Tíminn - 24.01.1996, Blaðsíða 5

Mibvikudagur 24. janúar 1996
5
Sigurjón Cuömundsson:
A hvaða leið eru dómstól-
ar þessa lands?
Þann 20. nóv. sl. féll í Héraös-
dómi Reykjavíkur dómur í
máli fimm hreppa á Blöndu-
virkjunarsvæöi gegn Landsvirkjun.
Mál þetta var hafiö af hálfu
hreppanna, vegna þess aö Lands-
virkjun neitaöi aö greiöa út bætur
vegna fallréttinda, eða virkjunar-
réttinda, á Eyvindarstaðaheiöi og
Auðkúluheiöi.
Þessi mál voru rekin sem tvö að-
skilin mál, sitt fyrir hvora heiði.
Bólstaðarhlíðarhreppur í A.-Hún.
og Lýtingsstaðahreppur og Seylu-
hreppur í Skagafiröi voru stofnend-
ur vegna Eyvindarstaðaheiðar.
Svínavatnshreppur og Torfalækjar-
hreppur í A.-Hún. voru stofnendur
vegna Auökúluheiðar.
Eg mun hér gera aö umtalsefni þá
niöurstöðu dómsins er snýr að Ey-
vindarstaöaheiöi. Skemmst er frá aö
segja aö dómsniðurstaða er sú að
Landsvirkjun er sýknuð af öllum
kröfum áöurtalinna hreppa.
Ekki þarf að lýsa því að þessi nið-
urstaða varð mér og mörgum öðr-
um veruleg vonbrigði.
Mál þetta var dómtekið í Héraðs-
dómi Reykjavíkur dagana 23. og 24.
október síðastliðinn. Lögmaður
hreppanna allra var Jónatan Sveins-
son hrl. Lögmaður Landsvirkjunar
var Hreinn Loftsson hrl. Undirrit-
aður var til kvaddur ásamt fleiri
norðanmönnum vegna vitna-
leiðslna. Fylgdist ég því með öllum
málarekstri þessa daga.
Ég taldi lögmann okkar, Jónatan
Sveinsson, flytja þessi mál öll með
rökfestu og einurð. Því óskiljanlegri
er sú dómsniðurstaða að áður-
greindir hreppar eigi aðeins beitar-
rétt og veiðirétt í vötnum.
Dómurinn sem slíkur viröist að
engu gera þann mun, sem til þessa
hefur veriö gerður á réttarstöðu eig-
enda afréttarlanda, hvort þeir hafa í
höndum lögleg afsöl kaupsamn-
inga, eba styðjast eingöngu við af-
not viðkomandi afréttarlanda frá
fornu fari.
I dómsorbi segir orðrétt:
„Efni og orðalag kaupsamninga,
sem um ræðir í málinu, sker eigi til
fullnustu úr um það hvort stefn-
endum hafi vexið afsalað full-
komnu eignarlandi eða einungis af-
réttareign, þótt hið síðara verði lík-
legra talið."
Dómurinn virðist því leggja þær
sönnunarkröfur á eigendur afréttar-
Ianda, hvað varðar beinan (full-
kominn) eignarrétt á slíkum land-
svæðum, ab í raun sé þess enginn
kostur aö verba við þeim. Með öðr-
um orðum, I.andsvirkjun og ríkis-
valdið viðurkenna ekki fullan eign-
arrétt á landi, nema það sannarlega
tilheyri landareign lögbýla eða bú-
jarða samkv. 1.2. gr. vatnalaga nr.
15/1923.
Hvort til sé tvennskonar eignar-
réttur á landi, þar sem öll heimild-
arskjöl eru fyrir hendi, verba lög-
fróðir menn að svara.
Stefnendur málsins reistu kröfur
sínar gegn Landsvirkjun á því að
þessir hreppar eigi afréttarlandið
Eyvindarstaðaheiði meö öllum
gögnum og gæðum að engu undan-
skildu, samanber afsal útgefib 30.
ág. 1897, sem síðan var þinglýst 15.
maí 1899.
Lögmaður Landsvirkjunar gerði
ab mínu mati lítiö úr þeim gögnum
er fyrir lágu. Taldi t.d. óvíst hvort
umrædd heiði hefði nokkru sinni
legiö beint undir Eyvindarstaði í
VETTVANCUR
FYRRI HLUTI
„Dómurinn sem slíkur
virðist að engu gera pann
mun, sem til þessa hefur
verið gerður á réttarstöðu
eigenda afréttarlanda,
hvort þeir hafa í höndum
lögleg afsöl kaupsamn-
inga, eða styðjast ein-
göngu við afnot viðkom-
andi afréttarlanda frá
fomufari."
