Tíminn - 26.11.1994, Qupperneq 18

18
Laugardagur 26. nóvember 1994
Lúbvík Jósepsson
fyrrverandi ráöherra
Fæddur 16. júní 1914
Dáinn 18. nóvember 1994
Með Lúbvík Jósepssyni er geng-
inn einn fremsti foringi íslenskra
stjórnmála á þessari öld. Lúðvík
naut mikillar virðingar, jafnt
andstæðinga sinna og samherja.
Lífsskoöun hans mótaöist af sam-
úð meö íslensku verkafólki og
bágum kjörum þess fyrr á öldinni
og var hann óþreytandi í barátt-
unni fyrir bættum kjörum þess.
Hann hafði mikla trú á sam-
takamætti almennings og vildi
byggja upp öflug fyrirtæki í eigu
fólksins. Hann sá snemma að
möguleikar okkar íslendinga eru
mestir í sjávarútvegi og var einn
helsti hvatamaður þess að öflug-
ur sjávarútvegur var byggður upp
í Neskaupstað. Síöar varö Lúðvík
alþingismaður og ráðherra sjávar-
útvegsmála og beitti sér fyrir
ýmsum framfaramálum í fisk-
veiöum og fiskvinnslu.
Hann tók virkan þátt í barátt-
unni fyrir útfærslu landhelginnar
og veröur lengi minnst sem ein-
dregins baráttumanns í því máli.
Leiðir okkar Lúövíks lágu sam-
an í stjórnmálabaráttunni í Aust-
urlandskjördæmi og á ég góðar
minningar frá samskiptum okkar.
Lúðvík var ljúfur í viðmóti, af-
ar mælskur og talaði af miklum
sannfæringarkrafti. Þótt okkur
hafi síundum þótt hugurinn bera
hann heldur langt fram á veg,
var ekki annað hægt en að dást
aö málflutningi hans og meitl-
uöu tungutaki.
Viö í Framsóknarflokknum átt-
um langt og gott samstarf viö
Lúðvík í áratugi og vil ég fyrir
hönd flokksins þakka það.
Undir forystu hans áttu Al-
þýðubandalag og Framsóknar-
flokkur farsælt samstarf í ýmsum
málum og ber þar hæst landhelg-
ismál og uppbygging sjávarút-
vegs eftir 1970. Bæði þessi mál
skiptu miklu um velmegun og
framtíð þjóðarinnar og átti Lúö-
vík ríkan þátt í farsælli lausn
þessara mála.
Ég votta Fjólu konu hans sam-
úö mína og bið þess ab góður
Guð styrki hana í sárum missi.
Halldór Ásgrímsson,
formaður Framsóknarflokksirts
Með Lúðvík Jósepssyni er horf-
inn af sjónarsviðinu einn þekkt-
asti stjórnmálamaöur íslendinga
á þessari öld. Nafn hans var á
hvers manns vörum hérlendis
um áratuga skeiö og á sjöunda og
áttunda áratug aldarinnar brá því
oftar fyrir í erlendum fréttaskeyt-
um en flestra annarra íslendinga.
Þaö, sem lengi mun halda
nafni Lúbvíks á lofti í íslandssög-
unni, er hlutur háns í útfærslu ís-
lenskrar landhelgi og fiskveiði-
lögsögu, fyrst í 12 mílur 1958 og
síðan í 50 mílur 1972. Aldrei
veröur úr því skorib hver fram-
vinda þessa máls heföi orðið án
atfylgis Lúðvíks sem sjávarútvegs-
ráðherra. Svo mikiö er víst að
með honum var ráðherrasætið
skipað réttum manni til að halda
á íslenskum málstað. Hlutur
flokks hans, Alþýðubandalagsins,
var líka stór, þótt fleiri kæmu að
málinu. Aðrir stjórnmálaflokkar
áttu hins vegar erfiöara meö að
beita sér af sömu hörku vegna
pólitískra tengsla við andstæö-
inga útfærslunnar, m.a. innan
NATO.
Lúðvík liföi það ab Hafréttar-
samningur Sameinuðu þjóðanna
tók formlega gildi. Þeim viöburöi
var fagnab á hátíöarfundi á Ja-
maíka aöeins tveimur dögum fyr-
ir andlát hans. Fáir íslendingar
lögðu í reynd meira til aödrag-
anda samningsins en Lúðvík,
sem var fulltrúi á Genfar-ráð-
stefnunni um réttarreglur á haf-
t MINNING
inu 1958 og 1960 og síðan sam-
fleytt árin 1975-1982.
