Tíminn - 22.02.1996, Blaðsíða 5
Fimmtudagur 22. febrúar 1996
5
•> •' • ■
Siglaugur Brynleifsson:
Upphaf endurskoðunar íslenskrar stjóm-
málasögu og íslandssögu á tuttugustu öld
Þór Whitehead: Island í síbari heims-
styrjöld — Milli vonar og ótta. Vaka-
Helgafell 1995
í upphafi síðari heimsstyrjald-
ar verða þáttaskil í íslensku
þjóðfélagi fyrir utanaðkom-
andi áhrif. ísland var yfirlýst
hlutlaust í togstreitu þeirra
þjóða og afla, sem einkenndu
millistríðsárin. Styrjöld braust
út í Evrópu í september 1939.
Þann 23. ágúst höfðu stjórn-
endur Sovétríkjanna og þjóð-
ernisjafnaðarmenn, stjórnend-
ur Þýskalands, gert með sér
griðasáttmála. Hugmyndin var
sú að skipta Austur-Evrópu
milli Sovétríkjanna og Þýska-
lands. Með þennan sáttmála
að bakhjarli, réðust hersveitir
Hitlers inn í Pólland úr vestri
og skömmu síðar hersveitir
Stalíns úr austri. Póllandi var
skipt, Eystrasaltslöndin féllu í
hlut Sovétríkjanna og síðan
hófst innrás Sovétríkjanna í
Finnland.
„Kreppan", en áhrifa hennar
tekur að gæta hér á landi 1932-
33, og afleiðingar hennar léku
íslendinga grátt. Efnahags-
ástandið var orðið þannig
1938 að við blasti greiðsluþrot
ríkissjóðs og efnahagshrun.
Þegar ófriður brestur á gjör-
breytast öll samskipti á því
svæði sem snertir hernaðar-
rekstur stríðsaðila. Sjálfsagðar
upplýsingar um veðurútlit og
skipaferðir umhverfis strand-
ríki og eylönd verba hernaðar-
leyndarmál. Verslunarviðskipti
við hefðbundna markaði lok-
ast og þegar á leib leitast stríðs-
aðilar við með öllum ráðum að
afla sér nauðsynlegs hráefnis
þar sem gjörlegt er. Hafnbann
Bandamanna og kafbátahern-
aður Þjóbverja olli íslending-
um stórkostlegum erfiðleikum
og vandræðum, jafnframt því
sem stjórnvöld Ieituðust við að
standa ab hlutleysisstefnu. ís-
lendingar urðu að sigla á milli
skers og báru.
Þór Whitehead nefnir rit sitt
um ástandiö hér á landi og
þann línudans, sem stjórnvöld
urðu ab iðka, „Milli vonar og
ótta", sem er rétt lýsing á tíma-
Dr. Werner Cerlach. Varb fyrir von-
brigbum meb germanana á íslandi.
skeiðinu frá upphafi styrjaldar-
innar síðari og fram til 10. maí
1940. Titill bókarinnar er feng-
inn úr ræðu þáverandi utanrík-
isráðherra, Stefáns Jóhanns
Stefánssonar, um stöbu nor-
rænna þjóða eftir innrás Þjóð-
verja í Danmörku og Noreg,
birt í Alþýðublaðinu 25. apríl
1940. Ekki hefði verið hægt að
velja betri titil ab þessu riti.
Höfundur hefur rit sitt með
kaflanum „Leitin aö leynistöð-
inni". Loftskeytasendingar
voru bannaðar, þar sem þær
gátu stublað að upplýsingum
um veðurútlit og veðurlýsing-
ar, skipaferðir og annað sem
gat skaðaö yfirlýst hlutleysi ís-
lendinga í þeim hildarleik sem
hófst 1. september 1939.
Þann 6. október 1939 heyrð-
ist fyrst í leynistöð, sem virtist
senda upplýsingar á dulmáli til
annars hinna stríðandi hern-
aðaraöila. Böndin bárust að
þýska sendiráðinu við Tún-
götu. Þar meb hefst þáttur og
þættir af dr. Werner Gerlach,
en hann var ræðismaður þýska
ríkisins, SS-maður, í vinfengi
við Himmler og hafbi meðal
annars starfað að heldur ógeð-
felldri iðju í Jena, líkkrufning-
um á myrtum föngum morð-
sveita Himmlers. Gerlach var
dyggur starfsmaður og lét mik-
ib að sér kveða, ef blaðaskrif og
útvarp virtust ófrægja þribja
ríkið á einhvern hátt. Kvartan-
ir hans og klögumál hófust fyr-
ir stríðið og náðu hámarki eftir
að styrjöldin braust út.
