Tíminn - 26.11.1994, Page 5

j Tímamynd C S
ísland, útkjálki eöa miðdepilí
Jón Kristjánsson skrifar
Sú staðhæfing er kunn úr umræðum um
utanríkismál að utanríkisstefna íslands
hvíli á þremur stoðum. Þær eru aðild að
Sameinuðu þjóðunum, samstarf í Norður-
landaráði og aðild að Nato. Allt fram á
seinni hluta síðasta áratugar hélst gamla
heimsmyndin, sem myndaðist upp úr
seinni heimsstyrjöldinni þegar járntjald
féll um Evrópu þvera og Vesturveldin og
Sovétríkin stóðu frammi fyrir hvort öðru
grá fyrir járnum og kjarnorkuógnin var ná-
læg..
Breytingaáriö mikla 1989
Berlínarmúrinn féll haustið 1989 og upp
úr því sameinuðust þýsku ríkin. Eftir þetta
var fátt sem áður. Hins vegar eru breytinga-
tímar óvissutímar og það hafa þjóðir Evr-
ópu fengið að reyna nú upp á síðkastið.
Margt er óljóst um framvindu. mála, ekki
síst í varnar- og öryggismálum.
Eins og öllum er kunnugt hafa sum ríki
Austur-Evrópu skipst upp og nú er Tékkó-
slóvakía tvö ríki, Tékkland og Slóvakía.
Ekki þarf að tíunda skiptinguna á Balkan-
skaga, svo mjög sem sá heimshluti er í
fréttum, en Slóvenía er þaö ríki. sem frið-
samlegasta þróunin er í á þeim slóðum.
Þessi ríki ásamt Ungverjalandi og Pól-
landi hafa sýnt mikinn áhuga á því að
ganga í Nato, og áhugi Eistlands, Lettlands
og Litháen á sem nánustu samstarfi til vest-
urs er mjög mikill. Nokkur meiningamun-
ur hefur verið hjá Nato hvernig á að bregð-
ast við í þessu efni, en aö frumkvæði
Bandaríkjamanna hefur verið sett upp
áætlun sem ber nafnið „Partnership for
Peace", eða „Samstarf í þágu friöar", til þess
að koma til móts við þessar óskir og taka
upp samstarf án aðildar.
Það er alveg ljóst aö ef það kæmi upp að
umrædd lönd fengju aðild að Nato, þá
stendur Rússum ekki á sama um slíkt. í um-
ræðum um þessi mál heyrist sú skoðun að
með þessu mundi myndast ný lína um Evr-
ópu, austar heldur en járntjaldið gamla.
Öryggistilfinning
Þessar hugleiðingar eru komnar til af því
að í síðustu viku gafst mér tækifæri til þess
að sitja fund þingmannasambands Noröur-
Atlantshafsríkjanna. Þingmannasamband-
ið hefur tekib inn svo margar þjóðir sem
áheyrnarfulltrúa að það er í raun vettvang-
ur allra þjóða Evrópu og Norður-Ameríku
frá Úralfjöllum til Kyrrahafs, að nokkrum
þjóðum undanskildum sem hafa lýst sig
hlutlausar í utanríkismálum, á borð viö
Svíþjóð, Finnland og Sviss.
Það er athyglisvert við að sitja slíka
fundi, að öryggismál liggja þingmönnum
þessara ríkja mjög þungt á hjarta. Einhvern
veginn höfum við íslendingar ætíð tekið
það sem sjálfsagðan hlut ab öryggi okkar sé
tryggt, og það er ekki
ýkja djúpt í þjóðarsál-
inni að á okkur verbi
ráðist. Það er vonandi
rétt tilfinning. Það er þó
ekki hin hefðbundna
ógn kalda stríbsins sem
liggur í loftinu, heldur
hætta á stabbundnum
átökum, viðlíka þeim
sem blasa við augum á
Balkanskaga. Eldiviðurinn til slíkra átaka er
nægur.
Púðurtunna
Púðurtunnan í Evrópu er þjóöernistil-
finningin, og mannflutningar hafa verib
miklir milli ríkja álfunnar. Þessar stað-
reyndir eru uppspretta spennu. Ég upplifbi
á áburnefndum fundi eitt slíkt augnablik
spennu, sem sýnir í hnotskurn hvað
ástandið getur verið viðkvæmt. Þab var tal-
að fyrir skýrslu um efnahagsþróun í Alban-
íu, en þab land, sem var lokað til skamms
tíma, hefur nú áheyrnarfulltrúa á þessari
samkomu. í umræðum brast skyndilega á
óveöur milli fulltrúa Grikkja og hans vegna
minnihlutahópa í bábum löndum. Erfitt
var að stöðva þá af. Þetta litla atvik sýnir
hve grunnt er í glóöina sem kraumar undir
og eldsneytið er aðstaba minnihlutahópa
sem víða má finna í Evrópu. Á Balkanskaga
er ein sjóðandi kvika af þessu tagi, og ná-
lægðin vib þá atburbi er mikil hjá ná-
grannaþjóbunum og hefur áhrif á viðhorf
þeirra.
