honum
að halda. Ég þurfti að hafa nokkuð
fyrir því að sannfæra Eystein um
það, að þátttaka hans í Búseta tæki
ekki rétt frá neinum öðrum og kaup
hans á íbúð annars staðar breyttu
engu þar um.
Fimm árum síðar vígðum við svo
okkar fyrsta hús og við þá athöfn
ávarpaði Eysteinn okkur aftur og
lýsti tilkomu Búseta á þann hátt, að
nú væri týndi hlekkurinn í íslenska
húsnæðiskerfinu loksins fundinn.
í spjalli á eftir lýsti hann svo furðu
sinni yfir þeim skilningsskorti ís-
Iendinga, að geta aldrei litið á rétt til
einhvers eða yfir einhverju eins og
hverja aðra eign.
Þegar Búsetahreyfingunni var ýtt úr
vör fyrir tæpum áratug, voru við-
brögðin með margvíslegum hætti.
Meðal svokallaðra samvinnumanna
ríkti allnokkurt tómlæti með þenn-
an nýja samvinnusprota. En gömlu
samvinnumennimir, þeir sem
komnir voru á eftirlaunaaldur,
skynjuðu best þörfina og tilganginn.
Fremstur í þeim hópi var Eysteinn
Jónsson.
Nú er kvaddur síðastur þeirra
stjómmálamanna, sem á ámnum
fyrir seinni heimsstyrjöld var í for-
ustu við mótun okkar þjóðfélags.
Ævistarfið er ómetanlegt þessari
þjóð.
Eysteini Jónssyni tókst það sjald-
gæfa, að vera hvort tveggja í senn,
mikilvirkur áhrifamaður í þjóðfélag-
inu áratugum saman, og jafnframt
látlaus þegn þess, sem hafði sam-
viskubit af því að taka frá öðmm
hina minnstu hluti.
Gæfa hans og okkar var sú, að hann
gekk um þetta land í bókstaflegri
merkingu eins og hann ætti landið
og það hann.
Kæra Sólveig, böm og ættingjar.
Innilegar samúðarkveðjur.
Reynir Ingibjartsson
Alpamir. Tign og dýrð fjallanna sem
tengja höfuðlönd álfrmnar. Hið
sögufræga Bemarskarð skartaði
snjódyngjum og ítalskri sól. Unn-
andi íslenskrar náttúm, lesari aust-
firskra fjalla og safnari steina úr
flestum byggðum fslands var eins
glaður og bam sem gengur inn
kirkjugólfið f fegurstu guðshúsum
heimsins.
Eysteinn Jónsson gældi við grjótið
og teygaði fegurð þessarar fjalla-
drottningar Evrópu. Þetta var haust-
ið 1967. Hann hafði Ieitt Framsókn-
arflokkinn til mesta kosningasigurs
á lýðveldistímanum, en Viðreisnin
sat samt áfram. Ég var ungur maður
á leið til ffamhaldsnáms og höfðum
við sammælst um ökuferð um meg-
inlandið, Eysteinn, Sólveig og náms-
maðurinn í hlutverki bflstjórans.
Það var röskur aldarþriðjungur síð-
an hann steig inn á svið íslenskrar
sögu, varð ráðherra yngstur allra,
glímdi við Jónas og kaus tvímenning
með Hermanni, varðist árásum nas-
ista, brást við þrautum kreppunnar
og hafði svo setið í ríkisstjóm í nær
áratug áður en lýðveldið var stofnað
á Þingvöllum.
í skugga sólarinnar, sem sleikti hin
sögufrægu fjöll, sagði hann mér að
nú ætlaði hann að hætta for-
mennsku í Framsóknarflokknum.
Rétti tíminn væri kominn. Honum
varð ekki þokað þótt ég beitti öllum
þrótti og ákafa ungs manns til að
telja honum hughvarf. Auðvitað lét
svo sterkur stofn íslenskra stjóm-
mála ekki ungan strák hagga sér.
Hugurinn var skýr. Ákvörðunin
hafði verið tekin. Rökin vom marg-
vísleg, en þó var fjarri því að hann
ætlaði að draga sig í hlé.
Eysteinn taldi að sín biðu mörg
verkefni á öðmm sviðum. Hann
hefði of lengi varið ámm í árangur-
slítið skak um eilífan vanda efna-
hagslífsins. Nú væri tími kominn til
að helga vemdun íslenskrar náttúm
þá krafta sem enn væm til reiðu. Og
þeir reyndust vissulega miklir. A
næstu árum skráði Eysteinn Jóns-
son stóra kafla í hina ungu bók um-
hverfisvemdar á íslandi.