I nær hálfa öld var Lúðvík í for-
ystusveit sósíalista og sat á Al-
þingi samfellt í 37 ár. Hann sótti
stöðugt á og bætti við sig reynslu
og þekkingu. Ábur en hann lauk
þingferli sínum naut hann al-
mennrar viöurkenningar og virð-
ingar samherja jafnt sem and-
stæðinga. Síðustu árin á Alþingi
urbu eftirminnileg. Hann fékk í
ágúst 1978 umboð forseta íslands
til að reyna myndun ríkisstjórnar
og varð fyrstur sósíalista á lýð-
veldistímanum til aö öðlast þann
trúnað. í raun lagði hann sem
formaður Alþýðubandalagsins
grunninn að ráðuneyti Ólafs Jó-
hannessonar, sem tók við 1. sept-
ember 1978. Hann hafði þá náð
því ab verða fyrsti þingmaður
Austurlands eftir mikinn sigur Al-
þýöubandalagsins í kjördæminu
og á landinu öllu í alþingiskosn-
ingum það vor.
Ymsum þótti einkennilegt ab
Lúðvík skyldi hætta þing-
mennsku haustið 1979. Svo mik-
ið er víst að þar átti hann sjálf-
dæmi. Fyrir utan pólitískt mat
held ég að mestu hafi ráöið það
álag sem því fylgir að sinna svo
víðfeömu kjördæmi, ekki síst
vaxandi kvöð á þingmenn um
feröalög á þingtíma.
Lúövík var 65 ára er hann
hætti þingmennsku og hélt
lengst af góðri heilsu sem og
fullri reisn til æviloka. Eftir að
hann afsalaði sér formennsku í
Alþýðubandalaginu á landsfundi
1980 hafði hann ekki mikil bein
afskipti af málefnum flokksins,
en rækti af samviskusemi og
áhuga þau trúnaðarstörf sem
honum voru falin. Hann átti eftir
þetta lengi setu í miðstjórn og
var fulltrúi Alþýðubandalagsins í
bankaráði Landsbankans til
dauöadags. Ætíö var Lúðvík til
viðtals ef eftir var leitaö, áhuga-
samur og með á nótunum í hví-
vetna.
Sá, sem þetta ritar, hefur margs
ab minnast úr samstarfi og sam-
fylgd með Lúðvík Jósepssyni.
Sumt af því hefur verið fest á
blaö í afmælisgreinum, en annað
bíður betri tíma. Meginviðhorf
okkar fóru um margt saman, en
sjónarhorn voru um sumt harla
ólík. Það kom hins vegar ekki í
veg fyrir ágætt samstarf, sem ég
man ekki eftir að skugga bæri á.
Heimabyggð Lúðvíks Jóseps-
sonar, Neskaupstaður, á honum
margt ab þakka og Norbfirðingar
drógu ekki af sér stuðning við
hann á löngum ferli. Sósíalistar
og annaö vinstra fólk á Austur-
landi átti í honum haldreipi sem
dugði vel. Fyrir það hljótum við
ab þakka að leiðarlokum um leib
og við sendum Fjólu, Steinari og
öörum nákomnum okkar innileg-
ustu samúðarkveðjur.
Hjörleifiir Guttonnsson
Lúbvík var allt annarrar geröar en
þeir merkisberar kommúnismans
á þriöja og fjórða áratugnum,
sem mest létu ab sér kveða. Orða-
flaumur draumóraglópsins lék
honum ekki á tungu. Umvandan-
ir umboösmanns rétttrúnaðarins
féllu fyrir ofan garö og neðan fyr-
ir austan. Sjálfsupphafin hégóma-
dýrö hálfmenntamanna sem
boðubu fagnaöarerindið á kaffi-
$tofum aubnuleysisins, svokall-
aðra „stofukomma", var honum
eitur í beinurh.
Samt var hann einn af þeim.
En kommúnismi Lúðvíks fyrir
austan var svipaörar ættar og sós-
íaldemókratí Hannibals fyrir vest-
an. Þeir læröu ekki réttlætis-
kenndina af bók, heldur fundu
þeir til með bræðrum sínum og
systrum og vildu vinna sínu fólki
það sem þeir máttu. Lúðvík var í
bernsku einlægur kommúnisti,
sem trúði á framtíöarríkið eins og
það var útlistað af mærð Einars
og sigldum beturvitringshætti
höfuöskáldsins, sem laug gerska
ævintýrinu að hans kynslóð.
