Tíminn - 03.01.1996, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 3. janúar 1996
iiniliim
5
Góðir íslendingar, gleðilegt nýtt
ár.
Hvert ár sem líður leikur á
marga strengi, sem hljóma hver
með sínum hætti í vitund okk-
ar. Þegar við horfum yfir það ár
sem nú er liðið minnumst við
þess á undan öllu öðru að það ár
heyrðum við þungan tregaslag.
Þetta var ár skelfilegra náttúru-
hamfara, ár mikilla áfalla fyrir
einstaklinga, heilar byggðir,
þjóðina alla. Við svo váleg tíð-
indi sem urðu í Súöavík og á
Flateyri finnum við átakanlega
til vanmáttar, en um leið fyllast
hjörtu okkar af samúð til allra
sem orðið hafa fyrir þungbær-
um missi, bæði þar og annars
staðar í landinu. Við upphaf nýs
árs sendum við öllum syrgjend-
um nær og fjær hlýjar hugsanir
og vinarkveöjur.
í sextánda og síðasta sinn
ávarpa ég ykkur nú, landa mína,
úr þessu sæti og frá þessum stað.
Þessi ár í embætti forseta íslands
hafa verið mér dýrmætur tími
og oft til mikillar gleði — svo
ríkrar vinsemdar og gestrisni
hefi ég notið á ferðum mínum
um landið, svo mikinn hlýhug
hefi ég fundið í minn garð, að
ekki mun mér endast aldur til
að þakka það allt sem skyldi.
Mest fagnaðarefni hefur það
jafnan verið aö finna hve mik-
inn stuðning þau hugðarefni,
sem ég hef borið næst hjarta,
hafa hlotið hjá þjóðinni, þau
mál sem ég freistast stundum til
að nefna „yrkjurnar" mínar og
snúast um ræktun lýðs og
lands: mályrkju, mannyrkju,
jarðyrkju sem þjóðyrkju. Til lít-
ils hefði verið talað ef undirtekt-
ir hefðu ekki orðið eins og raun
hefur borið vitni. Ég hef einnig
notiö þess að vera fyrir hönd ís-
lands aufúsugestur víða á er-
lendri grund. Á ferðum mínum
hef ég fundið glöggt hve mikils
Islendingar eru virtir, hve vel
okkur hefur orðið ágengt og
jafnframt hve mörg tækifæri við
eigum og bíða okkar í margvís-
legum markaðsmálum, ekki síst
í útflutningi þekkingar og
reynslu.
Fámennri þjóð er mikil nauð-
syn á að gera sér skýra grein fyr-
ir sjálfsmynd sinni. Það liggur í
augum uppi að því færra fólk
sem skipar hópinn, þeim mun
auöveldar getur hann týnst í
þjóöahafið. En jafnframt er líka
Ijóst að hinn fámenni hópur
býr við margt það sem gerir líf
hans og ljóð einfaldara, gegn-
særra og þar með viðráðanlegra
en gerst getur í hátimbruðum
samfélagsbyggingum stórþjóð-
anna.
Um leið og þetta er sagt má
þess vænta að rödd heyrist sem
segir, að einmitt fámenni þjóð-
arinnar sé henni fjötur um fót
og kunningsskapurinn, nálægð-
in milli manna, geti allt eins
orðið til þess að hver dragi ann-
an niður. Nokkuð er til í því
líka. Sannast sagna felast fyrst
og fremst möguleikar í öllu sem
yfir okkur kemur. Möguleikar
sem við getum snúið okkur til
hagsbóta og menningarauka,
möguleikar sem við getum
einnig látið snúast okkur til
tjóns. Hvar sem við stingum
niður fæti erum við stödd í
miðju þversagnarinnar.
Um allan heim virðast menn
nú samdóma um að öll velferð
muni í framtíðinni byggja á
þekkingu og færni manna til að
nýta sér hana. Á þessari öld hafa
margsinnis orðið byltingar á
sviði þekkingar og því höfum
við, íslendingar, nú þegar mikla
reynslu af því hvernig okkur
þykir henta að vinna úr þeim
nýjungum hagnýt tæki til dag-
legra nota. Eitt er þar sem jafn-
an vekur athygli útlendinga
öðru fremur, en það er sú árátta
okkar að leggja allt kapp á að ís-
lenska tæknina eins fljótt og
auðið er. Vitanlega getur það lit-
ið út eins og hin mesta sérviska
aö vilja ekki kalla símann tele-
fón eða þyrluna helíkopter eins
og allar grannþjóðir okkar gera.