En þessa haustdaga í Ölpunum var
hugur Eysteins við þau tímamót að
hann hafði ákveðið að hætta for-
mennsku í Framsóknarflokknum.
Lfldegast yrðu ýmsir honum ná-
komnir í þingflokknum sammála
þeirri skoðun. Ef hann biði í eitt
kjörtímabil enn, yrði Ólafur Jóhann-
esson orðinn of gamall og þá enginn
augljós sem arftaki. En Ólaf myndi
skorta hugmyndaflug og ferskan
kraft. Þess vegna var Eysteinn að
velta því fyrir sér í Ölpunum að lík-
legast væri skynsamlegt að munstra
Steingrím og mig með Ólafi í nýja
forystu, Steingrím sem gjaldkera og
mig sem ritara! Sjálfsagt myndu ein-
hverjir í þingflokknum telja okkur of
unga, enda þá hvorugur okkar Stein-
gríms á þingi. En Eysteinn benti á að
aldur okkar væri svipaður og hans
og Hermanns þegar þeir settust í
stjóm hinna vinnandi stétta 1934.
Þannig hugsaði „sá gamli" — eins
og við strákamir í SUF kölluðum
hann jafnan — í tæm fjallalofti Alp-
anna, en þegar heim kom vildu þess-
ir „einhverjir úr þingflokknum"
munstra einhverja aðra en okkur
Steingrím og helst auðvitað sjálfa
sig. Og sagan fór eins og allir vita, en
í stfl við glettni örlaganna rifja ég
upp þessa óskastöðu foringjans frá
1967 þegar formenn Alþýðubanda-
lagsins og Framsóknarflokksins færa
honum nú kveðjur og þakkir á skiln-
aðarstundu.
Það var mér dýrmæt reynsla á yngri
ámm að kynnast Eysteini Jónssyni
náið, fylgjast með honum í starfi,
ræða við hann lengi, hlýða á mat
hans á mönnum og málefnum, sjá
vinnustfl hans, árvekni, úthald og
kraft. Mér er til efs að nokkur stjóm-
málamaður íslenskur hafi á þessari
öld spannað lengri sögu með virkum
áhriftim og beinni þátttöku í at-
burðarás. Hann var þátttakandi í
innsta hring Framsóknarflokksins
þegar Tryggvi Þórhallsson, Jónas
Jónsson og Ásgeir Ásgeirsson vom
höfuðleiðtogar flokksins, hafði á Al-
þingishátíðinni 1930 þegar verið að-
stoðarmaður Hriflugoðans í Stjóm-
arráðinu í þrjú ár, varð húsbóndi í
fjármálaráðuneytinu 55 ámm áður
en ég settist þar inn, en var samt alla
mína tíð í Ámarhvoli að flytja mér
ráð um fjármálastjómina. Saga Ey-
steins Jónssonar verður því aðeins
sögð að þjóðarsaga íslendinga sé um
leið rakin, jafnt í meginköflum sem
og smáatriðum.
Eg hafði lokið mínu fyrsta háskóla-
prófi þegar ég kynntist Eysteini fyrst
og sinnti rannsóknum til doktors-
prófs um leið og starfið innan Fram-
sóknarflokksins skóp okkar kynni,
sem um árabil urðu náin og mikil.
Það varð mér sem annað háskólapróf
að hljóta þá gæfu á mótunarskeiði
ungs manns að umgangast Eystein á
daglegum vettvangi stjómmálanna.
Hann sagði stundum íbygginn á svip
að sú merka bók Sturlunga væri lík-
lega besta lestrarbiblía stjómmála-
mannsins. Ég var að vísu lítt lesinn á
þá bók, en lærði mikið af því að fylgj-
ast í tæpan áratug með virkri dagbók
Eysteins Jónssonar. Fyrir það vil ég
þakka.
Síðan skildu hinar formlegu leiðir,
en vinátta okkar og kunningsskapur
héldust engu að síður. Hann varð
róttækari með ámnum og fylgdist
ótrúlega vel með öllu, stóm og
smáu, á vettvangi stjómmálanna.
