Tíminn - 20.08.1993, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Föstudagur 20. ágúst 1993
eða benti okkur á fugla sem hann var
sérstaklega fróður um. Hann lá líka
með okkur í mosanum og horfði á
skýin búa til aðra heima. Eysteinn
afi var rólegur maður og allt, sem
hann tók sér fyrir hendur, gerði
hann á sinn eigin máta. Ég man að
ég skautaði með honum á litlu vatni
hönd í hönd og það var svo erfitt fyr-
ir stelputryppi eins og mig að renna
mér eins rólega og sagði þá við hann
að nú færum við saman niður. Þessi
augnablik virðast vera óendanleg,
þar sem afi skíðar niður í stórum,
fallegum svig- beygjum og svo allir
hinir f kring, sem æddu niður til að
vera sem fyrst niðri.
í húsi afe og ömmu á Ásvallagötu
67 virtist ailt vera svo einfalt og
kyrrt Allar athafnir dagsins virtust
vera þar svo öðru vísi og hátíðlegri.
Það var allt öðru vísi að borða þar
hafragraut á morgnana, því því
fylgdi ákveðin athöfn. Skeið með Iýsi
og svo rúgbrauð með osti. Allt hafði
því sinn gang og sinn rétta tíma. í
hádeginu lagði afi sig og því þótti
mér gaman að fylgjast með. Oft kíkti
ég fyrir hom í vinnuherberginu til
að sjá hann liggja þar og sofa. Mér
þótti þetta mjög merkilegt. Afi gerði
lfka undarlegar æfingar á stofugólf-
inu með priki og sandpokum sem
amma saumaði. Þetta vom hægar
æfingar, sem minna mig núna á kín-
verska gamla menn undir bemm
himni, hægar og ömggar og alltaf
þær sömu.
Þetta em bara nokkur minninga-
brot er koma núna upp í hugskoti
mfnu, því svo margs er að minnast.
Það er erfitt að kveðja þig, elsku afi
minn, og tilhugsunin um að geta
ekki gengið saman eða talað saman
fyllir mig sámm söknuði. Það er allt-
af svo margt sem eftir er að ræða.
Það er líka svo margt sem minnir
mig á góðar stundir, glaðar stundir
með fjölskyldunni, sem vom marg-
ar. Svo margt sem minnir á góðan
dreng, sem svo margir þekktu og
virtu. Ég er glöð yfir því að hafa haft
möguleika á að tala við þig á þessum
síðustu dögum og geta sýnt þér
strákana mína. Að geta kvatt þig
með kossi, elsku afi minn, og þakka
þér fyrir allt sem liðið er, en sem við,
sem eftir stöndum, gleymum ekki.
Elsku amma Sólveig, f mínum
huga vomð þið ætíð eitt. Þið studd-
uð hvort annað f blfðu og stríðu,
eitthvað sem nútildags virðist vera
svo lítdð um. Afi hefði ekki getað gert
allt, sem hann gerði í lffinu, án þín.
Þú studdir hann í gegnum súrt og
sætt Og nú er hann farinn og þú
stendur eftir. En þú stendur ekki ein.
Þið afi eigið föngulegan hóp bama
og bamabama, sem í dag kveðja og
minnast afa mfns Eysteins Jónsson-
ar, fyrrverandi ráðherra.
Þakka þér, afi minn, fyrir að hafa
verið frábær afi okkur öllum bama-
bömunum.
Sólveig
fsland á marga feður. í okkar aug-
um em þeir fyrirferðarmestir, sem
höfðu forystu f landsmálum á þess-
ari öld, sem nú er brátt liðin. íslandi
reið oft á gætnum og úrræðagóðum
mönnum á þeim umbrotatímum
sem yfir þjóðina hafa gengið allt frá
þeim tfma er tengsl okkar við Dani
vom að rofna og þangað til nú, að
tvær rflásstjómir em í landinu; þessi
sem er kosin af landsmönnum f al-
þingiskosningum og hin, sem hefur
völd sfn frá fámenniskosningum f
verkalýðsfélögum og skipar fyrir í
efnahagsmálum.
Sá lýðræðisþróttur sem yfir okkur
gekk, þegar við töldumst fær um að
stjóma okkar málum sjálf, og árang-
urinn af öllu því basli, speglast nú í
til þess að gera sæmilegri afkomu
mikils meirihluta heimila, nokkm
ríkidæmi f einstaka tiífelli og
þröngri stöðu á sviði efnahagsmála.