Vonbrigbi Gerlachs
Gerlach hafði kynnt sér rit
og kenningar þýskra þjóðernis-
jafnabarma.nna um ísland, svo
og ferðapistla og bækur um
Sögueyjuna í norðri, þar sem
enn lifði germanskt siðgæði,
frændrækni, félagshyggja og
þjóðareining. Einkum var talið
að þessar dyggðir væri helst að
finna meðal bændastéttarinnar
á íslandi. Margt var skrifað um
hinn andlega fjársjóð fólginn í
ásatrú og iðkun blóta. Nú
skyldi blóta Hitler, Óðinn og
Þór. Gerlach starfabi við Jena-
háskólann og þar var miðstöb
forngermanskra fræba undir
forustu ásatrúarfræðingsins dr.
Bernhards Kummer.
Við nánari kynni Gerlachs af
íslendingum hrynur hin
glæsta mynd ásatrúarfræðings-
ins og ferðabókahöfunda.
Hann hripar niður athuga-
semdir um íslenska menningu,
listir, menntun, almennt sib-
gæði og almennt um þjóbar-
einkenni. Þetta er ekki fögur
lýsing. Ýmsar athugasemdir
mega teljast smellnar, þótt for-
Þjóbstjórnin starfabi á örlagatímum.
sendur þeirra séu oft fremur
hæpnar. Sem dæmi: „Gyðingar
gætu ekki náð fótfestu hér. ís-
lendingar eru svo miklu harb-
ari." A þessum árum álitu
þjóðernisjafnaðarmenn gyð-
inga vera viðskiptabófa, hlið-
stæða við skoðun kommúnista
á borgarastéttinni, sem skyldi
útrýmt eins og gybingum.
Gerlach hefur eftir Le Sage
de Fontenay, sendiherra Dana,
„að hér skorti alla örvun utan-
lands frá". Hér kemur upp sú
FYRRI HLUTI
skoðun að nesjamennska og
heimóttarháttur móti menn-
ingarlífið á heldur neikvæðan
hátt. „Þeir íslendingar, sem tal-
ist geta siðmenntaðir, eru afar
fáir og fækkar sífellt..."
Höfundur ræðir afstöðu
kommúnista eba sósíalista til
styrjaldarinnar í 6. kafla. Gerl-
ach var iðinn við að kæra
blaðaskrif Morgunblaðsins,
Vísis, Tímans og Alþýðublaös-
ins ef hnýtt var í stríðsrekstur
Þjóðverja og lýst stjórnarhátt-
um nasista, en eitt blað slapp
við ávítur og klögumál Gerl-
achs, sem var blað Sósíalista-
flokksins, Þjóbviljinn. Nafni
flokksins hafbi nýlega verið
breytt úr Kommúnistaflokki í
Sósíalistaflokk. Eftir griðasátt-
mála Þjóðverja og Rússa og
einkum eftir innrás Rússa eða
Sovétríkjanna í Finnland
næddi köldu um sameignar-
sinna, en þrátt fyrir það virtist
tryggð forustumannanna óbil-
andi. Þeir réttlættu griðasátt-
málana og sömuleiðis árás Sov-
étríkjanna á Finnland, reynd-
ust hinir dyggustu starfsmenn
Komintem, heimsflokk komm-
únista, sem stjórnað var beint
frá Moskvu. Helstu flokksfor-
ingjar Sameiningarflokks al-
þýðu — Sósíalistaflokksins
voru Einar Olgeirsson, Brynj-
ólfur Bjarnason og Sigfús Sig-
urhjartarson og þeir héldu
tryggð við Komintern á hverju
sem gekk. Halldór Kiljan Lax-
ness var einn af stofnendum
flokksins 1938 og reyndist
hann hugsjóninni hinn þarf-
asti penni ásamt Kristni Andr-
éssyni. Laxness taldi sig gera
upp við kommúnismann í
„Skáldatíma", rúmlega tuttugu
árum eftir griðasáttmála Hitl-
ers og Stalíns. En tryggð ann-
arra forustumanna hélst
óbreytt allt fram undir bylting-
arnar í Austur-Evrópu 1989 og
einnig eftir aðra nafnbreytingu
á flokksheitinu.
