Tíminn - 10.11.1994, Blaðsíða 10

10

Fimmtudagur 10, nóvember 1994
Mannvitsbrekkur
The Bell Curve, eftlr Charles Murray og Ri-
chard Herrnstein. The Free Press, 850 bls.,
30 S.
„Orðib „gáfur" er, eins og mikið
af orðfæri sálfræöinnar, sótt í dag-
legt mál.... En sálfræðingum hef-
ur gengið illa aö oröa skilgrein-
ingu, sem er nákvæmari og fyllri
þeim skilningi, sem almenningur
leggur í oröið." Svo segir í Ency-
clopaedia ofthe Social Sciences (Int-
elligence and intelligence test-
ing). En verða gáfur mældar?
Bandarískur sálfræðingur, J.
McKeen Cattell, mun 1890 hafa
gert fyrstu umtalsverðu tilraun-
irnar til þess. í Frakklandi 1905,
að beiðni menntamálaráöuneyt-
isins, bjuggu A. Binet og T. Simon
skólabörnum gáfnapróf. Slík próf
útfærði L.M. Terman við Stan-
ford-háskóla nánar 1915. Og hafa
þau síðan verið mjög viðhöfð. En
eru gáfur að öllu leyti meðfædd-
ar? Eða eru þær aö hluta viöbrögð
við aðstæðum? Um það, eöa öllu
heldur hlutföll þeirra þátta, deila
sálfræðingar, á stundum harka-
lega. Og í þær glæður blæs bók
þessi.
í ritdómi í Newsweek 24. október
1994 sagði: „Bókin er afrakstur
átta ára samstarfs á milli Murrays
og Herrnsteins, sem lést í septem-
ber s.l., 64 ára að aldíi. í bókinni
eru settar fram þrenns konar laus-
tengdar röksemdir. Fyrst fer ný
útlistun þjóðfélagsstéttar. Að
Richard Herrnstein.
Fréttir af bókum
dómi Murrays og Herrnsteins er
Bandaríkjunum nú að miklu leyti
stjórnað (illa, að þeirra dómi) af
greindarfólksliði, saman dregnu
að gáfnaprófum og hæfnis og há-
skólanámi. Á eftir því kemur
firnastór greindar-miðstétt —
125 milljónir í Bandaríkjunum
meö gáfnavísitölu frá 90 upp í
110."
Einkunnir í gáfnaprófum, upp
settar í línurit, líkjast kirkju-
klukku með breiðum földum.
Fremri (vinstri) faldinn mynda
lágar einkunnir, hinn aftari
(hægri) háar. „Murray og Herrn-
stein skipta fremri faldinum í
tvennt: IV. flokk (treggáfaða) og
V. flokk (mjög treggáfaða). Saman
taka þeir til 25% íbúa Bandaríkj-
anna, 62,5 milljóna manna.
Lægri gáfnavísitölu tengjast fé-
lagslegar meinsemdir svo sem fá-
tækt, framfærsla á vegum hins
opinbera, fæðingar utan hjóna-
bands og glæpir, að höfundar
telja. Þeir hafna þeim „henti"-
kenningum, að sakir aðstæðna og
menningarþátta verði fólk ósjálf-
bjarga og taki til viö glæpi."
„Höfundar fullyrða, að negrar
mælist með vérulega lægri
greindarvísitölu en hvítir menn.
Raunar eru það engin nýmæli. Ár-
um saman hafa kennarar og sál-
fræðingar vitað, að munur á miðl-
ungs (meðal-) gáfnavísitölu
hvítra og svartra er 15 stig."
„Að lokum er upp brugöið sýn
pólitískra ragnaraka, sem er þriðji
— og ótrúverðugasti — þáttur
bókarinnar. Framundan sjá höf-
undar umsköpun velferðarríkis-
ins í „gæsluríki" — hátæknilegt
afbrigði verndarsvæða Indíána —
og þeir óttast „nýja íhaldshyggju"
að „suður-amerískri fyrirmynd",
en í henni fælist ab hvabeina yrði
gert til „að vernda villurnar uppi
á hæðinni gegn ógnunum frá fá-
tækrahverfunum neðra"." ■
Paul Magdalino: The Empire of Manuel I
Komnenos 1143-1180. Cambridge Uni-
versity Press 1993.