Fábrotnir atvinnuvegir og miklar
draumsýnir um miklar iðjur á næsta
leyti hafa einkennt stjómmál hinna
yngri manna. Stórvirkjanir bíða
verkefna og ungt og menntað fólk
fer f útlendinginn með þekkingu
sína og atorku. Á meðan standa
stjómmálamenn upp fyrir haus í leit
að nýjum viðfangsefhum til að skatt-
leggja á meðan þeir ákveða af tómri
hreystimennsku að grafa vegi í gegn-
um fjöll eða undir fírði. Verði fólk
veikt heyrir það undir luxus að njóta
aðhlynningar. Við höfum nefhilega
veríð að fara aftur á bak síðustu tutt-
ugu árin eða svo.
Árið 1927 myndaði Tryggvi Þór-
hallsson ríkisstjóm, sem ákvað að
vinna hratt og vinna vel á meðan
tími ynnist til, en líftfmi ríkisstjóma
getur orðið næsta stuttur. Þá var hið
gamla embættismannakerfí eins og
verkalýðshreyfíngin nú, einskonar
ríki f ríkinu, sem sagði fyrir um sfn
kjör og starfsferíl, og kostaði ekki lít-
ið að hrinda því valdakerfi og koma á
nýrri skipan og völdum í þeirra
hendur, sem kosnir vom til að fara
með þau. Ríkisstjóm IVyggva Þór-
hallssonar vann hratt og vel að mý-
mörgum framfaramálum, sem mið-
uðu öll að því að rýmka til fyrir ein-
staklingum í lífsbaráttunni og auka
sjálfsgildi þeirra. Jafnvel menntun,
sem hét næstum að vera sérréttindi,
var gerð almenn upp að vissu marki,
svo að innan skamms tíma var risinn
upp hópur af ungu fólk með eins-
konar skemmri skím úr héraðsskól-
um. Hún dugar mörgum þeirra enn.
Inn í þetta tímabil almennrar end-
urreisnar fléttuðust síðan lífssögur
magra einstaklinga, sem áttu eftir að
taka við verkefnunum og hafa for-
ystu fyrir framhaldi nýskipunar.
maður Sunn-Mýlinga komungur að
aldri, eða árið 1933. Hann kom inn í
þingflokk Framsóknarmanna um
það leyti, þegar þar var að draga til
stórtfðinda. Ljóst var að annar af
helstu foringjum flokksins, Jónas frá
Hriflu, hafði á stundum tæpan
meiríhluta þingflokksins á bak við
sig og þau umskipti vom orðin, að
Tryggvi Þórhallsson var gengin úr
flokknum og hafði stofnað Bænda-
flokk. Eysteinn fylgdi Jónasi að mál-
um, enda ætluðu þeir og fleiri
flokknum víðara hlutverk en verða
einvörðungu flokkur einnar stéttar í
landinu. Áður en Eysteinn var kos-
inn á þing barðist hann ötullega með
Jónasi á meðan þau sársaukafullu
uppskipti stóðu yfir sem enduðu
með brottför TVyggva. Eysteinn var
ásamt Hermanni Jónassyni og fleir-
um í hópi bæjarradíkala, en svo vom
þeir nefhdir ungir fylgismenn Jónas-
ar á þessum tíma. Ekki var þó með
góðu móti hægt að kalla þessa menn
radíkala, en þeir vildu sem flokks-
menn forða flokknum frá því að lok-
ast inni með einhæf stefnumið.