Blöndudal. Ræddi mikið um næsta
óljós mörk heiðinnar og fjarlægö
frá byggð.
Skal nú reynt að nokkru að fara
ofan í saumana á þessu ágreinings-
atriði.
Á Eyvindarstabaheiði var og er
örnefni svonefnt Eyvindarstaðasel.
Það var nánar tiltekið á bakka Galt-
arár sunnanverðum, ofanvert við
Langaflóa. Selrúst þessi var allmikil
um sig og skar sig glöggt úr öðru
Frá Blönduvirkjun.
umhverfi.
Því miður er þessi rúst á kafi í
miðlunarlóni Blöndu ásamt því
góða heiðarlandi er þar var um-
hverfis.
í sagnaþætti, sem Jónas Illugason
frá Bröttuhlíð ritaði og nefndi „Um-
merki og örnefni í Húnaþingi",
undir fyrirsögninni „Á Eyvindar-
staðaheiði", kemur margl athyglis-
vert fram. Jónas færir fram gild rök
fyrir því að Úlheiðin, þ.e. svæðið
norðan Galtarár, hafi til forna verið
heimaland Eyvindarstaða í Blöndu-
dal. Til hafi verið skjöl er sönnuðu
þab ab hluti svonefnds Flatafjalls
hafi tilheyrt Eyvindarstöðum. Sé
þetta rétt, var komin bein og órofin
tenging við heiðarlandiö. Ýmislegt
bendir til að þetta geti staöist.
Á vestanverðu Flatafjalli var svo-
kallaður Þríhyrningur, er á seinni
tímum var talib „einskismanns-
land". Jónas var á Sellandi 1883 til
1886. Deila reis um hver ætti að
vinna tófugreni er þar fannst. Þetta
var í tíb Ólafs Tómassonar bónda á
Eyvindarstöðum. Hann leysti deil-
una með því að leggjast sjálfur á
grenið.
Jónas heldur áfram með lýsingu á
afréttarlandinu. Landið sunnan
Galtarár, nánar tiltekið milli Galtar-
segir hann um selfarir í 3. bindi á
bls. 12: „Algengast virðist hafa verið
að bændur gerðu sér sel í útlendum
jarða sinna og skirrðust heldur við
langræði. Sellöndin voru í annan
stað einskonar milliland byggðar og
afréttar."
Forn lög taka fram að eigi megi
gera sel í afrétt og lágu viðurlög við
því, þó ab sá er svo gerbi ætti afrétt-
ina eba hlutdeild í henni. Þyrftu
menn að sækja til selja sinna yfir
lönd annarra, giltu um það ákveðn-
ar umferðarreglur (Jónsbók, útgáfa
1904, bls. 172 og 176).
Ég held því fram að öll rök hnígi
að því að Eyvindarstaðaheiði fram
að Galtará hafi verið fyrrum heima-
land jarðarinnar Eyvindarstaða í
Blöndudal.
Bragi Sigurjónsson rekur það í riti
sínu um selfarir að þær hafi verið al-
menn búregla frá álibinni land-
námsöld og fram um 1400. í drep-
sóttum, einkum Svarta dauða 1402
til 1404 og fleiri landfarsóttum á
15. öld, hafi hrakað svo búskap
landsmanna að selfarir hafi víða
lagst af.
Ekki verbur getum ab því leitt
hvenær Eyvindarstaðasel aflagðist,
en trúlega hefur ekki verib þar sel-
staba á seinni öldum. Alllangt var
að sækja, en þó góð leiö frá náttúr-
unnar hendi. Og ekki þarf að efast
um hagagæðin, því þar var einn
skjólsamasti og best gróni hluti
neiðarlandsins.
Því var haldið fram í málflutningi
af lögmanni Landsvirkjunar, að
Landsvirkjun væri búiri að greiða
háar fjárhæðir til heimamanna,
vegna samnings um Blönduvirkjun
frá 15. mars 1982. Þar var einkum
nefnt til uppgræðsla lands, girðing-
ar, heiðarvegir, brýr, gangna-
mannaskálar og rannsóknir vegna
veiðimála.
Þetta eru kunnar staðreyndir, en
allmikill hluti þessara fjárhæða
hlýtur að falla inn í eðlilegan virkj-
unarkostnað.
