Tíminn - 10.05.1996, Blaðsíða 10

10
Föstudagur 10. maí 1996
Latínulykill
Nudeus Latinitatis ... Orbfræftirit fyrri alda
III. Ný útgáfa — Gubrún Kvaran og Fribrik
Magnússon sáu um útgáfuna. Orbabók
Háskólans 1994.
Undanfarið hefur verið unnið að
gerð sögulegrar orðabókar um ís-
lenskt mál síðari alda, þ.e. frá
miðri 16. öld. Orðabók Háskól-
ans stendur aö þessu verkefni og
í sambandi við það stefnt að út-
gáfu orðfræðirita, gamalla orða-
bóka og nú hafa birst í endurút-
gáfu þrjár orðabækur í ritröðinni
Orðfræðirit fyrri alda.
Latínu-lykill eða Nucleus lat-
initatis er ein þessara orðabóka,
sem kom út í Kaupmannahöfn
1738. Ritið er þýðing Jóns Árna-
sonar biskups í Skálholti á lat-
nesk-danskri oröabók Hans
Grams prófessors við Kaup-
mannahafnarháskóla. Þýðand-
inn, Jón Árnason biskup, hóf
störf sín hér á landi eftir emb-
ættispróf við Kaupmannahafn-
arháskóla 1692, sem heyrari við
Hólaskóla og þremur árum síðar
skólameistari. Jón var afburða
kennari, en mjög strangur og
sagt er „að aðeins hafi tveir
skólapiltar sloppið við barsmíð
hjá honum þau 15 ár sem hann
kenndi við Hólaskóla" (úr Inn-
gangi). Jón varð prestur á Stað í
Steingrímsfirði 1707 og eftir frá-
fall Jóns Vídalíns var hann kall-
aður til biskupsstarfs í Skálholti
1722. Það var gert að frumkvæði
Árna Magnússonar, sem taldi
Jón Árnason hæfastan þeirra
sem hug höfðu í. embættinu og
komu til greina, en meðal þeirra
voru tveir hefðarklerkar, annar
kunnur fræöimaður og rithöf-
undur.
Jón Árnason var talinn strang-
ur og siðavandur biskup, ekki
BÆKUR
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
aðeins við aðra heldur einnig við
sjálfan sig. Hann svipti nokkra
blauthyggjuklerka kjóli og kalli
fyrir fyllirí og kvennafar, einnig
kom hann lagi á fjármál kirkna
og heimti inn ógreiddar skuldir
presta og kirkjuhaldara. Af þess-
um sökum varð hann ekki bein-
línis vinsæll, aftur á móti vann
hann að betri uppfræðslu barna
og sinnti skyldu kirkjunnar við
fátæka af skyldurækni. Kenning
hans var mótuð af hreintrúar-
stefnu og var laus við alla slepju,
hræsni og hálfsannleika.
Jón Vídalín sparaði ekki
áminningar og hirtingar í garð
ranglátra dómara og falspresta í
prédikunum sínum. Arftaki
hans, Jón Árnason, leitaðist við
að framkvæma þær verðskuld-
uðu hirtingar með agasemi og
refsingum í raun.
Auk Nucleus latinitatis sá Jón
um útgáfu og búning fleiri rita,
þar á meöal „Donatus ...", en sú
bók var skrifuð í frumgerð á 4.
öld e.Kr. og var fyrirmynd að lat-
neskum kennslubókum um ald-
ir. „Verus Christianismus" —
Sannur Christendómur — eftir
E.M. Arndt, í þýðingu Þorleifs
Árnasonar á Kálfafelli, kom út að
frumkvæði Jóns Árnasonar, sem
endurskoðaði þýðinguna. Sú
bók kom út í fjórum bindum,
prentuð í Kaupmannahöfn
1731-32. Þetta rit hafði mikil
áhrif á gengi hreintrúarstefn-
unnar á íslandi. Þýðingar og út-
gáfustarf Jóns Árnasonar er mik-
ið að vöxtum og vandlega unn-
ið. Meðal merkustu verka hans
var Nucleus eða Kleyfsi. Danska
útgáfan af þessari bók var notuð
við latínukennslu í Danmörku
fram um síðustu aldamót. Ritið
er enn þann dag í dag vel not-
hæft sem latnesk-íslensk orða-
bók. Ritið er talið hafa verið
prentað í 400 eintökum á sínum
tíma og er nú eitt torgætasta rit
frá 18. öld.
