Tíminn - 08.06.1996, Blaðsíða 12

12
Laugardagur 8. júní 1996
Undanfarin ár hafa hugtök eins og of-
virkni ogmisþroska börn skotið upp í
umræöu um hegbunarvandamál barna.
Taliö er aö um 5-7% barna eigi viö
vandamál aö stríöa sem nefnd hafa verið
ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) og
birtast í ýmsum hegbunarerfibleikum barna sem
lengi vel voru, og eru jafnvel enn, kennd viö óþekkt,
slæmt uppeldi og leti. Margir foreldrar hafa því sjálf-
sagt heyrt því fleygt ab þetta eba hitt bamib hljóti nú
bara aö vera ofvirkt, því þaö geti aldrei veriö kjur,
stundum líkt vib þab ab hafa njálg í rassinum og séu
málóö. Slík einkenni geta hins vegar fremur bent til
ab í framheila barnanna séu lítt virkar stöövar sem
stjórna eiga hegðun þeirra samkvæmt kenningu Russ-
els A. Barkley, eins helsta fræðimanns Bandaríkjanna
á þessu svibi, sem staddur var hér á landi fyrr í vik-
unni. Barkley er prófessor viö Háskólann í Massachu-
setts og skrifaö fjölda bóka og greina um of-
virkni og misþroska sem hann hefur rannsak-
ab í ríflega 20 ár.
Hér hafa börn meö ADHD-einkenni oftast nær
veriö kölluð ofvirk sem Iýsir raunar ekki eöli
truflananna heldur fremur því hvernig þær birt-
ast í hegðun barnanna. í því skilur einmitt á milli
hugmynda Barkleys og annarra því yfirleitt hefur
megináherslan verið lögö á að kann hvers vegna
sum böm eiga erfitt meö aö einbeita sér. Barkley
álítur hins vegar að athyglisbresturinn og of-
virknin séu ingöngu birtingarmyndir dýpra
vandamáls og hefur því sett fram kenningu um
orsakir og eðli þessara einkenna. „Ég tel að þessi
einkenni tengist erfiðleikum barna viö að þróa
meö sér sjálfstjórn. í kenningu minni er því aðal-
áherslan lögð á skerta hæfileika þessara barna til
sjálfsstjórnar. Þessi skortur leibir svo aftur til þess
að þau eiga erfitt með að halda athygli o.s.frv."
Barkley segir ab það sem geri þessa kenningu
áhugaverða sé aö hún spáir fyrir um hvaöa atriði
geti valdið börnunum vandræöum og aö sumar
slíkra atriða hafi aldrei verið skoðuö í tengslum
viö ADHD- einkennin.
Helstu einkenni
Kenning Barkleys gengur út frá því að fjórar
meginástæöur séu fyrir þeim athyglisbresti og of-
virkni sem einknni hegðun ofvirkra bama. Öll at-
riðin lúta að skertum möguleikum til aö hafa
stjórn á sér, beita sig sjálfsaga.
1. Vinnsluminni virkar illa
2. Hafa ekki innbyggða hvatningu
3. Brengluð tímaskynjun
4. Tal þeirra beinist ekki inná við
Ofvirk börn eiga ekki -endi-
lega- slœma foreldra sem hafa
ekki haft fyrir því aö tukta
börn s/7? og aga. Þau eru held-
ur ekki óalandi og óferjandi
því hœgt er aö slá á málgleöi
þeirra og gífurlega hreyfiþörf
meö lyfjum aö sögn Russels A.
Barkiey, geölœknis:
Sega Mega
1) „Sá hluti minnisins sem heldur upplýsingum
til haga er kallaður vinnsluminni (working me-
mory). Þegar börn eiga erfitt með að virkja
vinnsluminnið eiga þau jafnframt erfitt með að
hafa hemil á hegðun sinni. í þessu minni eru
ekki geymdar staðreyndir, kunn-
átta eða menntun heldur er
þetta minni sem geymir hvað
þarf að gera og hvenær.
Til þess ab geta stjórnað hegð-
un sinni verður maður að geta
haldiö upplýsingum til haga í
huganum. T.d. þegar þú vaknar
að morgni þá skipuleggur þú þab
sem þú ætlar ab gera það sem
eftir er dagsins. Þú ákvebur hvað
skal gera og í hvaða röð. Yfir
daginn notarðu svo þetta plan
til að stjórna hegðun þinni.
