Tíminn - 26.06.1996, Qupperneq 5

Mi&vikudagur 26. júní 1996
5
Ingvar Gíslason:
Forseti er einingartákn
um fullveldi íslands
Eg hef fylgst með forsetakosn-
ingum allt frá árinu 1952.
Ekki fæ ég séð að hinn sýni-
legi bragur á kosningahríðinni nú
sé verulega frábrugðinn því sem
áður hefur verið. Á yfirboröinu er
þetta allt ósköp líkt. Forsetakosn-
ingar eru „persónulegar". Gengur
varla á öðru en að eltast við per-
sónugerð og einkahagi forseta-
efna. Fer þá lítið fyrir málefnum.
Þetta er bagalegt eins og komið
er, því að tímarnir hafa breyst.
Fyrr á árum var ekki mikill ágrein-
ingur um völd og verksvið forseta
íslands. Menn gáfu sér það, enda
stutt af stjórnmálaöflum, að for-
setaembættið væri upphafin tign-
arstaða, einingartákn og friðar-
stóll þjóðhöfðingjans, hins milda
landsföður, sem flytti settleg
ávörp til þjóðar sinnar við hátíð-
leg tækifæri, en væri annars af-
skiptalítill og allt að því óvirkur í
þjóðmálum.
Helgimyndir
Nú líta margir gagnrýnisaugum
á þessa gljámynd af forsetanum.
Maður furðar sig á sjálfum sér að
hafa meðtekið
svo flatneskju-
lega hugmynd
um þetta
stjórnarskrár-
bundna há-
embætti og
horft upp á það
í einhverri
móskuglætu
áratugum sam-
an. Þessi helgi-
mynd af forset-
anum verður
ekki leidd af
á k v æ ð u m
stjórnarskrár-
innar, enda eru
þau ekki eins
óskýr og
stjórnmála-
mönnum hef-
ur þótt henta -------------------
að túlka þau,
heldur líður forsetaembættið í
þessu efni fyrir þá konungsróm-
antík sem smekkurinn bauð að
vefja um persönu og hlutverk
þjóðkjörins fulltrúa almanna-
valds, sem síst var til stöðu sinnar
kominn fyrir guðsnáð og erfðir.
Það er að vísu ekkert hégóma-
mál að forseti íslands sé viröuleg
persóna og kunni sig á manna-
mótum eftir tilefninu. Það er líka
með vissu styrkur að því fyrir for-
seta að hafa á heimilinu góðan
maka, en hégómlegt er það eigi
að síður að upphefja forsetaefni
sérstaklega fyrir hjúskaparstétt
sína eða makalán. Sama er að
segja um ofurfjasið um áhrif for-
seta á alþjóðamálefni og það gagn
sem honum er ætlað að gera á
viðskiptasviði. Til forseta verður
tæpast valinn annar en sá, sem
dugir vel til landkynningar og
getur hagað svo orðum á útlensku
að sómi sé að. Áherslu á kröfur af
þessu tagi á hendur forsetaefni
þarf ekki að reka með slíkri ákefð
sem gert er. Viðvik af þessu tagi
verða hverjum, sem til forseta
velst, ljúf skylda.
Hins vegar á að gera þá kröfu til
forsetaefnis að það hafi skýran
skilning á grundvallarhlutverki
forsetaembættisins samkvæmt
stjórnarskrá og geri kjósendum
ljósa grein fyrir skoðun sinni í því
efni. Þetta er meginkrafa eins og
komið er, þegar ekki er einn skiln-
ingur um efnisinntak þess tákns,
sem forseti íslands hefur hingað
til verið talinn vera. Það samein-
ingartákn, sem forsetaefnin segja
gjarnan forsetaembættið vera,
hefur ekki lengur þá sjálfgefnu
_______________ merkingu sem
„Fyrr á árum var ekki
mikill ágreiningur um
völd og verksvið forseta
íslands. Menn gáfu sér
það, enda stutt afstjóm-
málaöflum, að forseta-
embaettið vœri upphafin
tignarstaða, einingar-
tákn og friðarstóll þjóð-
höfðingjans, hins milda
landsföður, sem fytti
settleg ávörp við hátíðleg
tœkifæri, en væri annars
afskiptalítill og allt að
því óvirkur íþjóðmál-
um."