Aftur kom Eysteinn við sögu eftir
þingkosningamar 1934. Þá barðist
hann fyrir því að formaður flokksins
hlyti sinn eðlilega sess sem leiðtogi
nýrrar ríkisstjómar. Alþýðuflokkur-
inn, sem var hinn aðilinn í væntan-
legri samsteypustjón, kaus að hafa
Eysteinn varð viðskiptaráðherra f
þjóðstjóminni svonefndu 1939-
1942. Þá var lokið í bili einhliða
samstarfí Alþýðuflokksins og Fram-
sóknarflokksins og Sjálfstæðisflokk-
urínn kominn til sögunnar sem
þríðji aðili. Menn vildu leita sem
mestrar samstöðu vegna stríðshætt-
unnar, en heimstyrjöldin skall yfir í
september haustið 1939. Eyríki eins
og ísland varð að búast við með sér-
stökum hætti vegna hættu á að-
flutningstregðu og Ienti það í hlut
viðskiptaráðherra að undirbúa og sjá
um skömmtun á ýmsum nauðsynj-
um og birgðasöfnum eftir því sem
aðstæður leyfðu. Þeir Hermann og
Eysteinn vom enn sem fyrr fulltrúar
Framsóknar í ríkisstjóm. En sú
breyting hafði orðið á bak við tjöld-
in, að foríngi flokksins hafði lent í
andófí við þá eftir kosningamar
1937. Þetta átti sér eðlilegar og óvið-
ráðanlegar orsakir og átti eftir að
hljóta sársaukafullan endi, sem
mæddi einna mest á Eysteini, sem
var ritari flokksins og hlífði sér aldr-
ei þegar um ágreining var að ræða,
eða ef hann taldi að standa þyrfti fast
fyrir, enda væri það flokknum fyrir
bestu.
Þegar til stóð að endumýja stjóm-
arsamstarfið 1937 hittust þeir Ey-
steinn og Jónas frá Hriflu og sátu
lengi í bfl Eysteins fyrir utan heimili
heyrðist löngum síðan, að pólitískir
andstæðingar hans frá þeim dögum
vildu gera sem minnst úr honum.
Hins vegar fór það svo, að eftirmælið
um Nýsköpunarstjómina féll mjög
að sjónarmiðum Eysteins, sem Ieyfði
sér að kalla fímbulfambið og nýsköp-
unaræðið „gums“. Hingað höfðu
verið keypt skip allt frá 1930 með
dísilvélum, sem brenndu olíu. Tog-
arakaup nýsköpunar voru með ein-
dæmum m.a. vegna þess að togar-
amir voru flestir ef ekki allir kola-
kyntir. Þegar Stefanfa tók við var
efnahagsástandið þannig, að taka
varð upp skömmtun f landinu á
helstu nauðsynjum, alveg eins og á
stríðstímum.
Eysteinn var fjármálaráðherra á ár-
unum 1950 -1958. Á þeim ámm var
hann búinn að eiga lengrí sögu að
baki í fremstu röð íslenskra stjóm-
málamanna en flestir aðrir. Atvikin
höguðu þvf þannig til, að vegna
vinnu minnar kynntust við nokkuð á
þessum ámm. Þess var mjög gætt á
Tímanum að ekki skrifuðu fleiri um
pólitík í blaðið en sérstakir trúnaða-
menn flokksins. Ég var ekki í þeim
hópi og raunar aldrei, enda var alltaf
til nóg af mönnum til að sinna þeim
störfum; sitja á þingfundum og
skrafla utan að hlutum. Þeir sem
unnu blaðið að öðm leyti höfðu lítið
samneyti við flokksforingja. Og svo
Eysteirm ásamt hópi framsóknarmanna i sumarferð í byrjim áttimda áratugarms.
Einn þeirra ungu manna, sem vom
kallaðir til verka var Eysteinn Jóns-
son, fyrrverandi ráðherra, sem lát-
inn er nokkuð við aldur, að loknum
giftusömum ferli í stjómmálum.
Segja má að hann hafi í fyrstu verið
einn af sveinum Jónasar Jónssonar
frá Hriflu. En Eysteinn var alltof
sjálfstæður í skoðunum til að vera
sveinn eins eða neins til Iengdar.
Vom þeir þó margir, sem undu við
að hlýða í einu og öllu vilja og fyrir-
mælum Jónasar frá Hriflu, enda
þoldi hann jafnan illa að standa í
miklum skoðanaskiptum við menn.
Mátti segja um Jónas á tímabili, þeg-
ar mest þurfti að vinna og án tafa, að
hann hafi lotið sjónarmiðum Aldin-
borgara: Vi alene vide.
Eysteinn Jónsson var prestssonur
frá Djúpavogi. Hann brautskráðist
úr Samvinnuskólanum 1927, en þar
lærði hann undir handarjaðri Jónas-
ar frá Hriflu. Áður hafði hann verið
starfsmaður í Stjómarráðinu f ein
fjögur ár. Eftir námið í Samvinnu-
skólanum hélt hann heim á Djúpa-
vog um vorið og var þar um tíma,
eða þangað til hann fékk skeyti frá
Jónasi: Komdu suður, stóð í skeyt-
inu. Þá var Jónas orðinn ráðherra í
stjóm Týggva Þórhallssonar. Ey-
steinn brást vel við þessu kalli for-
ingjans og hóf að nýju störf í Stjóm-
arráðinu og vann þar næstu þrjú ár-
in, eða þangað til hann var gerður að
skattstjóra í Reykjavík og formanni
niðurjöfnunanefndar.