Síngirni
Eins og flestir aörir borgarar
þessa lands, sem áhyggjur hafa
af þjóbfélagsástandinu, hef ég
velt því fyrir mér hvort einhvers
stabar sé að finna upphaf eða
helstu rót uppeldisvandans.
Uppeldisvanda kalla ég flest
þab framferði þjóðarinnar sem
ámælisvert er.
Ég held að allir séu sammála
um að þau vandamál sem hæst
ber eigi einn sameiginlegan
þátt: Taumleysi.
Hvort sem eru börn og ung-
lingar eba fullorðið fólk, sýnist
mega leysa hegbunarvandann
með auknu abhaldi og virkri
mótstöðu gegn alls kyns óeðli-
legri hegðan. Þab á til dæmis
ekki að láta menn komast upp
með ab gera þab ab ævistarfi að
svíkja og pretta um allt land.
Það‘á ekki að láta foreldra kom-
ast upp meb að setja börnin sín
á Guð og gaddinn í bókstaflegri
merkingu og það á ekki að líða
rábamönnum að hegða sér eins
og götustrákar, því eftir höfðinu
dansa limirnir.
Eitt er það sem ég held að eigi
drjúgan þátt í fremur bágu upp-
eldi þjóðarinnar, allt frá börn-
um og uppúr.
Það sem ég á við er heimtu-
frekjan og samfara henni
neyslubrjálæbið.
Það er eins og allt sé metið til
peningaverbs. Ekki virðist hægt
að ætlast til þess að nokkur
maður rétti samfélaginu hjálpar-
hönd án þess að fyrir komi ríf-
leg greiðsla. Prestum, sem ég
hélt að væru að sinna köllun
sinni, er greidd aukasposla úr
sjóðum safnabarins! Þab hlýtur
þá að vera búib að leysa vanda
allra þurfandi sóknarbarna. Og
þegar bæjarfulltrúi norbur í
Frá
mínum
bæjar-
dyrum
LEÓ E. LÖVE
landi leggur lítið lóð á vogar-
skálar samfélagsins og hafnar
kauphækkun fyrir nefndarstörf
er eins og sumir geri að því grín
eða telji manninn ekki með öll-
um mjalla. Auðvitað ætti að
heiðra slíka menn og þakka
þeim fyrir gott fordæmi. Eöa er
útilokað ab menn taki ab sér
nefndarstörf af áhuga fyrir góðu
málefni?
Fyrir nokkm var ég að blaba í
gömlu tímariti SÍBS og rakst þar
á grein eftir annan af tveimur
fyrrverandi framkvæmdastjór-
um þessara merku samtaka.
í greininni lýsir hann því á lif-
andi og skemmtilegan hátt
hvernig að þvx var staöið að fá
til íslands fyrsta og eina alvöru
fjölleikahúsið sem hingað hefur
komið.
Framkvæmdastjórarnir tveir
ferbubust til útlanda til þess að
semja vib eiganda fjölleikahúss-
ins. Þeir fóru um í strætisvögn-
um eins og hér heima, aðeins
annar þeirra átti úr, en það gekk
ekki rétt og þar sem stillirinn
virkaði ekki þurftu þeir að
reikna út hvað tímanum leið.
Þegar þeir sendu skeyti heim
spöruðu þeir með því að slengja
saman orbum.
En samningum náðu þeir,
SÍBS hagnaðist verulega á komu
fjölleikahússins og þeir gátu ver-
ib ánægbir með sinn hlut. Sinn
hlut, segi ég, þeirra hlutur var
enginn í eigin þágu, málefnið
var þeim allt.
Svona má nefna fjölmörg
dæmi, en einkum frá fyrri árum.
Þeim fer nefnilega óðum
fækkandi sem eiga hugsjónir
eða líta fyrst á málefnið og sam-
félagið áður en hugsaö er um
eigin vasa.
„Þab má ekki rába í yfir-
mannsstöbu nema öllum finnist
sjálfsagt ab jeppi fylgi starfinu,"
sagbi kunningi minn þegar vib
ræddum þessi mál. „Menn eru
búnir að gleyma því að lífsfyll-
ingin fæst meö samvistum við
annað fólk, en ekki með hlutum
sem mölur og ryð fá grandað."
Það skyldi þó aldrei vera að
síngirni ætti stærstan þátt í því
hvernig uppeldi íslendinga sem
þjóbar er komið? ■