Þessi nýja útgáfa er þrískipt,
orðabókartexti, síðan íslenskur
orðalisti og loks orðalisti yfir lat-
nesk flettiorð. Með viðbótum
við gerð fyrri útgáfu gefst tæki-
færi til þess að kynna sér orða-
forða frá fyrri hluta 18. aldar. Því
er mikill fengur að útgáfunni.
Guðrún Kvaran ritar greinar-
góðan inngang að ritinu, sem er
alls XXIX-701 blaðsíða. Flettiorð
í latneska textanum eru 19.632
og í íslenska textanum 17.777.
Dvínandi starf
bresks íhalds
True Blues: The Politics of Conservative Party Membership, eftir Paul Whitel-
ey, Patrick Seyd og Jeremy Richardson. Oxford University Press, 320 bls., £ 35.
í ritdómi í Economist 15. október 1994 sagði um þessi efni, sem nú
em ofarlega á baugi og em ekki einskorðuð við breska stjórnmála-
flokka: „Breski íhaldsflokkurinnhefurveriðviðvöld 72síðastliðinna
100 ára. — Þessi athugun á gmnnþáttum íhaldsflokksins bendir þó
til, að flokksfélögum hans hafi að undanförnu farið mjög fækkandi,
jafnvel svo að ekki verði við spyrnt. ... Á eftir þeirri fækkun hefur
fylgt minnkandi virkni þeirra og minnkandi umhugun um stefnu-
mál íhaldsflokksins. Meira en 80% óbreyttra flokksmanna sækja
sjaldan eða aldrei flokksfundi. Einungis 28% þeirra segja tilfinninga-
leg tengsl sín við flokkinn vera „mjög sterk". Afleiðingar þessa em al-
varlegar. íhaldsflokkurinn á mjög mikið undir framlögum einstak-
linga, einkum óbreyttra flokksmanna. Og eftir því sem meðlimum
hans hefur fækkað, hafa tekjur hans minnkað. Samanlagðar skuldir
flokksins nema nú £ 27 milljónum."
„Hvað veldur minnkandi flokksstarfi íhaldsmanna? Að nokkm
valda því hinir sömu félagslegu þættir og valdið hafa fækkun í öðr-
um samtökum víðast hvar — svo sem meiri rækt við tómstundir og
aukin þátttaka kvenna í atvinnulífi. En því valda líka ástæður, sem
em íhaldsflokknum sérstæðar." ■
Lise Meitner
Lise Meitner: A Life in Physics, eftir Ruth
Lewin Sime. University of California Press,
526 bls., S 30.
í ritdómi í Guardian Weekly, 7. apr-
íl 1996, sagði:
„í sögu eðlisfræði síðari tíma
endurhljóma æ ofan í æ ýmis nöfn:
Ernest Rutherford og Niels Bohr
fyrir að svipta hulunni af uppbygg-
ingu atómsins; Erwin Schroedinger
og Werner Heisenberg fyrir að
greina reglur „quantum"-ferla; og
Albert Einstein fyrir að átta sig á, að
massi er fryst orka. Þeirra á meöal
fellur nafn Lise Meitner ofan í neð-
anmálsgrein. — í tilraunum þótti
hún samt einn leiknasti eðlisfræb-
ingur Þýskalands um sína daga. ...
Sá næmleiki Meitners að skynja, að
kjarni atóms varð klofinn í tvennt
var hið fyrsta þeirra skrefa, sem tek-
in voru til geröar kjarnorkusprengj-
unnar. En mitt í athugunum sínum
varð hún að flýja Þýskaland, sem
fallið hafði undir stjórn nasista."
„Lise Meitner var fædd í Vín
1878, eitt átta barna foreldra sinna;
faðir hennar var í hópi þeirra Gyð-
inga, sem fyrstir lögðu málflutning
fyrir sig í Austurríki. ... Varö hún
Þýbingar og samantektir
Mattheus saga postula. Olafur Halldórs-
son bjó til prentunar. Stofnun Árna
Magnússonar á íslandi. Reykjavík 1994.
Gybinga saga. Edited by Kirsten Wolf.
Stofnun Árna Magnússonar á íslandi.
Reykjavík 1995.
Tilgangurinn með samantekt
sagna af heilögu fólki á ármið-
öldum og áfram meðal kaþólskra
þjóða, var sá að lofa og ákalla þá
helgu menn og konur, sem
sýndu með lífshlaupi sínu að
þeir og þær hlýddu vilja Drottins
og sköpuðu öðrum fagurt dæmi
til eftirbreytni. Á þeim tímum
þegar kristnir menn vissu að þeir
lifðu í þessum heimi sem nokk-
urs konar undirbúningsskeiði
fyrir líf annars heims, sem var
lokatakmarkið.