í Stjómarráðinu vann Eysteinn að
málefnum landhelgisgæslunnar og
annaðist um þarfír hennar f landi, en
margs þurfti búið við. Hann annað-
ist einnig innkaup fyrir rfldsspítal-
ana, en upp úr þessu starfi hans
spratt Innkaupastofnun ríkisins.
Segja má, að Eysteinn Jónsson hafi
snemma þurft að bera ráðherratitil.
Starf hans við Landhelgisgæsluna og
spítalana leiddi til nokkurrar nafti-
giftar, sem Spegilinn tók síðan upp.
Þeir nefndu hann Brauðamálaráð-
herrann. Eysteinn var tuttugu og
þriggja ára um þetta leyti.
Eysteinn Jónsson var kosinn þing-
hom í síðu Jónasar á þessum ámm,
töldu hann vandsetinn og fara of
geist og erfiðan í málum, þar sem
samvinna tveggja flokka þufti að
ríkja. Alþýðflokksmenn vitnuðu til
þess, að samstarf flokkanna byggðist
í raun á því, að þeir hefðu með mál-
efni bæja og kaupstaða að gera, en
Framsókn ætti að sjá um sveitimar.
Alþýðuflokksmenn sáu andstæðing í
hverjum þeim, sem nefridur var bæj-
arradíkal, en það voru þeir kallaðir
Jónas frá Hriflu og ungir liðsmenn
hans um þessar mundir. Það var
einkum Héðinn Valdimarsson sem
vildi ekki þessa tegund af samkeppni
frá samstarfsflokki. Leikar fóm
þannig að Alþýðuflokkurinn neitaði
að samþykkja Jónas frá Hriflu sem
forsætisráðherra nýrrar stjómar.
Jónas frá Hriflu var á Laugarvatni
sér til hvfldar eftir kosningar. Þegar
sýnt þótti að Héðinn og félagar
myndu ekki láta af skoðun sinni,
kvaddi Jónas þá Hermann og Eystein
austur að Laugarvatni. Báðir vom
ungir menn, sem höfðu staðið fast
með honum í gengnum orrahríðum.
Og þama á Laugarvatni sagði hann
þeim að þeir yrðu að taka við ráð-
herradómi. Enginn ágreiningur varð
um þá tvo í þingflokki Framsóknar
og ekki frekari tafir á stjómarmynd-
un. Þetta varð stjóm hinna vinnandi
stétta og þar var Eysteinn fjármálar-
ráðherra til árins 1939. Aðstaða
þessa unga manns í sæti fjármála-
ráðherra var ekki glæsileg. Kreppan
var þá í algleymingi í landinu, en Ey-
steinn hafði góða yfirsýn yfir lands-
hagi og lét ekki basl komandi ára
byrgja fyrir sýn. Um þetta leyti hófst
mikil nýbygging vega, bæði vegna
nauðsynjar í dreifbýlu landi og einn-
ig og ekki síst til að geta veitt verka-
mönnum atvinnu sem víðast um
landið. Seinna, þegar Eysteinn var
spurður um þessa vegagerð hló hann
við og sagðist eiginlega ekki vita
hvemig þeir hefðu farið að þessu. En
mikið gladdist hann á lokaári þing-
ferlis síns þegar byggingu hringveg-
arins lauk með brúnni yfir Skeiðar-
ársand.