„Ég held ég sé orðinn miklu meiri
sósíalisti en Magnús og Lúðvík,"
sagði hann eitt sinn eftir einhverja
glímuna á ámnum upp úr 1970. Á
formannstíma sínum, 1962- 1968,
lét hann flokksþing Framsóknar-
flokksins álykta um brottför hersins,
en hvomgur eftirmanna hans á þeim
stóli hefur gengið svo langt. Sagði
reyndar oft að fátt þætti sér jafn-
slæmt og þurfa að deyja með erlend-
an her enn á íslenskri gmndu. Svo
Ianga dvöl hins erlenda herliðs vildi
hann ekki hafa á sinni pólitísku sam-
visku. Hann var eindreginn and-
stæðingur aðildar íslands að hinu
Evrópska efnahagssvæði og fannst
lítt til um afstöðu sumra í þingliði
Framsóknarflokksins á liðnum vetri.
Hann dæmdi núverandi forystu
Sjálfstæðisflokksins hart, enda hafði
hann betri og nánari samanburð við
Jón Þorláksson, Ólaf og Bjama en
nokkur annar íslendingur á þessu
herrans ári.
Eysteinn og Sólveig bjuggu nær all-
an sinn búskap í einu af samvinnu-
húsunum áÁsvallagötunni, afrakstri
félagslegs framtaks í húsnæðismál-
um kreppuáranna. Þar ólu þau upp
vænan hóp bama og oft var gest-
kvæmt þegar liðsmenn húsbóndans
að austan gistu þar vikum og mán-
uðum saman. Handan við limgerðið
ól skipstjóraekkjan sfðan upp dætur
tvær og syni og í það hús sótti ég
Búbbu í fyrsta sinn fyrir rúmum 20
ámm. Það var að kvöldlagi á miðju
sumri og Eysteinn var að klippa trén
meðfram götunni. Hann brosti í
kampinn og stríðnisglampinn skein
úr augunum þegar stelpan úr næsta
húsi, sem trítlað hafði í stofunni
hans frá bamæsku, og uppreisnar-
seggurinn úr Framsóknarflokknum
leiddust út Bræðraborgarstíginn.
Þannig munum við hann, hlýjan,
mannlegan og kátan. Sagan geymir
orðstír mikils foringja sem umfram
aðra menn skóp örlög íslands á þess-
ari öld.
Við Búbba sendum Sólveigu, böm-
um hennar og Eysteins og fjölskyld-
unni allri kveðju okkar og þakkir fyr-
ir svo ærið margt á liðinni tíð.
Ólafur Ragnar Grímsson
f dag er kvaddur hinstu kveðju í
Hallgrímskirkju í Reykjavík, Ey-
steinn Jónsson, fyrrverandi alþingis-
maður og ráðherra. Eysteinn var
fæddur á Djúpavogi 13. nóvember
1906; hann andaðist í Reykjavík 11.
ágúst s.l. Það var því á upphafstug
aldarinnar að bjarmi þessa heims
skein honum fyrst í augu og nokkuð
liðið á síðasta tuginn þegar hann
hvarf á vit annarra ljósa. Með góðum
rétti mætti kalla Eystein Jónsson
mann aldarinnar, enda mun vand-
fundinn sá maður er markað hafi
farsælli spor í þjóðlífsakur íslend-
inga á þessari öld.
Starfsdagur Eysteins var orðinn
langur, enda bar hvoru tveggja til, að
hann hafði tekið daginn snemma og
svo hitt að hann hélt góðri starfs-
heilsu langt fram eftir ævi. Löngum
hefur verið til þess vitnað er Ey-
steinn settist í ráðherrastól árið
1934, þá aðeins 27 ára gamall, og
hafa ekki jafnungir menn gegnt ráð-
herrastörfum á íslandi síðan þetta
gerðist. Eysteinn var fyrst kjörinn á
þing fyrir Sunn-Mýlinga árið 1933
og ljóst af öllum tiltækum heimild-
um að hann er óðar orðinn einn af
forustumönnum Framsóknarflokks-
ins.
Eysteinn sat á Alþingi óslitið til árs-
ins 1974, eða samtals í rúmlega fjóra
áratugi, þingmaður Sunn- Mýlinga
til árins 1959, en eftir breytta kjör-
dæmaskipun 1959 fyrir Austfirð-
inga. Segir samtímamaður Eysteins,
Jón Helgason ritstjóri, í prentaðri
heimild, að hann hafi haft „traustara
og eindregnara fylgi f kjördæmi sínu
en flestir aðrir þingmenn". Eysteinn
var forseti Sameinaðs þings síðasta
kjörtímabilið er hann sat á þingi.
