Tíminn - 09.11.1994, Blaðsíða 5
Mi&vikudagur 9. nóvember 1994
®Éw§ttii
5
Rettur mabur á réttum tíma
Gylfi Gröndal: SVEINN BJÖRNSSON.
ÆVISAGA. Forlagib, 1994. 380 bls.
Gylfi Gröndal hefur nú lokiö viö
aö rita ævisögur allra fyrrverandi
forseta íslands: Sveins Björnsson-
ar, Ásgeirs Ásgeirssonar og Krist-
jáns Eldjárns. Það er reyndar ekki
skrum, sem á kápubaki stendur,
að „þetta eru veglegar gbækur,
miklar að vöxtum og vandaðar
að allri gerð". Enda er höfundur
þrautþjálfaður og smekkvís. Hins
vegar hefur verið bent á að hér er
ekki um að ræða gagnrýna úttekt
á starfi og stefnu þessara manna.
Einkum var því á loft haldið í
sambandi við ævisögu Ásgeirs,
enda lifði hann mikla átakatíma í
stjórnmálum og átti að baki
nokkuð sérstæðan pólitískan fer-
il þegar hann var kjörinn forseti.
Nú er það svo að staða forseta-
embættisins er með þeim hætti
að mörgum þykir sem nærgöng-
ul gagnrýni á þeim mönnum,
sem því hafa gegnt, sé ekki við
hæfi. Og ég tel raunar að vel rit-
aðar frásagnir af ævi þeirra, slíkar
sem Gylfi hefur skrifað, eigi full-
an rétt á sér og beri að meta þær
á sömu forsendum og þær eru
skrifaðar. Samt sér höfundur
ástæðu til að víkja að þessu í eft-
irmála sögu Sveins Björnssonar:
„Nú á dögum þykja gagnrýnar
ævisögur svokallaðar girnilegast-
ar, jafnvel í augum virtra fræði-
manna. Svo áköf og einsýn er sú
krafa tímans, að með öllu gleym-
ist hve gagnrýni er hægt að láta í
ljós með margvíslegum hætti.
Hún felst ekki eingöngu í stór-
yrðum, afhjúpun og offorsi, eins
og margir virðast halda. Sú eina
og sanna gagnrýni kemur af
sjálfu sér, þegar satt og rétt er
skýrt frá."
Þetta er laukrétt, nema hvað það
er ekki eins einfalt og ætla mætti
að ákvarða hvað er „satt og rétt".
Hvað er sannleikur? spurði Pílat-
us, og engum „gagnrýnum sögu-
ritara" er fært að segja allan
sannleikann um menn og mál-
efni. Þegar um pólitísk ágrein-
ings- og álitamál er að ræða,
verður sannleiksleitin ekki annað
en siðferöislegt mark sem aldrei
er unnt að ná. Sú eina krafa, sem
gerð verður til söguritara, er að
hann sé heiðarlegur og stingi
ekki vísvitandi undir stól neinu
sem varpað geti skýrara ljósi á
viðfangsefnið. Og ég ætla að
Gylfi Gröndal geri það ekki í sín-
um forsetasögum. Hann er að
vísu hógvær í ályktunum, en les-
andinn getur vel dregið sínar
ályktanir af öllum þeim gögnum
sem höfundur reiðir fram.
Að loknum þessum hugleiðing-
um skal vikið að ævisögu Sveins
Björnssonar. Það fer í alla staði
vel á að gefa hana út á fimmtugs-
afmæli lýðveldisins. Bókin hefur
reyndar nokkra sérstöðu meðal
forsetabókanna. Sögur Kristjáns
og Ásgeirs vom að vemlegu leyti
byggðar á gögnum úr fómm
þeirra, sem fjölskyldur forset-
anna létu höfundi í té. Ævisaga
Sveins er nánast alveg reist á
prentuðum heimildum. Að vísu
munu vera til minnisblöð frá
Sveini, sem til hefur staðið að
gefa út og höfundur þessarar
bókar hafði ekki aðgang að. Er þá
vonandi að ekki líði á löngu að
þau plögg verði birt. Bók Gylfa
stendur alveg fýrir sínu sem yfir-
litsrit, enda á vitaskuld eftir að
fjalla með ýmsum hætti um mál
sem snerta Sveins, eins og eftir-
menn hans á forsetastóli, eink-
um Ásgeir Ásgeirsson.