Þolraun
Enn gjósa upp átök á Balkanskaga og
Nato og Sameinuöu þjóðirnar standa
frammi fyrir miklum vandamálum. Loft-
árásir geta virkaö eins og olía á eld og hafa
í rauninni gert þab á síbustu dögum. For-
ustumenn innan Natóríkjanna greinir á
um hvort bandalagið á að vera nokkurs
konar verktaki hjá Sameinubu þjóðunum
eða taka sjálfstæbar ákvarðanir um íhlut-
un. Bandaríkjamenn 'áforma að afnema
vopnasölubann til Bosníumúslíma, og
Frakkar ýja að því aö Vestur-Evrópubanda-
lagið eigi að fá aukið hlutverk. Allir vilja
foröast landhernað á þessu svæði, því það
yrði hildarleikur sem mundi kosta ótalin
mannslíf.
Það er því hætt við að
ástandið á Balkanskaga
eigi eftir ab verða sam-
starfi þjóða innan Nato
þolraun, og ekki má mik-
ið út af bera til þess að
átakasvæðið færist út.
Hikandi viðbrögð og
óeining geta skaðað sam-
starf aðildarþjóbanna.
Okkur íslendingum fer
hins vegar illa að heimta blóðsúthellingar.
Við erum herlaust land og leggjum ekki til
hermenn í byssufóðrið.
Efnahagsþróunin
Ekki hafa síður orðið miklar breytingar á
síöustu árum í efnahags- en öryggismálum.
Hæst ber í umræðunni Evrópusamrunann,
en þó er langt í frá aö það séu einu tíðind-
in í efnahagsmálum heimsins. Bandaríkja-
menn, Kanadamenn og Mexíkómenn hafa
tekið höndum saman í Nafta, sem er frí-
verslunarbandalag þessara ríkja, og Gatt-
samningurinn bíður nú staðfestingar aðild-
arríkjanna eftir samningalotu sem hófst í
Uruguay fýrir sjö árum. Allt þýðir þetta
gjörbreytt umhverfi í efnahagsmálum til
viðbótar við það að ný viðskiptastórveldi á
borð við Kína eru að rísa til viðbótar við
það viðskiptaveldi sem fyrir var í Japan og
löndum Suðaustur-Asíu.
Allt þetta þýðir gjörbreytt efnahagsum-
hverfi í heiminum, sem íslendingar verða
að taka miö af þegar litiö er til framtíöar-
innar.
Þab eru gömul og ný sannindi að fáar
þjóðir eru jafn hábar utanríkisviöskiptum
og sú íslenska. Því skiptir mestu máli fyrir
okkur að hafa markabsabgang sem víbast.
Vib höfum átt góð viðskipti og vaxandi við
Asíulönd. Bandaríkin hafa ávallt verið
mjög mikilvægur markaður og Evrópu-
markaðurinn er okkur ómissandi. Þab er
einnig naubsyn fyrir okkur ab missa ekki
sjónar af markaði í Rússlandi, þótt gífurleg-
ar breytingar gangi þar yfir.
Þaö er því ekkert töfraorð sem leysir okk-
ar markaðsmál. Það er okkur nauðsyn að
ganga svo frá málum ab við njótum bestu
kjara á Evrópumarkaði, en með því má ekki
missa sjónar af markaðsaðgangi annars
staðar. Samskipti okkar viö ESB mega ekki
spilla fyrir því.
Það er okkur einnig brýn nauðsyn að
halda opnum leiðum til viðskipta víðar í
veröldinni en á þeim svæbum sem nefnd
hafa verið. Suður-Ameríka sækir fram efna-
hagslega, en sá heimur er okkur ekki mjög
kunnur í viðskiptum. Þó stundum vib í
nokkrum mæli verkefnaútflutning til Chile
á sviði sjávarútvegs. Slík starfsemi íslenskra
aðila á sér stað víðar í heiminum, eins og í
Kamtsjatka, í Namibíu og á Indlandi. Þau
viðskipti, sem frumherjar á þessu sviði hafa
skapað, eru athyglisverður vaxtarbroddur
sem ekki má visna.
Eyland e&a jaðarsvæði
Við íslendingar megum undir engum
kringumstæbum lokast inni í þeim hugar-
heimi að við séum jaðarsvæði eba eyland í
veröldinni. Við þurfum á því að halda að
stunda viðskipti í allar áttir. Til þess er brýn
nauðsyn á virkri þátttöku í alþjóbasam-
starfi bæði á sviði efnahagsmála, öryggis-
mála og menningarmála, Gamla heims-
myndin er hrunin og önnur komin í henn-
ar stað. Sú mynd er ekki fullgerb og breytist
hratt um þessar mundir. Þó má vel greina í
henni helstu drættina, sem eru hin stóru
viðskiptabandalög.
Brýnasta verkefni okkar í utanríkismál-
um er að halda samstarfi og samvinnu
þvert yfir Atlantshafið á svibi öryggismála.
Á efnahagssviðinu er okkur brýnast ab
tryggja góðan markaösaðgang ab hinum
stóru efnahagsheildum. Við megum ekki
loka að okkur á því sviði. Tvíhliba samn-
ingur við ESB er nauðsyn, ef EES-svæðið til-
heyrir sögunni, að öðrum kosti veröum við
ab byggja á því í samskiptum okkar við Evr-
ópu. Hins vegar verður að gæta þess að
þessi samningagerð spilli ekki möguleikum
okkar annarstabar.
Sjálfstæði okkar er best tryggt meb sam-
starfi við þjóöir Evrópu og Norður-Ameríku
á sviði öryggismála og greiðum aðgangi að
mörkuðum. Það hlýtur ab vera takmarkið
ab tryggja það sem best. ■