Þessi hæfileiki byggist á því að
þú getir haldið upplýsingunum
lifandi í huganum. Samkvæmt
kenningu minni geta ofvirk
börn þab ekki." Ef ofvirkum börnum er t.d. sagt ab
vinna nokkur verk í ákveðinni röð, t.d. að klára matinn,
bursta tennurnar, þvo sér og hátta sig, þá geta þau ekki
haldiö slíkri kippu af fyrirmælum í minninu ef eitthvað
annað og meira áhugavert verbur á vegi þeirra og þab þó
um sé ab raéða rútínu eins og hér var nefnt dæmi um.
Eftir á vita þau alveg hvað þeim hafði verið uppálagt að
gera en geta ekki með nokkru móti svarað því hvers
vegna þau fóru ekki að hátta sig.
„Þau vita ekki hvers vegna en við vitum núna hvers
vegna. Hæfileikinn til að geyma upplýsingar er nefnilega
mjög veikur en umhverfið er mjög valdamikib. Þessi
börn eru á valdi umhverfisins sem veldur því að þau
vaða úr einu í annað verk og klára ekki hafin verk."
Hins vegar geta ofvirk börn einbeitt sér að ákveðnum
verkum ab sögn Barkleys ef þau veita þeim stöðuga umb-
un. T.d. geta þau setið grafkjur og horft á sjónvarp eba
veriö klukkustundum saman í leikjatölvum, þar sem þú
safnar stigum, vegna þess ab þeir veita stöbuga umbun.
Hann segir hraðann, litagleðina og allt það sem hrífur
augab á sjónvarps- og tölvuskjám ekki vera meginorsök-
ina, þó það hafi vissulega áhrif, heldur þá umbun sem
slíkir leikir veiti.
Russel A. Barkley, geölœknir. Tímamynd s
Flogaveikir voru
líka eitt sinn haldnir
illum öndum
Fæ ég þá nammi?
2) Á sama meiði er skortur þessara barna á innbyggðri
hvatningu til að framkvæma leibinleg verk eða inna af
hendi skyldur sem ekki leiöa beint til umbunar eða verð-
launa. „Þegar fólk þarf að gera eitthvað sem þeim leiöist,
t.d. að þrífa eða taka til, þá neyðir þab sig áfram, mótíver-
ar sig til þess. Sá hæfileiki er ekki til staðar hjá þessum
börnum. Þau geta ekki gert þab sem felur enga umbun í
sér. Þau geta ekki stjórnab tilfinningum sínum á sama
hátt og vib vegna þess ab þau skortir sjálfsstjórn." Þau
rába því ekki vib þab að sú tilfinning verbi yfirþyrmandi
þegar þeim er ætlab ab inna leibinlegt verk af hendi.
„Því er þab ab þau geta ekki sest nibur og unnið
heimaverkefnin fyrir skólann. Því umbunin fyrir heima-
lærdóm kemur ekki fyrr en síbar á ævinni og þau geta
ekki bebib. Þau hafa nefnilega stöbuga þörf fyrir umbun
fyrir þab sem þau gera - strax! Þau eiga mjög erfitt með að
vinna núna til ab hljóta meiri umbun seinna. Þab leibir
til þess ab þau verba hvatvís þegar umbun er í grennd-
inni og leita uppi hvab sem er skemmtilegt - núna. Sem
er aubvitab ekki mjög kæn strategía ef menn ætla ab
þroskast, fara í gegnum skóla og komast út á vinnumark-
abinn."
Barkley segir því mjög líklegt að börn meb þessi ein-
kenni gefist upp í skóla til þess ab komast út á vinnu-
markabinn svo þau geti strax farið að vinna sér inn pen-
inga til ab borga fyrir allt þab skemmtilega sem samfélag-
ib hefur upp á ab bjóba. „Á meban aðrir fara í skóla,
fresta umbuninni, til ab geta síbar fengið betri vinnu."
Lasarus
3) „Kenningin spáir líka fyrir um ab þau muni eiga erf-
itt meb ab skynja hvernig tímanum líbi. ADHD truflar
skynjun þeirra á tímanum og því geta þau ekki skipulagt
sig meb tilliti til tímans eins og vib.
Segjum ab kennarinn láti nemendur sína fá nokkur
reikningsdæmi sem á ab ljúka innan tuttugu mínútna.
Flestir gera þab án þess að þurfa ab líta á klukkuna. Of-
virk börn myndu hins vegar skynja þessar mínútur sem
mun lengri en þær eru í raun og þess vegna færu
þau að standa upp til ab ydda blýantinn, tala vib
sessunautinn, gramsa í töskunni og sitja svo furbu
lostin þegar kennarinn segir ab 20 mínúturnar eru
libnar.
Ef tíminn líbur hægt fyrir þér þá verbur þú alltaf
of seinn hvort sem er á fundi, stefnumót, skólann.