Gylfi segir að ævisaga Sveins
Björnssonar hafi reynst sér
þyngst í skauti af forsetabókun-
um. Það stafar af því hversu
heimildamagnið er mikið, og
reynir þá á yfirlitsgáfu, dóm-
greind og orðfærni höfundar að
smíöa úr þessum efniviði læsi-
lega bók. Þetta hefur Gylfa tekist
einkar vel. Meginheimildin er
endurminningar Sveins, sem út
voru gefnar að honum látnum,
en þær ná fram að ríkisstjóra-
tímabili hans. Til viðbótar þessu
koma endurminningar annarra,
rannsóknir fræðimanna á ýms-
um þáttum, ævisögur stjórn-
málamanna, blaðagreinar, ræður
og annað.
Framan af er býsna löng frásögn
af Birni ritstjóra, föður Sveins, —
má raunar segja að fulllangt mál
sé um hann skrifað. Um alda-
mótapólitíkina hefur talsvert ver-
ið ritað, meðal annars heil bók
um Björn. Hins vegar verður
þessi frásögn til að setja ævi
Sveins betur í sögulegt samhengi.
Hann fæðist í Kaupmannahöfn,
rúmu ári eftir að Jón Sigurðsson
fellur þar frá, en Björn var einn af
handgengnum mönnum forset-
ans. Saga þriggja forseta lýbveld-
Cylfi Cröndal rithöfundur.
isins spannar raunar rieila öld
þjóöarsögunnar, frá fæöingu
Sveins Björnssonar 1881 til and-
láts Kristjáns Eldjárns 1982. Ferill
þessara manna er á sinn hátt
dæmigerður um þjóðfélagshrær-
ingar á íslandi og í umheiminum
þessa viðburðaríku öld. Þegar
maður lítur yfir þetta skeið verð-
ur sú tilfinning ásækin, að nú sé-
BÆKUR
GUNNAR STEFÁNSSON
um vib ab lifa einhvers konar
söguleg rof, og hugsýn um hið
frjálsa þjóðfélag í norburhöfum
sé að þoka sæti fyrir draumi um
hlutdeild þjóðarinnar í samþjób-
legum valdamiðstöðvum.
Hvernig maður var Sveinn
Björnsson, fyrsti íslenski þjóð-,
höfðinginn? Það hefur stundum
verið látið að því liggja að hann
væri ekki sérlega skemmtileg per-
sóna. En starfhæfni hans er ótví-
ræö, elja hans og góðar gáfur, og
með ólíkindum hversú víða
hann gerist forgöngumaður:
Frumkvöðull í Eimskipafélaginu,
í tryggingamálum, áhrifamikill
þingmaður, fyrsti formaður
Rauða kross íslands, annar
tveggja fyrstu hæstaréttarlög-
manna á Islandi og á þátt í að
móta Hæstarétt. Hann veröur
fýrsti sendiherra íslands erlendis
og leggur grundvöll að utanríkis-
þjónustunni. í framhaldi af því er
hann nánast sjálfkjörinn í emb-
ætti ríkisstjóra, þegar atvikin
Sveinn Björnsson forseti.
neyða íslendinga til að taka sjálf-
ir við æðstu stjórn ríkisins. Það
verður síðasta og mesta forústu-
hlutverk hans.
Sveinn Björnsson var ódæll
skólapiltur og alinn upp í Dana-
óvild. Síðan mótast hann af lang-
vinnu diplómatastarfi í Kaup-
mannahöfn. Þab verða örlög
hans sem ríkisstjóra að reyna að
beita áhrifum sínum til að
hindra hastarlegan skilnab ís-
lands frá Danakonungi. Fyrir
þetta bakaði hann sér andstöðu
ýmissa hinna hörðustu skilnað-
armanna, eins og Ólafs Thors,
Bjarna Benediktssonarogjónasar
frá Hriflu, sem ekki vildu kjósa
hann forseta á Þingvöllum 1944.
Allur þingflokkur Sósíalista-
flokksins skilaði auðu. Þetta er
merkilegt af því að í rauninni
kom enginn til greina í forseta-
embættiö nema Sveinn.