Manuel I Komnenos er talinn
fæddur um 1120, tók völdin
sem keisari í Býsans 1143 og lést
1180. Hann átti sér að samtíbar-
mönnum Friðrik Barbarossa,
Hinrik Plantagenet og Saladin
ásamt Rögnvaldi Kala Kollssyni
Orkneyjajarli.
Eins og segir í Orkneyinga-
sögu: „Þá er þeir Rögnvaldur jarl
kómu til Miklagarðs, var þeim
vel fagnat af stólkonungi ok
Væringjum. Þá var Menelias
konungur yfir Miklagarði, er vér
köllum Manúla ..." Þar er
Manuel I Komnenos kominn.
Tólfta öldin í Býsans var öld
krossferða og ágengni vest-
rænna ríkja í löndum Manuels
I. En honum tókst að hamla
gegn ágengninni og stefndi
jafnframt að því að styrkja ríkið
og endurheimta ítök þess á ítal-
íu og jafnframt aö verjast Tyrkj-
um lengst af ríkisstjórnarferli
sínum. Hann stefndi beinlínis
að því aö verða krýndur keisari
alls Rómaveldis og að ná lykil-
völdum í Vestur-Evrópu. Innan-
lands var stjórn hans styrk og
efnahagur ríkisins sterkur. Ýms-
ir höfundar hafa talið 12. aldar
Býsans einkennast af afturför og
niöurkoönun, en svo er ekki
samkvæmt skoðunum höfund-
ar þessa viöamikla rits. Árangur
Manuels I í utanríkismálum var
undraverbur á óróatímum
krossferða og hagsmunaárekstra
auðugra verslunarborga á Ítalíu.
Manuel I tókst að halda í horf-
inu og vel þaö.
Þótt tilraunir hans til þess ab
endurheimta völd Býsans á ítal-
íu og, að margra áliti, fjarstæðu-
kenndar áætlanir um að gerast
keisari alls Rómaveldis hins
BÆKUR
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
forna og þar með Evrópu, þá var
hann einhver valdamesti þjób-
höfðingi á 12. öld meðan hann
var og hét. Tilraunir hans mis-
heppnuðust og því hefur hann
hlotið ómilda dóma sagnfræð-
inga samtímans og síðar. Taka
Konstantínópel 1204 eftir hans
dag varpaði skugga á fortíðina,
en hefði hans notið við þá, er
óvíst að atburðarásin hefði orð-
ið ósigur og rán borgarinnar.
Manuel I var maður sérstæður,
mótabi umhverfi sitt og jók
mjög vald ríkis og kirkju, studdi
listir og bókmenntir. Hann var
ágætur herforingi og tók sjálfur
þátt í orrustum, sem styrkti
mjög hollustu hermanna hans.
Hann samdi ræöur sínar sjálfur.
Hann er talinn hafa verið vel að
sér í guðfræði og ræddi um guð-
fræðileg efni á kirkjuþingum.
Á hans dögum jókst abstreymi
Englendinga og norrænna
manna í liðsveitir Væringja, en
þeir höfðu lengi verið í lífverði
keisaranna allt frá 10. öld. Frá
11. öld eru heimildir um ís-
lenska Væringja. Samband Býs-
ans og Norðuríanda var talsvert
og gripir og ýmis lúxusvara
barst með málalibunum, Vær-
ingjunum, til Norðurlanda
ásamt sögum úr mannlífi og frá
atburðum í mestu borg kristin-
dómsins, Miklagarði.
Ósigur Manuels I fyrirTyrkjum
vib Myriocephalum 17. septem-
ber 1176 lamaði frekari fram-
sókn í austurveg, og sumir telja
að eftir þennan ósigur hafi dag-
ar stórveldisins Býsans verið
taldir. Keisarinn lést 1180, borg-
in var tekin og rænd 1204, en
ríkiö hélt sem ríki til 1453, þeg-
ar höfuöborgin féll í hendur
Tyrkjum. Sá atburöur fyllti Evr-
ópubúa skelfingu og lengi vel
vofði Tyrkjahættan yfir Evrópu.
