Tíminn - 27.01.1996, Blaðsíða 5

Laugardagur 27. janúar 1996
5
Eg býst viö að greinarhöfundur megi teljast
forsetahollur maöur. Ég hef ávallt boriö
mikla viröingu fyrir embætti forseta ís-
lands. Þaö er hluti af áramótatilstandinu á
mínu heimili aö hlusta á áramótaávarp for-
setans, og svo hefur veriö lengi. Eftir aö
sjónvarpið kom er það takmarkið á nýárs-
dag aö vera búinn aö taka sér stöðu með
kaffibollann og horfa og hlusta á áramóta-
ávarp forsetans. Þjóðsöngurinn og mynd-
irnar frá Þingvöllum og víöar aö eru hluti
af þjóölegheitum mínum við þessi tækifæri
og önnur hliðstæð. Þetta kann aö þykia
íhaldssöm afstaöa nú þegar allt er undir í
umræðum um breytingar, jafnvel þjóð-
söngurinn. Hins vegar er þetta svona og ég
á ekki von á að sjónarmið mín breytist um
þessi efni.
Forsetaembættib
Það hefur mikið úrvalsfólk gegnt emb-
ætti forseta Islands. Þessir einstaklingar
hafa, svo ekki veröur um deilt, náð þeirri
stöðu að vera sameiningartákn þjóðarinn-
ar. Forsetaembættið hefur náð að festa sig í
sessi í hennar huga.
Eigi að síður munu nú vakna alls konar
umræöur um embættiö í undirbúningi for-
setakosninganna. Mín afstaða í þessu efni
er íhaldssöm. Ég vil að þetta embætti verði
þróað áfram í þá veru sem verið hefur. Það
má fullyrða að þessi skipan hafi reynst vel í
þingræöisþjóðfélagi. Forsetinn hefur verið
fulltrúi allrar þjóðarinnar inn á við og út á
við. Nú hefur embættið þróast þannig að
forsetinn hefur komib fram fyrir hönd
þjóöarinnar víða um heim með miklum
sóma. Ég hef orðið þess áþreifanlega var á
erlendri grund, er íslensk málefni berast í
tal og þá oftast við stjórnmálamenn, ab
þeir eru sér mjög meðvitaöir um stöbu og
hlutverk forsetans og þekkja til hans.
Sumir halda því fram ab sameina eigi
embætti forseta og forsætisrábherra, eða
með öðrum orðum að taka upp þab kerfi
sem er í Bandaríkjunum. Meb þessu væru
einum manni færö meiri völd en dæmi eru
til í þessu litla þjóðfélagi og ég hef enga trú
á að slík verði raunin á næstunni.
Forsetakosningar fyrr
Greinarhöfundur er kominn á þann ald-
ur að muna eftir kosningu þriggja af fjór-
um forsetum lýbveldisins. Það er tilbreyt-
ing í því fyrir stjómmálamenn að fram fari
allsherjarkosningar án þess að þeir séu
sjálfir í framboði. Hins vegar getá gamlir
kosningaþrælar ekki setið á sér að fylgjast
með, og á einhverju stigi taka þeir afstöðu
með sínum manni. Það er ekki tímabært
enn hvað mig snertir. Enn liggur ekkert fyr-
ir um hverjir taka þátt í slagnum.
Hins vegar er mjög fróblegt að rifja upp
þær þrennar forsetakosningar sem mér eru
í minni. Sú fyrsta, þegar Asgeir Asgeirsson
var kosinn, er mér aðeins í barnsminni, en
þó ab ég væri á barns-
aldri minnist ég um-
ræðna bænda norður í
Skagafirði í minni fæð-
ingarsveit um þetta mál.
Þeim var nokkub niðri
fyrir vegna þess að
ákveðin tilmæli komu
frá forustumönnum
stærstu stjórnmálaflokka
landsins að kjósa Bjarna
Jónsson. Ég hygg að margir hafi ekki sinnt
þeim tilmælum, enda var þessi frambjóð-
andi ekki kjörinn þrátt fyrir ab menn á
borð við Hermann Jónasson, Eystein Jóns-
son, Ólaf Thors og Bjarna Benediktsson
sendu bréf og tilmæli um allt land þessa
efnis. Foringjarnir voru þó í miklum met-
um hjá sínum stuðningsmönnum og fram-
bjóðandinn virtur og vinsæll.
Ég man hins vegar glöggt eftir því, þegar
Kristján Eldjárn var kjörinn forseti. Þá
hafbi ég kosningarétt, en hafði í upphafi
engar sérstakar meiningar um kandídat. Ég
fór á fund hjá Gunnari Thoroddsen, sem
hann hélt á Egilsstöðum, og var sá fundur
allfjölmennur og fór ágætlega fram. Síðar
kom svo í ljós hvert stefndi, þegar um 1100
manns sóttu fund með Kristjáni á sama
stað, fjölmennasta samkoma sem haldin
hafði verið til þess tíma í Valaskjálf, sem
var fundarstaðurinn. Bylgjan hafði risið.
Þjóbin var þeirrar skoðunar að fá mann ut-
an vettvangs stjórnmálamanna í embætt-
ið, þrátt fyrir ab Gunnar Thoroddsen væri
glæsilegur frambjóðandi.