Ráðherra var hann f sex ríkisstjóm-
um á árunum 1934 til 1958 og stóð
ráðherradómur hans samtals í rúm
19 ár. Lengst af var hann fjármála-
ráðherra og kom það f hans hlut að
stýra fjármálum ríkisins á kreppuár-
unum. Nú, meira en hálfri öld síðar,
munu allir sanngjamir menn viður-
kenna að í þeirri tvísýnu baráttu,
sem þama var háð, hafi hinn kom-
ungi fjármálaráðherra í fyrsta ráðu-
neyti Hermanns Jónassonar unnið
það þrekvirki er lengi mun til vitnað.
Ég veit að aðrir munu verða til þess
að gera ítarlega grein fyrir stjóm-
málalegum ferli Eysteins og hlut-
verkum hans í stjómsýslunni og
mun því stytta mál mitt um þau efni.
Ég get þó ekki stillt mig um að
minna á giftudrjúgan þátt hans í að
stefna íslendingum í flokk með vest-
rænum þjóðum í þeim átökum sem
urðu fljótlega upp úr síðari heims-
styrjöld og enn um sinn munu
kennd við það kalda stríð sem nú er
að engu orðið.
Það vill oft verða háttur þeirra, sem
gæddir em óvenjulegu starfsþreki,
að hafa mörg jám í eldinum og svo
var um Eystein Jónsson. Hann var
mikill útivistarmaður og unni mjög
náttúm landsins. Það kom því af
sjálfu sér að hann yrði oddviti nátt-
úruvemdarmanna þegar þau mál-
efni hófu að taka á sig þá mynd sem
við þekkjum í dag. Var hann formað-
ur Náttúmvemdarráðs á ámnum
1972 til 1978.
Jón Helgason ritstjóri komst svo að
orði um Eystein að hann hefði verið
alinn upp innan samvinnuhreyfing-
arinnar. Ungur maður vann hann
hjá kaupfélaginu á Djúpavogi, bæði í
búð og á skrifstofu. Hann stundaði
nám í Samvinnuskólanum 1925 til
1927 og lét svo ummælt að Jónas
Jónsson hefði verið óþreytandi að
stappa samvinnustálinu í nemendur.
Áratugum seinna varð þetta orðalag
Vilhjálmi Hjálmarssyni tilefni til að
segja að hjá Eysteini hefði sam-
vinnustálið hvorki dignað né heldur
hefði á það fallið; vom það orð að
sönnu.
Árið 1931 átti Eysteinn hlut að því
með öðmm að stofna Kaupfélag
Reykjavíkur og var hann formaður
þess frá stofnun og þar til hann gerð-
ist fjármálaráðherra árið 1934. Þá
var Eysteinn og hvatamaður þess að
stofnað var Byggingarsamvinnufélag
Reykjavíkur árið 1932. Var Eysteinn
ritari í fyrstu stjóm félagsins sem
reisti hvorki meira né minna en 39
íbúðir á fyrstu tveim starísámm sín-
um, þar af 33 í einbýlishúsum. Ey-
steinn var fyrst kosinn f stjóm Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga árið
1944; hann var varaformaður stjóm-
arinnar frá 1946, en formaður frá
1975 til 1978 er hann lét af stjómar-
störfum fyrir aldurs sakir.
Þegar Eysteinn kom fyrst í stjóm
Sambandsins var Sigurður Kristins-
son forstjóri þess. Eysteinn starfaði
síðan með Vilhjálmi Þór öll þau ár
sem hann var forstjóri, þ.e. 1946 til
1954, og síðan með Erlendi Einars-
syni frá ársbyrjun 1955. Af þessum
tímasetningum er ljóst að Eysteinn
var í stjóm Sambandsins einmitt
þau ár og áratugi er hagur þess stóð
með mestum blóma. Eysteinn var
kjörinn heiðursfélagi Sambandsins á
aðalfundi þess árið 1978.
Eysteinn var kominn nokkuð á sjö-
tugsaldur þegar ég tók að hafa af
honum nokkur persónuleg kynni.
Um áratugs skeið áttum við samleið
á stjómarfundum í Sambandinu,
hann sem varaformaður og formað-
ur stjómar, ég sem einn af fram-
kvæmdastjómm Sambandsins. Eftir
að hann hætti í Sambandsstjóm,
1978, hélt hann uppi góðum tengsl-
um við fyrirtækið og mætti t.d. und-
antekningarlaust á aðalfundum svo
lengi sem heilsan leyfði. Mér verður
Eysteinn Jónsson minnisstæður fyr-
ir þrennt: í fyrsta lagi vil ég nefna
ljúfmennsku hans og lítillæti; í öðm
lagi einstakan hæfileika hans til að
setja mál fram á skýran og einfaldan
hátt — þetta tel ég raunar að hafi
verið lykillinn að velgengni hans á
stjómmálasviðinu; í þriðja lagi ber
að nefna það sem ef til vill mætti
kalla varasjóð málafylgjumannsins.