Einhvern veginn hef ég á til-
finningunni ab útgerbarforstjór-
inn ab austan hafi snemma fund-
iö út að „rekstrargrundvöllur"
þess pólitíska samyrkjubús, sem
hér var rekiö í umboði Stalíns,
hafi verið óbeysinn. En látið
kyrrt liggja. Kannski af misskild-
um trúnaði viö æskuhugsjónina
— en líklegar þó af meðfæddri
þrjósku útkjálkamannsins. Hafi
hann skynjað á undan hinum
„að veröldin hafði hann vonds-
lega blekkt", nennti hann ekki ab
gera veður út af því, heldur þagöi
þunnu hljóbi með glott á vör.
Ætli honum hafi ekki fundist að
hann ætti nóg með Neskaupstaö
og „rekstrargrundvöll" sjávarút-
vegsins, sem einatt var tæpur?
Kannski hann hafi ekki viljað „-
missa glæpinn"; viljað vera
harðsvíraður og forhertur? Það er
alltjent afstaða sem skírskotar
gjarnan til þeirra sem verða að
bjarga sér sjálfir, af eigin ramm-
leik.
Auðvitað fannst okkur, hinum
yngri mönnum, sem kynntumst
honum lítillega seinna á lífsleið-
inni, að þessi þögla líkfylgd rang-
hugmyndanna sæti um hann og
stæði honum fyrir þrifum. Hann
var umlukinn þögn, sem auðvelt
var að misskilja sem þótta. En
það var ekki þannig. Hann bar
annarra byröar og vildi ekki telja
þab eftir sér.
Sumir misskildu þetta og héldu
að hann vildi losna undir oki lyg-
innar. Það var lengi hald Hanni-
bals, en einkum þó vopnabróöur
hans, Björns Jónssonar, forseta
ASÍ. Þeir fundu að meintur
kommúnismi Lúðvíks var annarr-
ar gerðar en hinna. Þeir héldu
jafnvel að hann væri sósíalde-
mókrat eins og þeir — enda upp-
runninn úr sama jarðvegi og þeir.
Þessi misskilningur átti mikinn
þátt í stofnun kosningabandalags
Hannibals og Lúövíks, sem kallað
var Alþýðubandalag. Það tók þá
rúman áratug að komast að hinu
sanna — og leiörétta misskilning-
inn.
Annars var margt líkt meb
Hannibal og Lúövík, þrátt fyrir
aldursmun upp á rúman áratug.
Báðir voru þeir útkjálkamenn,
sem ólust upp við kröpp kjör sem
meitluöu hug og stæltu kjark.
Báðir áttu þeir eftir að sækja að
höfuðborginni, annar að vestan,
hinn ab austan, og sitja í ríkis-
stjórnum saman. Samt voru þeir
gjörólíkir menn. Stundum fannst
mér eins og Lúðvík væri aust-
firska útgáfan af Hannibal. Báðir
fetubu þeir sömu slóð að mark-
inu, en völdu gerólíkar leiðir.
Vestfirðingar nota tungumálið til
að tjá sig með því; segja hug sinn
allan — og eru einatt misskildir.
Hannibal var erki-Vestfirðingur,
tilfinningaríkur og örgeðja. Og
kaus fremur stríð en frið, ætti
hann tveggja kosta völ. Og hirti
aldrei um aö líta um öxl til aö
sjá, hvort nokkur fylgdi honum
að málum. Lét skeika aö sköp-
uðu.
Lúbvík var allt annarrar gerðar,
þótt honum gengi hiö sama til:
að rétta hlut síns fólks. Hann
notaöi tungumálið einatt til aö
leyna hugsun sinni; tefldi aldrei á
tvær hættur og trúbi á skipulagið
umfram garpskapinn. Hannibal
var sjarmör, sem hreif fólk meö
sér. Lúðvík var vinnuhestur, sem
vann fólk til fylgilags með hægð-
inni. Báöir voru pólitíkusar af
guðs náö. Þeir áunnu sér virö-
ingu andstæðinganna, sem
komust snemma ab því full-
keyptu að viö menn væri að eiga.