En í augum íslendingsins er það
ekki sérviska heldur aðferð til
þess að gera tæknina íslenska.
Aðferð sem hefur reynst okkur
vel og við erum slaðráðin í að
nota áfram um ókomna tíð.
Þetta er gott að hafa í huga
þegar við stöldrum við þau stór-
merki sem nú gerast í upplýs-
ingabyltingunni svonefndu,
hverju hún hafi komið til leiðar
og hvert hún stefni. Það má
okkur öllum ljóst vera að þessi
bylting getur miðlaö ævintýra-
lega miklum fróðleik, hún getur
brýnt menn til forvitni og sköp-
unar og hún getur haft mikil
áhrif til lýðræðisþróunar og þá
jafnframt til eflingar mannrétt-
inda um allan heim. Upplýs-
ingabyltingin færir okkur um
símalínur og á geisladiskum, áð-
ur en langt um líöur, stærri
hluta af þekkingu heimsins í
máli og kyrrmyndum, hljómum
og kvikmyndum en okkur hefur
áður dreymt um. Hér hjá okkur
gerði hún á árinu sem leið kleift
að búa til geisladisk fyrir tölvur
um ísland og náttúru þess, og
undirbúningur er hafinn að
öðrum diskum, þar á meðal
merkilegum margmiðlunar-
tölvudiskum um íslandssöguna
alla. Afar brýnt er nú aö bregð-
ast skjótt við og þýða fyrir æsk-
una það erlenda efni á geisla-
diskum sem verður kennsluefni
í skólum alls staðar umhverfis
okkur innan tíðar. Óvíða er
meiri hætta á ferðum varðandi
íslenska tungu en frá alþjóðlegu
efni á geisladiskum.
Þversögnin er á sínum stað:
Tölvan er mesta undur, en hún
getur líka orðið grimmur tíma-
þjófur, lævís og lipur eins og
erfðasyndin og vímugjafarnir.
Sjálft upplýsingamagnið getur
orðið svo yfirþyrmandi aö
menn tapi áttum og eins og
dragi úr þeim mátt. Fjölmargir
telja þaö reyndar verða eitt af
höfuðverkefnum menntunar
innan tíðar að kenna mönnum
að velja úr upplýsingum og
hafna því sem óþarft er.
En við verðum að kunna að
velja á fleiri sviðum. Grimmd í
sjónvarpsþáttum og kvikmynd-
um og tölvuleikjum er meiri
áhrifavaldur í samtíð okkar en
menn kæra sig yfirleitt um aö
vita. Hér kem ég aftur að því, að
allt sem gerist felur í sér mögu-
leika til góðs og ills. Of lengi
höfum við látið allt yfir okkur
ganga í þessum efnum, einnig
það sem verst er. En við getum
líka sýnt ábyrgð og frumkvæði
og andóf. Við getum hafnað því
að láta berast fyrir straumi í
þeirri von, aö allt muni ein-
hvern veginn bjargast eða í
þeirri leti sem stundum grípur
hugann að allt nýtt sé gott af
sjálfu sér. Mestu varðar að við
höldum vöku okkar sem for-
eldrar og uppalendur, að við
skiptum okkur af því hvað það
er sem börn okkar hafa aögang
að og hvaða áhrif þaö getur á
þau haft. Uppeldi til stríðs í
tölvuleikjum þar sem hver Val-
höllin rís af annarri og Einherj-
ar sparka hver annan í hel þind-
arlaust og rísa svo upp aftur al-
heilir, — rétt eins og ekkert sé
að marka það sem leikstýrand-
inn hefur látið þá gera, — slíkt
uppeldi megum við ekki þola,
heldur verðum að sýna okkur
og börnum okkar þá virðingu
sem leiöir til hófsemdar, einnig
á þessu sviði.
Þegar við sem eldri erum vor-
um að vaxa úr grasi var okkur
leiðbeint til að leysa verkefni
okkar á þann veg, að við getum
með sanni sagt aö við eigum
þetta samfélag að. Þá eign vilj-
um við síst missa sem einstak-
lingar og sem þjóö. Því hvar er
sá sem raunverulega vildi vera
þjóðlaus maður? Orðalaust var
okkur líka kennt að bera virö-
ingu fyrir sjálfum okkur sem
einstaldingum og manneskjum.