Ekki var deilt um þab að virkjun-
araðila bæri að bæta það sem hann
sannarlega eyðilagbi, eins og t.d.
tvo gangnamannaskála og hesthús
og vegi er fóru á kaf í miðlunarlón
Blöndu. Einnig má benda á að mjög
dýr vegur upp úr Blöndudal inn á
virkjunarsvæðið var algjör nauðsyn
virkjunaraðila sjálfs. Einnig styrk-
ing vegar frá Blönduósi um Svín-
vetningabraut að stöbvarhúsi vib
Eiðsstaði.
Þab er raunalegt til þess að vita ab
ríkisfyrirtæki skuli nota slíkan mál-
ár og Haugakvíslar, „gjarnan nefnt
milli kvísla", hafi veriö hin upp-
runalega Eyvindarstaðaheiði. Land-
svæðið milli Haugakvíslar og
Ströngukvíslar hafi til forna verið
nefnt Álfgeirstungur, en á síðari
tímum hafi nafnið brenglast og
breyst í Ásgeirstungur. Álfgeirstung-
ur muni til forna hafa legiö undir
Álfgeirsvelli í Skagafirði. Ekki er
Jónasi kunnugt um hvernig þetta
land komst undir Eyvindarstaði, en
skilyrt mun það hafa verið, því Álf-
geirsvellir voru fjallatollsfríir á með-
an hann var greiddur.
Jónas Illugason, kenndur við
Bröttuhlíö, var af öllum talinn
sagnasjór og stálminnugur. Hann
var fæddur að Botnastööum 12.
júní 1865. Dó á Sjúkrahúsinu á
Blönduósi 31. júlí 1954.
Sá ágæti fræðimaður, Magnús
Bjömsson frá Syðra-Hóli, ritaði þátt
um Jónas í bók sinni „Hrakhólar og
höfuðból". Þar getur hann þess að
áðurnefndur þáttur Jónasar hafi
borist í hendur Matthíasi Þórðar-
syni, fyrrum þjóbminjaverði. Hafi
Matthías lokið miklu lofsorði á
þessi skrif.
Þáttur Jónasar mun liggja í hand-
riti ásamt mörgu öðru á Héraðs-
skjalasafni Húnvetninga á Blöndu-
ósi.
í hinu gagnmerka ritsafni Braga
Sigurjónssonar „Göngur og réttir"

flutning, sem er til þess fallinn að
sverta bændur í augum þéttbýlis-
búa, enda hafa fjölmiölarnir gripib
allt slíkt fegins hendi gegnum tíð-
ina og taliö heimamenn hafa fengið
allar framkvæmdir á silfurfati.
Ég vil taka fram að samskipti
Landsvirkjunar og heimamanna í
gegnum samráðsnefnd voru að
mínum dómi góð.
Samráðsnefnd var skipuð strax og
virkjunarleyfi Blöndu var staðfest
og hefur starfað til þessa dags.
Ég átti þar sæti frá upphafi og til
ársins 1994. Þar voru mörg ásteyt-
ingsmál leidd til lykta og þá fyrst
hleypur allt í baklás er Landsvirkjun
á að greiða út bætur vegna fallrétt-
indanna. í raun var það svo að
mörgum sinum á virkjunartíman-
um viðurkenndi virkjunarabilinn,
þ.e. Landsvirkjun, fullkominn og
óskoraðan rétt heimamanna á heib-
arlandinu.
Ég tek eitt dæmi þar um. í virkj-
unarsamningi var samið um að
Landsvirkjun byggði og kostaði
gangnamannaskála og hesthús við
Ströngukvísl á Eyvindarstabaheiði.
Bygging þessi var hafin haustib
1984, ab afloknum göngum. Bygg-
ingarflokkur var nokkuð kominn af
stab með þetta verk, þegar bygging-
arnefnd Bólstaðarhlíðarhrepps sá
ástæðu til að láta stöbva verkið
vegna þess ab tilskilin leyfi vantaði.
Landsvirkjunarmenn hlýddu
þessu og framkvæmdir lágu niðri
um hríð. Tæplega hefðu þeir gert
það, ef þeir hefðu ekki talið að
heimamenn hefðu ekki fullkomna
réttarstöbu. Úr þessu vandræðamáli
leystist svo að lokum. Byggingar-
leyfi greitt og bygging þess varð og
er Landsvirkjunarmönnum og verk-
takanum til mikils sóma og heima-
mönnum til hagsbóta.
Seinni hluti þessarar greinar verð-
ur birtur í Tímanum á morgun.
Höfundur er bóndi á Fossum í Austur-
Húnavatnssýslu.
I BÍSfidwir’klucarsviiiíiÍ*
3 Lór.&v.cAíft
2 kíriíiM^fí