það hafði frá
upphafi og
fram eftir ár-
um. Þá var for-
setaembættið
sameiningar-
tákn um full-
veldi íslenska
lýðveldisins,
óskerðanleik
þess, trygga
varðveislu þess
og eflingu.
Tímamót í
janúar
1993
Ýmsir stjórn-
málamenn og
fræðimenn
-------------- hafa á síðari ár-
um talið að
skilgreining fullveldishugtaksins
sé atvikum háð, það sé afstætt en
ekki algilt að merkingu. Fullveldi
getur samkvæmt þeirri kenningu
verið eitt í dag og annað á morg-
un. Þessi kenning hefur þegar náð
þeim tökum á löggjafarvaldinu að
fullveldisréttur íslenska ríkisins
var umyrðalítið skertur stórlega í
upphafi árs 1993 með lögfestingu
samnings um Evrópskt efnahags-
svæöi, en þó ekki svo mjög, að
mati meirihluta Alþingis, að það
varðaði stjórnarskrárbreytingu né
heldur að það væri tilefni þjóðar-
atkvæðagreiðslu, t.a.m. á grund-
velli 26. gr. stjórnarskrár fyrir at-
beina forseta íslands né að settum
lögum fyrir atbeina Alþingis
sjálfs.
Þarna urðu augljós tímamót í
sögu íslands sem fullvalda ríkis
frá 1918 og sjálfstæðs lýðveldis
frá 1944. Ekki er um að villast
hvað þessi tímamót fela í sér að
svo komnu. Þau em tákn um
undanslátt í sjálfstæðismálum
miðað við viðtekinn skilning fyrr
á árum. En þau geta líka verið
teikn á lofti um að lengra verði
haldið á valdaafsalsbrautinni,
þegar fram í sækir. Eftir stundar-
bið og engan eilífðartíma kann
„Eggeri þá meginkröfu til
forsetaembættisins að það
sé einingartákn um að
fullveldi íslands skerðist
ekki, en efist fyrir heil-
brigða þjóðrækni í stjóm-
málum og famtak á sviði
athafna- og menningarlífs.
... Ég treysti Guðrúnu
Agnarsdóttur best til þess
að uppfylla þær kröfur
sem éggeri til forseta ís-
svo að fara um „sjálfstæði vort",
að ísland verði það sem evrópsk-
um landgreifadæmum og dala-
lýðveldum þykir hæfa, að vera
gerviríki á skrautlegum þjóöbún-
vettvanguiT
„ Við þurfum að geta val-
ið okkur forseta sem þekk-
ir völd sín samkvæmt
stjómarskrá, kann að
beita þeim og lætur ekki
pólitíska vösólfa snúa upp
á hendumar á sér. Ég sé
enga brýna þörfá að
auka völd forseta, en
nauðsynlegt er að styrkja
stöðu hans, svo að þau
völd, sem hann hefur,
verði ekki dregin í efa. ...
Einna brýnast er að losa
forsetaembœttið undan
þvinguðum tengslum við
forsætisráðuneytið ..."
ingi sem sómir sér vel á bjórhátíð-
um eða barnaskrúðgöngum á
vegum Eurocontest Ltd. eöa álíka
panevrópskra menningarsam-
taka, hvert svo sem nafnið verð-
ur.
Það er engin trygging fyrir því
að Alþingi beri það undir þjóðar-
atkvæði, ef og þegar það gerist að
meirihluti þess vill sameinast Evr-
ópusambandinu. Þegar þar að
kemur er allt eins víst að afstæðis-
kenningin um fullveldið hafi svo
gagnsýrt viðhorf meirihlutans og
sljóvgað svo viðnám almennings,
aö ráðandi öflum reynist leikur
einn að fórna leifum fullveldisins
á altari Evrópuhugsjónarinnar.