Bækur þessa efnis voru vita-
skuld lesnar upp á þeim tímum,
þegar allur þorri kristinna þjóða
kunni ekki lestur — vom analfa-
betar. Stíltæknin var miðuð viö
munnlegan flutning. Ritstörf
vom fyrst og fremst unnian í rit-
un heilagramanna sagna innan
klaustranna á biskupsstólum og
á einstaka hefðarsetmm leik-
manna.
Sú kenning er kunn, að ritarar
heilagramanna sagna og annarra
helgra texta mættu vænta stytt-
ingar tímans í hreinsunareldin-
um eða jafnvel beinni leið í par-
adísó eftir afrekum þeirra við
skriftir. Sú alúö og elja, sem
margir skriiarar votta með bók-
skrifum hér a landi og erlendis,
styður þessa kenningu.
Það magn texta af helgum
mönnum og konum og upp-
skriftir þeirra á miðöldum hér á
landi bendir til ekki minni bóka-
gerðar en tíðkaðist á meginlandi
Evrópu. Vitað er um að mikið
magn handrita hvarf í hafið og
einnig að mjög mikið magn
handrita „kaþólskra" texta var
eyðilagt bæði á biskupsstólum og
í klaustrum um miðja 16. öld.
Nokkuö hef- “
ur varðveist af
handritum frá
þessum tím-
um. Meöal ————
þeirra eru þrjú heil handrit af
Mattheus sögu og nokkur hand-
ritsbrot sögunnar. Þetta er texta-
fræðileg útgáfa og hefur kostað
mikla nákvæmnisvinnu, frum-
drögin unnin á námskeiði í
textafræði undir stjórn Ólafs
Halldórssonar. Tilgangur þessara
rannsókna var að komast sem
næst frumgerð íslenska textans.
Útgefandi telur að handritið
bendi til þess að þýðingin úr lat-
ínu hafi verið unnin ekki síðar
en á fyrri helmingi 12. aldar. Til-
gangurinn með þessari útgáfu er
sá „að fleirum en mér muni finn-
ast svölun að því á þessum síð-
ustu tímum að bergja á þeim
lindum íslenskrar tungu sem
spruttu fram fyrir hartnær níu
hundruð árum" (úr formála út-
gefanda). Hér er farið með stað-
reyndir, þar sem þeir sem læsir
eru á íslenskt mál geta ennþá
„lesið og skiliö það sem var skrif-
að á íslandi fyrir hartnær níu
öldum".
BÆKUR
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
Texti þessarar útgáfu er eitt
dæmið um snilld þeirra málsnill-
inga sem stýrðu fjaðurpennum á
miðöldum hér á landi.
Mattheus saga er talin sett
saman á latínu á Frakklandi á
sjöttu eða sjöundu öld og er úr
safni ellefu postulasagna. Afrit
eða gerðir þessara latínuverka
hafa snemma borist til íslands og
“”„sögurnar ver-
ið í fyrsta lagi
þeirra texta
sem var snúið á
íslensku.
sumar hafa varðveist í eftirritum
lítt breyttar frá frumgerð þýðing-
arinnar, og þar er Mattheus saga
einna best varðveitt," segir í for-
mála. Tveir textar handrita eru
hér prentaðir og latínutexti
prentaður eftir Boninus Mom-
britius: Sanctuarium seu Vitae
Sanctorum ... Perisiis 1910.
Kirsten Wolf fæddist í Dan-
mörku 1959 og frá því hún
komst til vits og ára hefur hún
stundaö norræn fræði og fengist
við fræðilega útgáfustarfsemi.
Doktorsritgerð hennar fjallar um
Gyðinga sögu og er þessi útgáfa
hennar byggð á þeirri ritgerð.
Gyðinga saga er sett saman,
þýdd og aukin úr ýmsum heim-
ildum af Brandi Jónssyni, ábóta í
Þykkvabæ og biskupi á Hólum.
Til eru 21 handrit og handrits-
brot af Gyðinga sögu, sex þeirra
eru talin hafa textagildi og eru
birt hér ásamt textum þeim á lat-
ínu sem þýðandinn hefur notað
við samantekt sína. Textarnir em
prentaðir stafrétt samkvæmt
handritum. Þýðingin var líkast
til unnin á löngum tíma. Frum-
ritið er talið vera frá síðari hluta
13. aldar — Brandur biskup deyr
26. maí 1264. Glæsilegasta hand-
ritiö af Gyðinga sögu og aðal-
handritið er ættað úr Helgafells-
klaustri. Elsta handritið er frá ár-
unum 1350-70.