Kynni mín af Lúðvík uröu
aldrei náin, þótt maðurinn væri
mér hugleikinn. Ég sá út undan
mér þegar Hannibal, Finnbogi
Rútur og Björn Jónsson lögöu á
ráðin með Éúðvík um stofnun Al-
þýðubandalagsins í stofu móbur
minnar árið 1956. Sumarið 1958,
þegar Lúðvík færði út landhelg-
ina í 12 mílur, gerðist ég forhlera-
maður á flaggskipi sjávarútvegs-
rábherrans, Gerpi. Og þótti hálft
í hvoru gaman að, hver völlur
var á stórútgerð þeirra Neskaup-
staðarkomma, Lúðvíks, Bjarna og
Jóhannesar.
Seinna, þegar ég var snúinn
heim frá námi 1964 og haföi
fengið vikublaðið Frjálsa þjóð til
afnota til að krefjast afdráttar-
lauss uppgjörs við líkfylgd Einars
og Brynjólfs, rakst ég fljótt á
þögnina sem umlukti Austfjarða-
gobann. Hann taldi gaffaíbita-
sölu til Sovéts skipta Austfirðinga
meira máli en að bera sannleik-
anum vitni um sovétfasismann.
Seinna kynntist ég honum sem
andstæðingi á árunum 1968-70,
þegar stríöið stóð um inngöngu
okkar í EFTA. Bjöm Jónsson sétti
mig í nefnd, sem tilnefnd var af
þingflokkunum, til að móta
stefnu í því máli. Þar kynntist ég
mönnum eins og Pétri Benedikts-
syni, Magnúsi frá Mel og Lúðvík
Jósepssyni, að ógleymdum Gylfa,
sem ruddi okkur brautina til inn-
göngu í EFTA.
Ég haföi lúmskt gaman af aö
fylgjast meb vinnubrögöum Lúb-
víks í því máli. Hann treysti sér
vel, var töluglöggur, fróöur og
fundvís á veilur í málflutningi
andstæðinga. Fylginn sér á fund-
um, ófyrirleitinn í málflutningi,
en þröngsýnn. Enn voru það leif-
arnar af hinni heimanfengnu
hugmyndafræði, sem stóðu hon-
um fyrir þrifum. Því að Lúbvík
hefði orðið fyrsta flokks lögfræð-
ingur og hinn frambærilegasti
hagfræðingur, hefði hann getað
hrist af sér „hlekki hugarfarsins",
sem lagðir voru á hann í æsku.
En hann treysti sér ekki til að
beita sér fyrir úrsögn úr EFTA,
eftir að hann var sestur í stól
Gylfa í viðskiptaráðuneytinu
1971. Þvert á móti. Þrátt fyrir
harða andstöðu innan Alþýðu-
bandalagsins, bar hann ábyrgð á
gerö fríverslunarsamnings við
Evrópubandalagib 1972 — svo-
kallaðri bókun sex. Það þóttu
innsiglisvörðum rétttrúnaðarins
firn mikil aö Lúðvík skyldi dirfast
að semja við „auðvaldsófreskj-
una", þótt ekki væri nema um
tollalækkanir á fiski. Samning-
arnir heföu að vísu aldrei fengist
nema af því að Gylfa tókst að
koma okkur í EFTA, þrátt fyrir öll
landráðabrigslin.
Þótt lærður væri um „rekstrar-
grundvöll" sjávarútvegsins, skorti
Lúbvík víðsýni til aö ná áttum í
þessu veigamikla máli. Uppvakn-
ingar fortíöarinnar byrgðu hon-
um sýn til framtíbar. Það var á
þessum árum sem ég fann upp
hugtakið „grútarbræðsluhag-
fræði" um boðskap Lúðvíks. Þessi
hagfræði snerist um að reikna arð
af skuttogurum og loðnubræðsl-
um, sem þjóðlegum atvinnuveg-
um. Aðrir atvinnuvegir en sjávar-
útvegur og landbúnaður voru úr-
skurðaðir óþjóðlegir — stundum
„sníkjudýr á þjóbarlíkamanum".
