Tíminn - 24.01.1996, Blaðsíða 8

8
Wrnmn
Miðvikudagur 24. janúar 1996
fornleifafræöi
Fengu Israelar hinir
fornu eingyöistrú
sína frá Egyptum?
Voru forfeöur ísraela
samtíningur fólks úr
ýmsum áttum? Voru
Gyöingar enn aö
nokkru fjölgyöistrúar
nœstum tveimur öld-
um eftir herleiöing-
una til Babýlonar?
essi árin halda ísraelar upp
á þaö a& 3000 ár eru li&in
frá því a& Daví&, konungur
ísraela hinna fornu, vann Jerú-
salem og ger&i hana a& höfu&-
borg sinni, samkvæmt hefb-
bundnum sko&unum um þa&. í
því samhengi hefur athygli
nokkur beinst a& sögu ísraela
hinna fornu og ekki síst því sem
fornleifafræ&in hefur leitt í Ijós
um þá sögu.
Alltaf annaö veifiö fréttist frá
Landinu helga af nýjum og athygl-
isveröum uppgötvunum fornleifa-
fræ&inga og þeir og a&rir fræ&i-
menn draga svo ýmsar ályktanir út
frá þeim.
Fólk úr ýmsum áttum
Mjög umdeilt hefur lengi veriö
og er enn hve alvarlega eigi a& taka
Gamla testamentiö og hinar ýmsu
bækur þess sem sagnfræ&ilegar
heimildir. Flestir — en ekki allir —
fræðimenn nú á tímum eru sam-
mála um að ættfeður ísraela (sam-
kvæmt Gamla testamentinu), Abra-
ham, ísak og Jakob, séu sagnaper-
sónur einungis. Fræðimenn, forn-
leifafræðingar, sagnfræðingar og
aðrir, eru og líklega yfirleitt efins
um að mikið sé leggjandi upp úr
frásögnunum um þrældóm ísraela í
Egyptalandi, brottför þeirra þaðan
og drukknun faraós og hers hans í
Rauðahafinu, er hann veitti þeim
eftirför. í egypskum heimildum frá
meintum tíma þeirra atburða (13.
öld f.Kr.) er ekkert á þetta minnst.
Margir vilja líta á Móse sem
sagnapersónu aðeins, en nafn hans,
5em er egypskt, bendir frekar en
hitt til þess að hann hafi verið uppi
og til einhverra tengsla forfeðra
ísraela við Egyptaland.
Samkvæmt Gamla testamentinu
unnu ísraelar Kanaanland, eins og
Palestína fyrir tíð ísraela er nefnd í
Biblíunni, með innrás og hernaði
undir forystu leiðtoga síns er Jósúa
hét. En fornleifafræbingar flestir
telja nú aðjósúa hafi ekki eytt borg-
irnar Jeríkó og Aí, því ab þær hafi
verið í eyði þegar hann kom þang-
ab. Og ekki nóg með það, heldur
hafi hálendi Palestínu, sem varð
kjamaland ísraela hinna fornu
(Vesturbakkinn núverandi), veriö
óbyggt ab mestu þegar þá á að hafa
borið þar að garði (á 13. öld f.Kr.).
Samkvæmt kenningum, sem nú
eru ofarlega meðal fræðimanna,
voru ísraelar ekki orbnir ísraelar, er
þeir komu til Fyrirheitna landsins.
Hér hafi verið um að ræða fólk, er
komið hafi úr ýmsum áttum, úr
öbrum hlutum Kanaanlands, aust-
an af eyðimörk, norðan úr ríki Hit-
títa (um 1600-1200 f.Kr., náði er
það var mest yfir mikinn hluta
Litlu-Asíu og Sýrland) og að sunn-
an, þ.á m. frá Egyptalandi.
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
Fjölgyblstrúablr
Gyblngar
Frá Egyptalandi telur Israel Fink-
elstein, fornleifafræðingur við há-
skólann í Tel Aviv, að fólk þetta af
ýmsum uppruna í hæöalandinu
hafi fengið eingybishugmyndir sín:
ar, sem smám saman urbu ríkjandi
hjá því. Þaö er út af fyrir sig ekki
ósennilegt. í trúarbrögbum Egypta
voru slíkar hugmyndir ekki langt
undan og einn faraóinn, Akhena-
ten (laust fyrir miðja 14. öld f.Kr.),
reyndi e.t.v. að koma þar á eingyð-
istrú. Sigur eingyðistrúar á fjölgyð-
istrú meðal Ísraela/Gybinga virðist
hafa gengið hægt fyrir sig. Vitað er
að um 400 f.Kr., næstum tveimur
öldum eftir að útiegð Júdamanna í
Babýlon hófst, voru á eynni Ele-
fantínu í Níl Gyðingar, sem voru
fjölgybistrúar og höfbu m.a. fyrir
satt a& vestursemíska gyðjan Aséra
væri kona Jahve. Gyðingar þessir
voru. í nánum samböndum vib
musterið í Jerúsalem, sem þá hafði
verið endurreist fyrir rúmum
hundrað árum.