Saga Gyðinga var stunduð ekki
síst í sambandi við kirkjusögu og
kristnisögu og ýmsar hugmyndir
um kristið konungdæmi voru
runnar frá Gamla testamentinu,
sbr. Kantorowicz: The King's Two
Bodies. Ekki má heldur gleyma
bókmenntaafrekum Gyðinga-
konunga, sem menn geta kynnt
sér í Biblíunni, svo og frásagnir af
öðrum Gyðingakonungum.
Kirsten Wolf hefur unnið mjög
þarft verk með útgáfu Gyðinga
sögu og niðurstöðu sinni um
þýðingu og höfund. Sú iðni, ná-
kvæmni og þekking, sem er
grundvöllur slíkrar samantektar,
er aðdáunarverð og verður seint
fullþökkuð.
Stofnun Árna Magnússonar á
íslandi hefur unnið afrek í vand-
aðri útgáfustarfsemi með útgáfu
42 vandaðra fræði- og textaút-
gáfa. Árni Magnússon getur
sannarlega verið sáttur við starf-
semi íslenskra fræðimanna hér
„uppá íslandi" á þeim handrit-
um sem hér eru varðveitt í stofn-
un hans.
Fréttir af bókum
önnur konan til að ljúka doktors-
prófi í eðlisfræði við Háskólann í
Vín. Brátt tók hún til við athugun á
geislavirkni, þeirri nýju grein. —
Hún fluttist 1907 til Berlínar, þá
Mekku kenninga-gerba í eðlisfræði.
Og þar var hún kynnt fyrir Einstein
og Max Planck, föbur „quantum"-
fræba. Meiru varðar, að hún hitti
þar Otto Hahn, sem varð nánasti
samverkamaður hennar og vinur
og hún hafði mætur á. í fræðum
sínum urðu þau sem jin og jang:
efnafræðingurinn Hahn og eðlis-
fræðingurinn Meitner. Hann fetaði
sig skipulega áfram; hún fór að
hugboði. Saman fundu þau 1917
nýtt frumefni, protactíníum."
„Þótt enn segði þá mjög til
kynjamisréttis, varð ekki litið fram-
hjá leikni og hæfileikum Meitners.
Var henni 1917 búin eigin eblis-
fræðideild í hinni virtu Kaiser Wil-
helm-efnafræbistofnun. Hahn taldi
hún 1934 á að taka að nýju til við
rannsókn á sjálfu hjarta atómsins,
kjarnanum, og að leita fmmefna
handan úraníums, sem hafði
þyngsta kunna atómið. — Með því
að setja úraníum undir streymi
nevtrónu-agna iagðist athugend-
unum tveimur til martraðarkennd-
ur grúi af torkenndu geislavirku úr-
felli. Hahn, sá leikni efnafræbingur,
flokkaöi vendilega þau geislavirku
efni og greindi. í hlut Meitners
kom ab skýra kjarnaferlin."
„Nasistar sviptu Meitner kennslu
og settu nafn hennar í bann. Tók
Meitner því með jafnaðargebi og
gerði sér vonir um, að þær þreng-
ingar gengju brátt yfir... en loks fór
hún úr landi. Hún var þá 59 ára
gömul og hugur hennar var eins
skarpur og áður. Frá Svíþjóð, þar
sem hún settist að, ritaði hún Hahn
bréf og lagöi til ráð. — Verk þeirra
bar til gagnmerkrar niburstöðu í
árslok 1938, aðeins mánuði eftir að
Meitner flýði Þýskaland. Að ábend-
ingu Meitners greindu Hahn og að-
stoðarmaöur hans, Fritz Strass-
mann, nánar tilfallinn úrgang í til-
raunum þeirra. Sér til furðu komust
þeir ab því, ab efnið var ekki þyngra
en úraníum, heldur léttara. „Ef til
vill dettur þér einhver furðuleg
skýring í hug," reit Hahn í bréfi til
Meitners. „Sjálfir vitum við, að úr-
aníum getur í raun ekki sprungið í
sundur í baríum." Innan fárra daga
hafði Meitner ásamt bróðursyni
sínum, Otto Frisch, einnig kunn-
um eðlisfræbingi, sett saman líkan
kjarnaklofnings." ■