Höfundurinn rekur sögu
Manuels I og síöan fylgir lýsing
á Konstantínópel og landshlut-
um. Efnahagssaga er umfjölluð
og stjórnarhættir og miðstýring.
Kirkjusaga er rakin og menning-
arsaga. Það er talað um endur-
reisn 12. aldar í Evrópu, sem
fólst í aðskilnaöi og aðgreiningu
„pólitísks og andlegs valds, sem
var fyrsta skrefið til þeirrar and-
legu grósku sem einkenndi há-
miðaldir". Þessi endurreisn átti
sér fyrirmynd í grískri heiðni og
markaöi einnig menningarsögu
Býsans á dögum Manuels I.
Charles Murray.
Meðalmennska var
ekki til í fari hennar
Ævisaga Arnýjar Filippusdóttur komin út
Lifir eik þótt laufið fjúki er heiti á
nýútkominni ævisögu Árnýjar
Filippusdóttur skólastjóra á
Hverabökkum. Höfundar eru
Anna Ingólfsdóttir, Katrín Jón-
asdóttir og Margrét Björgvins-
dóttir.
Á kápu segir ab bókin sé gefin
út í tilefni aldarafmælis Árnýjar
Filippusdóttur frá Hellum í
Landsveit. Ung að árum hélt
hún til Kaupmannahafnar og
var þar við nám og störf í átta
ár, oft við þröngan kost. Þegar
hún kom heim til íslands, hóf
hún kennslu, fyrst að Laugum í
Reykjadal og varð síöar skóla-
stjóri Kvennaskólans á Blöndu-
ósi. Einnig kenndi hún á nám-
skeiðum Sambands sunnlenskra
kvenna.
Liðlega fertug að aldri stofnaði
Árný Kvennaskólann á Hvera-
bökkum og rak hann í rúmlega
tuttugu ár, en kennsla var henni
hjartans mál og aö miðla öðrum
af reynslu sinni. Hún fór ekki
alltaf troðnar slóðir. Hún var
sterk og djörf og gat verið orö-
Árný Filippusdóttir.
hvöt þegar því var að skipta. Oft
stóð því styr um gerðir hennar,
enda var meðalmennska ekki til
í hennar fari.
Bókin er 220 síður að stærð og
prýða hana margar . myndir,
m.a. nokkrar litmyndir af verk-
um Árnýjar.
Það er Eik á Hvolsvelli sem gef-
ur bókina út. ■
Isak Harbarson.
Ný ljóðabók ísaks
Bókaútgáfan Forlagib hefur sent
frá sér ljóðabókina Stokkseyri
eftir ísak Haröarson. Stokkseyri
er sjöunda ljóðabók ísaks, sem
er þekktur fyrir vandaða ljóða-
gerö sína þar sem saman fara
framúrskarandi málsmekkur,
næm tilfinning fyrir formi og
frumleg sýn á manninn og um-
hverfi hans.
í kynningu Forlagsins segir: Er
Stokkseyri staður eba hugar-
ástand? Kannski staður sem
kveikir hugarástand? í þessari
bók eru ný ljóð ísaks Harðarson-
ar. Þetta eru ljóð á flæðarmáli,
öllum auðskiljanleg (þótt ekki
séu þeir sjávarmálfræðingar),
fersk og sölt og frískandi.
Stokkseyri er 64 blaðsíöur ab
stærð og prentuð í Prentsmiðj-
unni Odda hf. Bókarkápu hann-
aði Margrét Laxness, en málverk
á kápu er eftir Elfar Gubna Þórð-
arson. Bókin kostar 1.690 kr.

ItLlliiiv' bli>l \
íh . ,gi>jdu>íilsri
cnu ííii uri vm
iOL-:Kir;vUu.,.r6
“3^