Galdurinn var sá að millifæra
fjármuni frá óverðugum til verð-
ugra, eins og t.d. þegar afli brást
eöa skuldasöfnun sjávarútvegsins
keyrði úr hófi. Aðferðin var geng-
isfelling. Afleiöingin varð óða-
veröbólga. Lærisveinar Lúðvíks,
ráðherragengi Alþýðubandalags-
ins í ríkisstjórn Gunnars
Thoroddsens, leiddu þessa „grút-
arbræösluhagfræði" til rökréttrar
niðurstöðu með því ab koma
veröbólgunni upp í 130%. Þeir,
sem voru fyrirfram dæmdir til að
tapa hverri orrustu í þessari von-
lausu baráttu viö vindmyllurnar,
voru launþegar. Samt hét það svo
aö allt væri þetta gert í þeirra
nafni og í þeirra þágu. Þjóbin er
fyrst núna rétt ab byrja að jafna
sig eftir þessar hremmingar.
Hagfræðileg hugsun var stimpl-
ub landsbyggðarfjandsamleg og
þar með óþjóðleg. Þessi grútar-
bræðsluhagfræði þótti líka góð
hjá SÍS og reið því risafyrirtæki
loks að fullu við lok Framsóknar-
áratugarins. En það má Lúðvík
eiga og þess skal minnst að hann
var langtum snjallari málflytj-
andi þessarar fræðikenningar en
nokkur þeirra, sem á eftir komu
og enn klappa sama steininn.
Þab var að fenginni þessari
reynslu sem ég lagði hart að þeim
Hannibal og Birni ab láta vera að
mynda svokallaða vinstristjórn
árið 1971, eftir kosningasigur
Samtaka frjálslyndra og vinstri
manna. Ég lagöi til að þeir fóst-
bræður veittu Ólafi Jóhannessyni
hlutleysi til að mynda minni-
hlutastjórn, meðan þeir sneru sér
að því með oddi og egg að sam-
eina jafnabarmenn ásamt þeim
Gylfa og Benedikt, eins og þeir
höfbu verið kosnir til. Því miður
átti ég ekki nóg undir mér í þann
tíð til að afstýra þessu slysi. Og
fór sem fór.
Sagan af þríeykinu, þeim Lúð-
vík, Bjarna og Jóhannesi í Nes-
kaupstað, er engu að síður kapít-
uli út af fyrir sig í stjórnmálasög-
unni. Sú var tíö að jafnaðarmenn
réöu lögum og lofum í Neskaup-
stað undir forystu gáfumannsins
Jónasar Guðmundssonar, sem
seinna var kenndur við píramída.
Þeir fóstbræður Lúðvík, Bjarni og
Jóhannes voru rétt á þrítugsaldri,
þegar þeir byrjuðu kerfisbundið
að grafa undan Jónasi og ryðja
brauíina fyrir hina kommúnísku
byltingu, a.m.k. á Neskaupstað.
Þeir skiptu snemma með sér
verkum. Lúövík átti að sjá um
pólitíkina, Bjarni um bæjarmálin
og Jóhannes um útgerðina. Því-
líkir byltingarseggir þurftu að
sjálfsögðu að gefa út blaö undir
boðskapinn. Þar sem þeir höföu
engin efni á prentsmiðjuvinnu
og þaðan af síöur var til fjölritari,
hömruðu þeir boðskapinn á rit-
vél og notuðu kalkipappír til aö
fá út fjórrit; og svo aftur og aftur,
þar til nauösynlegu upplagi var
náð. Svona vinna bara „frelsaðir"
menn.
Og þar sem þeir vissu að þeir
höfðu ekki roð við Jónasi á
mannfundum, var fundið ráð viö
því. Þeir leigðu sér kjallaraher-
bergi meb speglum þar sem þeir
sátu á síðkvöldum og „gestikúler-
uöu" framan í spegilinn til þess
að æfa tilþrifamikinn stíl í ræöu-
stól. Löngu seinna, þegar Lúðvík
tók ofan gleraugun og hvessti
augun framan í fundarmenn,
kom mér í hug sagan af hinum
unga Demosþenes í Neskaupstað.
Spegill, spegill herm þú mér ...
Eitt hljótum við aö viðurkenna
að leiðarlokum: Það er ólíku sam-
an aö jafna hversu betur rættist
úr barnasjúkdómi kommúnism-
ans hjá þeim félögum Lúbvík,
Bjarna og Jóhannesi en þeim
Plekhanov, Lenín og Stalín, sem
meira þóttu þó eiga undir sér. Að
vísu hefur meirihlutinn í Nes-
kaupstab aðeins staöist í hálfa