Svo mjög sem hann iðkaði að stilla
máli sínu í hóf, þá kom það þó fyrir
— og þá einkum á hinum stærri
fundum — að hann hélt yfir okkur
brýningarræður sem áreiðanlega
munu seint úr minni líða þeim sem
á hlýddu.
Ég hef að framan nefnt nokkra
veigamikla þætti í starfsemi Eysteins
á samvinnuvettvangi, en hef þó ekki
getið um þann þáttinn sem veiga-
mestur er og Vilhjálmur Hjálmars-
son, samherji Eysteins, hefur lýst
með þessum orðum: „Allan stjóm-
málaferil sinn var hann hinn óþreyt-
andi málsvari samvinnuhreyfingar-
innar og hafði veruleg áhrif á mótun
löggjafar um samvinnufélög til mik-
illa heilla fyrir allt starf samvinnufé-
laganna."
íslenskir samvinnumenn standa í
mikilli þakkarskuld við Eystein
Jónsson. Á þeim tímamótum, sem
nú verða, flytur stjóm Sambandsins
fram dýpstu þakkir til hins látna for-
ystumanns fyrir áratuga starf hans
að samvinnumálum, svo í kaupfélög-
unum og Sambandinu sem á hinum
breiðari vettvangi þjóðmálanna. Eft-
irlifandi konu Eysteins, frú Sólveigu
Eyjólfsdóttur, bömum þeirra sex,
tengdabömum og öllu öðru skyldu-
liði flytjum við dýpstu samúðar-
kveðjur.
Drottinn blessi minningu Eysteins
Jónssonar. Hvfli hann í friði.
Sigurður Markússon
Fjalladrottning, móðir mín!
mér svo kær og hjartabundin,
sœll ég bý við brjóstin þín,
blessuð aldna fóstra mín.
Hér á andinn óðul sín
öll, sem verða á jörðu fundin.
Fjalladrottning, móðir mín,
mér svo kœr og hjartabundin.
Fagra, dýra móðirmtn,
mirmar vöggu griðastaður,
þegar lífsins dagur dvín,
dýra, kæra fóstra mtn,
búðu um mig við brjóstin þtn.
Bý ég þar um eilífð glaður.
Fagra, dýra móðirmtn,
minnar vöggu griðastaður.
(Sigurður Jóusson frá Anurvatni)
Elsku afi minn.
í hvert sinn er ég gríp stein til að
velta í lófa mér verður mér hugsað
til þín. Afi átti steinasafn sem við
bamabömin máttum skoða, sumt í
gegnum gler, annað máttum við
koma við og velta í lófanum til að
skoða betur. Ýmsar tegundir af
steinum sem afi hafði safnað saman.
Sumt kom af heimaslóðum, annað af
öræfum eða úr nánasta umhverfi.
Steinamir lágu þama rólegir, en
höfðu frá mörgu að segja, eins og afi.
Hann sagði okkur ýmislegt um þessa
steina. Hvemig þeir myndast og
hvemig hann fann þá eða fékk.
Steinamir mynduðu í bamshugan-
um ævintýraheim í vinnuherbergi
afa. Og afi var ævintýramaðurinn
okkar. Það var ekki auðvelt fyrir okk-
ur krakkana að átta okkur á því hvað
hann væri. Það vom tildæmis allar
þessar ljósmyndir þar sem hann stóð
með mörgum öðmm köllum í röð
fyrir framan Alþingishúsið og stund-
um var hann líka í sjónvarpi eða út-
varpi og talaði þá mest um pólitík
sem ég skildi lítið í.
Okkur krökkunum fannst þetta
stúss í stjórnmálum ári spennandi
og trúðum því af lífi og sál að afi
hefði ætfð rétt fyrir sér. Skrifborðið
hans afa varð allt að því heilagt, að
minnsta kosti allt er á því lá. Þetta
var staðurinn þar sem afi hugsaði,
þar sem öll þessi mikilvægu skjöl
lágu og þessi stóri svarti sími sem
hann notaði til að tala við mikilvæga
menn, jafnvel forsetann.
Afi átti fleiri hliðar. Hann kenndi
okkur að elska og virða fósturjörð-
ina. í gönguferðum gekk hann með
okkur og sagði okkur til í jarðsögu