Nú, þegar við höfum öðlast
reynslu áranna er hægt að gera
þá kröfu til okkar að við sýnum
í verki þá sjálfsviröingu, sem er
forsenda þess að við berum rétt-
mæta virðingu fyrir öðrum
mönnum og sköpum þar með
fordæmi þeim yngri, svo að þeir
skilji að ekki er sá sterkastur sem
reiöir vanstilltan hnefa til
höggs, heldur hinn sem kfmur
fram við aðra menn með þeim
sóma sem hann vill að honum
sjálfum sé sýndur.
Þessu viðfangsefni má fylgja
um mörg svið: hvarvetna er
gerð sú krafa að við sýnum yfir-
vegun og einbeitni og veljum
um kosti en látum ekki skeika
að sköpuöu. Þannig er til að
mynda um samskipti okkar við
aðrar þjóðir, önnur menningar-
samfélög. Stundum heyrist svo
talað eins og þjóðir séu tíma-
bundin fyrirbæri í sögunni, pól-
itískur tilbúningur, samkomu-
lag um misskilning. Þjóðræknin
og þjóðernishyggjan er þá köll-
uð einangrunarafl sem spilli
sambúð þjóða. Vissulega getur
þjóðrækni snúist í þjóðrembu,
komið fram í fordómum í garð
annarra. En það skiptir meiru að
hún getur oröið, ekki síst fá-
mennri þjóð, lífgefandi afl sem
veitir henni sjálfstraust og eykur
sjálfsvirðingu hennar, kveður
niður vanmetakennd þeirra sem
halda að þeir séu fáir og smáir.
Sú alþjóðahyggja er góð sem
bregst vel við hjálparbeiðni úr
öðrum heimshlutum, einnig sú
sem er fús til að hverfa frá ítr-
ustu sérhagsmunum í þágu betri
friðar og sambýlis þjóða. En sú
alþjóðahyggja er slæm sem fyr-
irlítur frjóa sérstöðu þjóðanna,
þann margbreytileika sem gefui
mannlífinu bæði líf og lit og
sköpunarkraft.
Þegar við íslendingar horfð-
um yfir lýðveldissöguna á árinu
1994 gátum við fagnað afmæli
við að rifja upp marga sigra í
lífsbaráttu okkar sem rætur eiga
í tiltrú á eigin mátt sem fylgdi
óskertu sjálfstæöi íslensku þjóð-
arinnar. Við erum nú að upp-
skera svo margfaldlega það sem
til var sáð. Við höfum eignast
kynslóðir af fólki sem er vel að
sér í verklegum efnum og rnarg-
víslegum fræðum. Sú kunnátta
og þekking birtist okkur á
hverju nýju ári í drjúgum fram-
förum á sviðum vísinda,
menntunar og framleiðslu. Allt
sem vel er gert glæöir sjálfsör-
yggi okkar og sjálfsvirðingu. Og
augljóst má öllum vera, að flest
það sem unnist hefur er tengt
því að við höfum eflt og bætt
mannauö okkar. Þess vegna
hljótum viö að vita, að það er
meginatriði að halda áfram af
einbeitni og örlæti að rækta
þekkinguna, veita skólum okkar
og æðri menntastofnunum sem
bestan byr, efla málrækt og
þann dýra sjóð sem íslensk
tunga er, og sýna sóma þeim
minningum sem gera okkur að
þjóð. Með öllu þessu styrkjum
við vilja okkar til aö vera menn
með mönnum í stórum og
flóknum heimi, til að eiga eigin
sérstæða rödd sem ekki kveður á
um mannfjölda heldur innri
styrk.
Góðir íslendingar.
Ég minntist á í upphafi máls
míns að þetta er í síðasta sinn að
ég deili með ykkur hugsunum
mínum og hugmyndum á þess-
um vettvangi. Ég hef við ótal
tækifæri fundið til þess, að ís-
lendingar láta sér annt um emb-
ætti Forseta íslands. Það er um
leið ljóst, að það er ekki sjálfgef-
ið hvernig forsetaembætti skuli
sinnt og verður ekki. Þar veldur
hver á heldur, eins og sjálfsagt
er.
Ég kveð ykkur kæru landar
með bestu þökkum fyrir liðin
ár, með góöum vonum og trú á
farsæla framtíð íslenskrar þjóð-
ar. Guð blessi ísland og íslenska
þjóð.
Gleðilegt nýtt ár.
■