Hins vegar gegndi Kristján Eldjárn þessu
embætti með þeim hætti að það hefur haft
áhrif til langs tíma. Hann var sannkallað
sameiningartákn og embætti hans var lát-
laust og viröulegt.
Vigdís Finnbogadóttir hélt áfram meö
sama hætti, þótt engir tveir einstaklingar
séu eins. Ég nefni þessa tvo forseta vegna
þess ab þeir hafa gegnt embættinu eftir að
ég varð fulltíða maður. Þeir hafa mótað
embættið á þann veg að mér finnst farsæl-
ast að því verði áfram sinnt í sama anda, þó
ávallt komi nýr blær með nýjum einstak-
lingi.
Eg gat þess í upphafi að væntanlegar for-
setakosningar hefbu í för með sér umræður
um forsetaembættib, stöbu þess og hlut-
i verk. Ég hef ekki heyrt um neina mótaba
hugmynd um breytingar
á því, nema þá að sam-
eina forsætisráðherra-
embættib og embætti
forsetans, sem er bylting
í stjórnsýslunni. Afstaba
mín er ljós. Ég mun velja
forseta þegar þar að kem-
ur meb það fyrir augum
að hann geti verið sam-
einingartákn þjóðarinn-
ar og gegnt því með sóma að koma fram
fyrir hennar hönd á erlendum vettvangi og
hafi dómgreind til þess að leiða þjóðina á
þeirri ögurstund þegar þarf ab skipta um
ríkisstjórnir. Þá tekur forsetinn að sér verk-
stjóm.
Þab er rætt um að embætti forsetans sé
valdalítib eða valdalaust. Þetta finnst mér
fjarstæða. Forsetinn getur í krafti embættis
síns haft mikil áhrif með því hvaba málefni
hann setur í forgang, þegar hann kemur
fram opinberlega. Staðhæfingar um áhrifa-
leysi hans eru út í hött. Hins vegar get ég
ekki séð fyrir mér forseta, sem blandar sér í
öll dægurmál sem upp koma og hefur
skoðanir á þeim á hraöbergi. Það er hlut-
verk forseta íslands ab líta yfir frá víðum
sjónarhóli. Ég er ekki með þessu að halda
því fram ab forsetinn eigi ab vera skoðana-
laus, síbur en svo. Hins vegar tel ég að sá
forseti, sem kjörinn verður, hafi góðan
grundvöll til þess ab byggja á og um emb-
ættið hafi mótast farsælar hefðir.
Komandi kosningar
Nú eru forsetakandídatar að fara í start-
holurnar og fólk er komið fram á sjónar-
sviöið sem yfirgnæfandi líkur eru á ab
bjóði sig fram. Þær nöfnur Guðrún Pét-
ursdóttir og Gubrún Agnarsdóttir eru
greinilega ab bíða eftir réttu stundinni til
þess að tilkynna frambob sitt formlega.
Annað er enn óljóst, nema hvað ætíb
kemur fram eitt grínframboð og svo er
nú eins og áður.
Ég efast ekki um að maður kemur í
manns stað og við eigum hæfa einstak-
linga til þess ab gegna forsetaembættinu.
Þjóðin þarf aðeins að venjast tilhugsun-
inni eftir að hafa haft úrvalsfólk á for-
setastóli. Mér dettur ekki í hug að halda
því fram að stjórnmálamenn séu ekki
hæfir í þetta embætti, en ég hef þó trú á
því að félagaskrá flokkanna sé ekki traust
plagg til þess að rnerkja fólk í forseta-
kosningum. Þar getur allt gerst og fátt er
öruggt fyrirfram. Næstu mánuðir verða
því spennandi fyrir þá, sem hafa gaman
af kosningum, og ég verð þess rækilega
var á ferðum mínum síðustu daga að
áhugi almennings er ómældur á þessum
málum. Þab er undantekningalítið kom-
ið inn á þessi mál á vinnustöðum og á
förnum vegi.
Komandi kosningar verða fjölmiðla-
kosningar. Gífurlegar breytingar hafa
orbið á fjölmiðlun í landinu frá síbustu
forsetakosningum, og munu sjónvarps-
stöðvarnar leika þar stórt hlutverk. Hinn
mikli áhugi almennings mun glæða enn
frekar áhuga fjölmiðlanna á málinu, og
mun ekki skorta umfjöllun um hverja
hreyfingu frambjóðenda og bollalegg-
ingar um úrslitin ásamt könnunum af
ýmsu tagi. Þessar vangaveltur mínar á
síðum Tímans eru angi af þessum áhuga,
sem verður vart í öllu þjóðfélaginu.
Það er vel að þjóðin er áhugasöm um
val á forseta sínum. Það er hins vegar
mín skoðun að hver og einn verði að
skilgreina það vel hvernig hann vill sjá
þetta embætti og velja eftir því. Ég hef
sagt mína skoðun og get endurtekið
hana. Forsetinn á að vera sameiningar-
tákn þjóðarinnar og byggja á þeim
grunni, sem lagður hefur verið af úrvals-
fólki sem hefur gegnt þessu starfi í hálfa
öld. Þetta er sá grunnur sem val mitt
mun byggjast á, þegar þar að kemur.
Menn
°9
málefni
Bessastabir. Tímamynd Árni Bjarna
Jón Kristjánsson:
/
I startholunum