Um uppruna ísraela er einnig til
sú kenning ab þeir hafi upphaflega
verið Kanaanítar, sem á einhvern
hátt hafi lent í andstöðu viö ríkj-
andi trúar- og samfélagshefðir og
skiliö sig frá meirihlutanum.
Hvað sem því líður má telja víst
ab á síbustu áratugum 13. aldar
f.Kr. hafi verið til samfélag í Palest-
ínu sem nefndist ísrael, því að þess
er getiö þar í áletrun Merneptah Eg-
yptakonungs frá árinu 1207 f.Kr.
Stóryeldl sem aldrei
var til?
Á hinn bóginn vilja margir
fræðimenn helst vísa stórveldi
þeirra feðga Davíös og Salómós,
sem og frægu ríkidæmi hins síöar-
nefnda, í heim sagnanna. í ritub-
um samtímaheimildum grann-
landa, sem mikið hefur varðveist
af, er ríkis þessa að engu getið, né
heldur feðga þessara frægra, sem
talið hefur veriö að hafi verið uppi
frá síbari hluta 11. aldar til um 926
f.Kr. Á ríki þeirra ab hafa náb frá
Rauöahafi að Efrat. Fornleifar frá
þeim tíma benda til þess að þá hafi
Palestína verið í lægð efnahagslega,
Móse meö lögmáliö: kom hann
e.t.v. meö eingyöistrú frá Egypta-
landi?
og ekki bendir það heldur til mikils
veldis og ríkidæmis. Næstum engar
ritaðar heimildir frá ísraelum hin-
um fornu á þessum tíma hafa varð-
veist, og má það undarlegt heita
með hliðsjón af því, hve mikið
menn skrifuðu þá í grannlöndum.
Annaðhvort hafa ritaðar heimildir
ísraelskar frá þessari tíð glatast eða
ab þær hafa aldrei verið til.
Með hliðsjón af þessu þótti tíö-
indum sæta er ísraelskur fornleifa-
fræðingur, Avraham Biran, fann
árib 1993 svokallaða Tel Dan- áletr-
un í minjahaug í Norður- Galíleu. I
þeim texta, sem talinn er vera frá 9.
öld f.Kr., telur Biran að komi fyrir
„hús Davíðs" og sé þar átt við ætt
Davíðs konungs eða kannski öllu
heldur ríki hans. Þar með var talið
aö komin væri fram fyrsta ritaða
heimildin utan Biblíunnar fyrir því
að Biblíusögurnar af Davíb og ríki
hans væru á rökum reistar. Þar að
auki mundi heimild þessi vera frá
því ekki löngu eftir daga Salómós.
Ýmsir fræðimenn, ekki síst mál-
fræðingar, þ.á m. danski gamla-
testamentisfræðingurinn Niels Pet-
er Lemche, draga niöurstöður Bir-
ans um þetta efni í efa. Þeir telja
líklegra að með „húsi Davíös" sé
átt við helgidóm eða borg, þar sem
guð að nafni Davíð hafi verib til-
beöinn. ísraelar kunni svo síðar að
hafa gert Davíð þennan ab kon-
ungi til þess ab verða sér úti um
fortíbardýrð. Um þetta er líklegt að
fræbimenn eigi eftir að deila lengi.
Franskur fræbimaður. André
Lemaire, sem rannsakab hefur
þekkta áletrun á Móabítasteinin-
um svokallaða (einnig frá 9. öld
f.Kr.), heldur því nú fram að þar sé
einnig vikið að „Davíös húsi". En
ekki er sú niðurstaöa heldur óum-
deild.
Viðvíkjandi þeim feðgum, Davíb
og Salómó, ætti kannski að vera
óhætt að giska á — án þess ab full-
yrða neitt — að þeir hefðu verib til
og ráðib ríki nokkru, en að vegur
þess hefði verib allmiklu minni en
Gamla testamentið vill vera láta.