hans. í það sinn gerði Jónas kröfu til
að verða forsætisráðherra og vildi fá
Eystein í lið með sér til að koma því
í kring. Eysteinn benti honum á, að
Hermann væri óumdeilt ráðherra-
efni flokksins eins og hann hefði ver-
ið, enda hefði ekkert gerst sem rétt-
lætti það að hann yrði sviptur þeirri
stöðu. Auk þess væri ljóst, að þing-
flokkurinn myndi aldrei samþykkja
breytingu. Þetta mat Eysteins var
rétt, en Jónas frá Hriflu sætti sig
ekki við það. Þeir Hermann og Ey-
steinn áttu eftir að sitja fimm ár í
ríkisstjóm með Jónas frá Hriflu
meira og minna andstæðan þeim,
mann sem skrifaði einna mest í Tím-
ann, málgagn flokksins. Eysteinn
kom mikið við sögu, þegar Jónas var
felldur frá formennsku í flokknum
1944, einnig þegar Framsóknar-
menn reyndu að koma í veg fyrir síð-
asta framboð Jónasar í Suður-Þing-
eyjarsýslu. Þangað fór Eysteinn og
reyndi að tala um fyrir mönnum og
deildi við Jónas á fíindi í kjördæm-
inu. Það sagði Eysteinn síðar að
hefði verið versta ferð sem hann
hefði farið fyrir flokkinn. Löngu
seinna átti Framsóknarflokkurinn
afmæli, en Eysteinn var þá formað-
ur. Þá var Jónasi boðið og þar tókust
þeir í hendur Eysteinn og Jónas.
Nokkurt hlé varð á ráðherradómi
Eysteins Jónssonar á árum utan-
þingsstjómar og síðan á ámm Ný-
sköpunarstjómar Ólafs Thors. Þá var
Eysteinn framkvæmdastjóri Prent-
smiðjunnar Eddu. En hann varð
menntamálaráðherra í stjóm Stef-
áns Jóhanns Stefánsson 1947 (Stef-
anfu). Þá tók Þjóðleikhúsið til starfa,
en þangað réði Eysteinn Guðlaug
Rósinkrans sem þjóðleikhússtjóra,
og mun einhverjum hafa þótt það
misráðið. En Eysteinn vissi sínu viti
enda fór það svo, að síðan Guðlaugur
var við Þjóðleikhúsið tala menn um
hann með eftirsjá. Eysteinn hafði
ekki verið í stjómarandstöðu fyrr en
Nýsköpunarstjómin tók við völdum.
Vegna mikils kunnugleika hvað
varðaði ríkisrekstur og ríkisfjármál
varð hann erfiður andstæðingur og
mun enn vera. Ég kom aftur að Tím-
anum, eftir að hafa verið nokkum
tíma á Alþýðublaðinu, um það leyti
sem Eysteinn Jónsson varð formað-
ur Framsóknarflokksins. Hann var
þá jafnframt formaður blaðstjómar
Tímans og sat fundi með ritstjómm
á mánudagsmorgna. Var hann mjög
vanafastur með þessa fundi og vildi
að ritstjórar mættu. Drakk hann þá
svart kaffi og sykurlaust og fannst
mér og eflaust öðmm matgæðing-
um, að kaffið svarta væri heldur
þunnur þrettándi fyrir slíkan önnum
kafinn afreksmann. Eysteinn hafði
þá nokkm áður verið skorinn upp
við magasári, sem hafði þjáð hann
lengi. Man ég eftir frá þeim árum, að
eitt sinn var ég staddur við Edduhús,
en kosningabarátta var þá í algleym-
ingi. Ég sá Eystein koma út úr hús-
inu, þreytulegan mjög og sýnilega
eitthvað þjáðan. Hann snaraðist inn
í bfl sem beið hans við húsið, lagði
sig út af í aftursæti og breiddi frakka
sinn yfir sig. Síðan var ekið af stað
niður sundið. Ég spurði viðstadda
hvert hann væri að fara. Komið var
kvöld og veður heldur hryssingslegt
Mér var svarað að hann færi beint til
kjördæmis sfns á Austurlandi. Og
undir nótt, spurði ég. Það verður
ekki stansað fyrr en eystra var svarið.
Mér fannst þetta mikil harka, og
ólíkt þeim hugmyndum, sem maður
gerði sér á þeim ámm um að menn í
háum stöðum svifu um á dúnsæng-
um góðs atlætis.
Á mánudagsfundum Tímans var
Eysteinn jafnan hinn reifasti, drap á
mál, sem hann taldi að þyrfti um-
fjöllunar við og var stundum með
smámiða í vösum sfnum, sem hann
studdist við sér til minnis. Oft hafði
hann skrifað margsinnis ofan f staf-
ina, eins og hann hefði verið að
dunda við slíkt á fundum, þar sem
setur vom oft langar. Það var margt
sem lærðist af Eysteini á þessum
mánudagsmorgnum. Maðurinn bjó
yfir óhemju mikilli reynslu og hvar
sem hann drap við fæti í einhveiju
máli lýsti viðhorf hans athygli og
góðum gáfum og umfram allt