Pólitísk áhrif Sveins Björnssonar
voru mun meiri en seinni þjóð-
höfðingja okkar og er þar oftast
bent á utanþingsstjórnina. Hann
hilaöi ekki við að gera ágreining
við stjórnmálaforingja. Bréf hans
til Alþingis í janúar 1944 þar sem
hann stingur upp á þjóðfundi
um lýbveldisstofnun eftir að
málið var raunar útkljáð í þing-
inu, er undarlegt tiltæki. Þar of-
mat Sveinn völd sín og virðingu,
eins og Gylfi segir. Þetta hindraði
hann þó ekki í ab halda áfram
sem forseti aö veita þinginu að-
hald eftir mætti. Einu sinni var
hann kominn á fremsta hlunn
með að láta vin sinn Vilhjálm
Þór mynda utanþingsstjórn. Þá
kom Ólafur Thors í veg fyrir þab,
enda slík stjórn eitur í beinum
Ólafs. — Því hefur veriö haldið
fram að Sveinn hafi leikið nokk-
urt hlutverk í mótun utanríkis-
stefnu okkar eftir stríð, og jafnvel
verib lagður grundvöllur að
henni í ferð forsetans, ásamt Vil-
hjálmi Þór utanríkisráðherra, til
Roosevelts Bandaríkjaforseta
strax eftir lýðveldisstofnun síö-
sumars 1944. Þetta eru mál sem
sagnfræðingar þurfa ab kanna og
þess ekki aö vænta að um þau sé
fjallað að ráði í ævirakningu eins
og þessari.
Sveinn Björnsson er kannski
ekki það sem kallað er litrík sögu-
persóna. En hann var réttur maö-
ur á réttum tíma og einn þeirra
sem mótað hafa íslenskt þjóðfélag
á þessari öld. Ævisaga hans og eft-
irmanna hans á forsetastóli veitir
tilefni til að hugleiða eðli forseta-
embættisins og þá breytingu sem
á því hefur orðið á síðustu áratug-
um. — Af sögulegum ástæðum
lendir þetta embætti í nokkurri
klemmu. Þaö er mótað á sínum
tíma eftir embætti konungs, sem
hafði veriö sviptur völdum þegar
hér var komið. Hefði því verið
eðlilegt aö þingið kysi forsetann,
eins og raunar var í upphafi um
Svein Björnsson. Embættisstíll
hans sem forseta tók ef til vill mið
af því að hann þurfti aldrei að
heyja kosningabaráttu og afla sér
stuönings almennings. I meöför-
um þingsins á stjórnarskránni
1944 var hins vegar horfið frá því
aö hafa forsetann þingkjörinn,
eins og til stóð, og ákveðið að
hann skyldi vera þjóðkjörinn. En
þá hefbi um leið átt að fá honum
pólitísk völd og gera hann nokkru
sjálfstæðari gagnvart þinginu,
svipað og er um Frakklandsforseta
eða Finnlandsforseta. Það var ekki
gert og embættib hefur fjarlægst
stjómmálaáhrif, en fremur orðið
eins konar menningarfulltrúa-
staða. Hvort sú stefna var rétt er
vitanlega álitamál og verður ugg-
laust rætt í sambandi vib næsta
þjóbkjör forseta.
Ævisaga Sveins Björnssonar er,
líkt og fyrri forsetasögur, prýdd
mörgum myndum og virðulega
útgefin sem hæfir. í þessum bók-
um þremur er mikill fróðleikur
smekklega fram borinn og veröur
ekki annab sagt en Gylfi Gröndal
hafi lokið verki sínu meb sóma. ■
Þjoöleg ímyndunarveiki og
minnimáttarkennd
SPJALL
Um helgina las ég langt blaba-
vibtal við stjórnmálamann
nokkurn. Nafn hans skiptir ekki
máli í þessu samhengi og raunar
gildir það sama um flest af því,
sem eftir honum var haft.
Aðeins eitt í þessu viðtali vakti
athygli mína. Blaðamaöurinn
spurbi hvort leiðindamál, sem
undanfarið hefur dunið á vesal-
ings stjórnmálamanninum, gæti
ekki skaðað ímynd hans. Jú,
hann var ekki frá því, blessaður.