Ef kennarinn segir þér ab mæta meb garn í skólann
á morgun þá kemurbu ekki garnib þvi morgundag-
urinn rennur upp ábur en hann átti að gera það."
Flestir þekkja þab ab sum börn, og raunar full-
orðnir, geta aldrei bebið í bibröb „eins og sibabar
manneskjur". Þau reyna að trobast fram fyrir eba
æsa upp þá sem eru í kringum sig. Þetta segir Barkl-
ey einmitt stafa af því ab tíminn líbur hægar fyrir
ofvirkum börnum en öbrum. Þegar bibtíminn virk-
ar sem heil eilífb verbur barnib eblilega pirrab og
óþolinmótt og reynir allt til ab láta þessa eilífð taka
enda.
„Ef þú ert úr takti við tímann þá verburbu aldrei
reibubúin og verbur álitin gleymin, óáreiðanleg,
illa skipulögb og óþroskub því þú getur ekki upp-
fyllt þær skyldur sem lagbar eru á þig."
Málób
4) „Þegar menn eru ab þroska með sér sjálfs-
stjórnina fer tal þeirra smám saman ab snúast inná
vib (internilization of speech). Þá fer tungumálib
ab breytast frá því ab vera leib til ab tala vib fólk,
til þess ab vera leib til ab tala vib sjálfan mig. Fyrir
3ja ára aldur hafa börn ekkert innra tal, það er eng-
in rödd innra með þeim, allt sem þau segja er beint
til annars fólks. Milli 3ja og 5 ára fara þau ab tala
vib sjálf sig, en þau gera þab enn upphátt. Lítil
börn tala stöðugt vib sig sjálf meban þau eru leika
sér, jafnvel ein. Milli 6 og 10 ára fer þetta sjálftai ab
hljóbna. Þab gerist smátt og smátt þannig ab í stab
þess ab þau tali vib sig upphátt, þá fara þau ab
muldra meb sér, svo hvísla og í kringum 10 ára ald-
urinn eru varirnar hætta ab hreyfast þegar þau tala
vib sig sjálf. Þá er þó enn hægt ab mæla hreyfingu
raddbandanna með sérstökum tækjum. Milli 10 og
12 ára hverfa svo öll ytri merki um innra tal.
Um leið og innra talib hefur hljóbnab út á vib
hefur þab öblast meiri völd til að
stjórna hegbun þinni. Þá getur
þú skipab þér fyrir í huganum og
þú framfylgir skipuninni. Þá
þörfnumst við ekki lengur ein-
hverra til ab segja okkur fyrir
verkum, vib gerum þab sjálf.
Ofvirk börn eru mjög lengi að
þróa þetta meb sér, getur jafnvel
frestast fram á fullorbinsár. Um
leið eiga þau erfibara meb ab
setja sér sjálfum reglur því innra
talið verbur mjög máttlaust.
Ofvirk börn hafa alltaf þótt
mjög málglöb og þetta er ástæb-
an. Þau tala engu meira en þú og
ég en allt þeirra tal er opinbert,
meban okkar er ab hluta inn-
vortis. En vegna þess ab þab hefur ekki orbib einkasamtal
þá hefur þab ekki þróab áfram þab vald sem innra tal
veitir yfir huganum."
Lyfjame&ferb litin hornauga
Til ab fyrirbyggja misskilning þá skal geta þess ab full-
orbnir geta líka verið meb einkenni ofvirkni. Bæbi er ab
ofvirk börn losna ekki öll við einkennin þegar þau kom-
ast á fullorðinsár og einnig geta höfubhögg sem hafa
áhrif á starfsemi framheilans orsakað ofvirkni.
Erfitt er ab koma í veg fyrir þessi einkenni því í 70-
80% tilfella eru þau arfgeng og ef eitt barn er ofvirkt eru
sjöfalt meiri líkur á að systkini þess verbi ofvirk heldur en
hjá óskyldum. Hins vegar er ekki hægt að skýra 20-30%
tilfella með arfberum og er þá ýmsir áhættuþættir taldir
geta haft áhrif. Á mebgöngunni geta sýkingar, reykingar
og áfengisdrykkja orsakab ofvirkni því vitab er ab nikótín
og alkóhól hefur áhrif á heilaþroska fósturs og sérstaklega
framheilann þar sem stöðvar sjálfsstjórnar eru. Sömuleib-
is eru fyrirburar í áhættuhópi. Þess ber ab gæta ab börn
geta haft mjög mismunandi mikil einkenni ofvirkni og
setja má upp skala sem takmarkast við mjög mikla og