Nú er það svo, að ímynd er ekki
veruleiki, m.ö.o. hún er ekki
mynd, heldur hugarburður um
mynd. Hafi mér t.d. verið sagt frá
fjalli, sem ég hef aldrei augum
litið, get ég svo sem ímyndað
mér lögun þess. Sú ímyndun
gæti byggst á því, hvemig fjöll ég
hef áður séð. Hún væri þá byggö
á hlutlægum forsendum. Eins
gæti ég byggt ímyndun mína um
útlit fjallsins á rómantískum, nú
eða þá kaldranalegum skáldskap
um landslag. Þá ætti ímyndunin
sér huglægar rætur. En einu gild-
ir, hvort heldur ímyndun mín
um útlit fjallsins væri hlutlæg
eða huglæg. Hún væri alltjent
ekki í samræmi vib vemleikann.
Þvert á móti væri hún fölsun á
veruleikanum.
Því miður virðist mér, sem okk-
ur íslendingum sé veruleikaföls-
un mjög að skapi nú um stundir.
Þeir em ófáir, stjórnmálamenn-
irnir, sem við höfum kosiö yfir
okkur vegna þess að vib ímynd-
um okkur hitt og þetta um þá.
Þetta er gott fyrir yfírborösmenn
á framabraut. Þeir þarfnast
hvorki þekkingar, dugnaöar né
heiðarleika til að koma sér áfram.
Þeir þurfa ekki einu sinni á skob-
unum að halda. ímynd er allt
sem þarf! Og það er vandalaust
aö veröa sér úti um eina slíka hjá
ímyndunarveikri þjóð.
En að sama skapi og þetta
ástand er gott fyrir yfirborðs-
mennin, þá er það heiðarlegum
stjórnmálamönnum fjömr um
fót. Og þab er afleitt fyrir aum-
ingja ímyndunarveiku kjósend-
urna, þessa sem falla í þá gryfju
að skrifa uppá fyrirfram fallna
víxla.
Því mibur eru það ekki aðeins
stjórnmálin sem bera keim þess-
arar landlægu ímyndunarveiki.
Listalífið er undir sömu sök selt. í
hvert skipti sem íslenskur söngv-
ari gefur frá sér búkhljóð utan
landsteinanna, ímyndar landinn
PjETUR
HAFSTEIN
LÁRUSSON
sér að þar fari heimsfrægt stórst-
irni. Nokkur málverk íslendings
á erlendum söfnum nægja þjób-
inni nánast til að jafna honum
við Leonardo da Vinci. Og ef ein-
hverjum útlendingi detmr í hug
að verða sér úti um styrk til að
gefa út íslenska brandarabók, en
slík rit kallast skáldskapur á nú-
tímamáli, þá skjóta fjölmiblar
hér heima hinum mngumrnaða
hömndi umsvifalaust upp á
ímyndaban stjörnuhimin. Sem
kannski er ekki svo vitlaust, sé
þess gætt ab gervitungl eru best
geymd skýjum ofar.
Ég skal játa, að hér er dregin
upp nokkuð ófögur mynd. Því er
ekki úr vegi, ab velta því fyrir sér
hvað valdi þessu auma ástandi.
Ég hygg, ab minnimáttarkennd-
in spili stærsm rulluna í því sam-
bandi. Sjálfsöruggur maður
kaupir sér t.d. málverk sem hann
vill njóta á vegg hjá sér. Afmr á
móti kaupir sá, sem þjakaður er
af minnimáttarkennd, málverk
sem hann heldur að falla muni í
kramið hjá gesmm og gangandi.
Hann heftir ekki nokkra þörf fyr-
ir sjálfstætt mat á myndlist, allt
sem hann þarfnast er vitneskja
um það, hvaða málarar séu í
tísku. Listmálarar, sem einhverra
hluta vegna hafa ekki átt upp á
pallboröib hér heima, þurfa því
ekki annab en telja fólíd trú um
ab þeir sér heimsfrægir í útland-
inu, þá seljast verk þeirra eins og
heitar lummur. Og allir gleyma
því, aö eðli málsins samkvæmt,
kólna lummur fljótlega eftir ab
þær eru teknar af pönnunni.
Svo ibnir hömm við íslendingar
verið vib það á síðusm árum ab
vekja Garðar Hólm upp úr gröf
sinni, að teljast verður útilokað
ab sjálfsvirðing okkar sé óskert. ■