Þeir sem treysta því að velmeintir
fyrirvarar núverandi stjórnmála-
foringja um þetta atriði hafi gildi,
þegar fram líða stundir, kunna að
veröa fyrir vonbrigðum, ef þeim
endist líf til að reyna slíkt á sjálf-
um sér.
Nauðsyn að styrkja
stöbu forseta gagnvart
íhlutun annarra valdhafa
En hvað sem líður hugleið-
ingum af þessu tagi, er samt rétt
að minna á að enn er þess nokk-
ur von að íslendingar geti valið
sér forseta sem telur sig bund-
inn hinum gamla skilningi á
forsetaembættinu sem einingar-
tákni, að í því felist trúnaður við
óskerðanleik fullveldisins, varð-
veisla þess, virkni þess í öllum
greinum þjóðlífsins, atvinnu-
málum, félagsmálum, jafnréttis-
málum og menningarmálum.
Við þurfum að geta valið okkur
forseta sem þekkir völd sín sam-
kvæmt stjórnarskrá, kann að
beita þeim og lætur ekki pólit-
íska vösólfa snúa upp á hend-
urnar á sér. Ég sé í sjálfu sér ekki
brýna þörf á því að auka völd
forseta, en nauðsynlegt er að
styrkja stöðu hans, svo að þau
völd, sem hann hefur, verði
ekki dregin í efa. Einna brýnast
er — enda ekki umfangsmikið,
þótt það kosti stjórnarskrár-
breytingu — að losa forsetaemb-
ættið undan þvinguðum tengsl-
um við forsætisráðuneytið, af-
nema m.a. þá úreltu stjórnsýslu
í framkvæmd að ráðuneytis-
stjórinn í forsætisráðuneytinu
sé jafnframt ríkisráðsritari fyrir
atbeina og að tillögu forsætis-
ráðherra. Er varla hægt að hugsa
sér frumstæðari stjórnsýslu.
Treysti Guörúnu Agn-
arsdóttur best
í samræmi við þessar skoðanir
hef ég mótað afstöðu mína til
frambjóðenda í forsetakosning-
um 29. þ.m. Ég treysti Guðrúnu
Agnarsdóttur best til þess að
uppfylla þær kröfur sem ég geri
til forseta íslands. Hún hefur
lagt áherslu á að forsetaembætt-
ið sé sameiningartákn og leggur
þann skilning í einingarhugtak-
ið sem mér er að skapi. Hún hef-
ur gert grein fyrir skilningi sín-
um á forsetavaldinu með skýr-
um orðum, þekkir takmörk þess
en veit líka hvert hið beina for-
setavald er. Hún mun reynast í
þessu sú hófsemdarmanneskja í
orði og athöfn sem gerði hana
að farsælum alþingismanni eins
og ég kynntist störfum hennar
þau fjögur ár sem ég hafði góða
aðstöðu til aö fylgjast þar með.
Guörún Agnarsdóttir er sá þjóð-
rækni íslendingur sem þolir að
vera alþjóðasinni án þess að láta
blindast af nauöhyggjunni um
valdaafsöl sjálfstæðra smáríkja í
þágu miðríkisbákna, sem eng-
inn veit hvern enda hefur nema
það sem fyrir liggur að þjóðlegu
valdi er fórnað og verður ekki
endurheimt. Loforð um fjár-
hagslegan ávinning þess að láta
innlend völd (fullveldi í göml-
um skilningi) í hendur mið-
stjórn sambandsríkis eða ríkja-
sambands eru ekki trúverðug.
Enginn veit efndir slíkra loforða
fyrirfram.
Ég geri þá meginkröfu til for-
setaembættisins að það sé tákn
þjóöareiningar um að fullveldi
Islands skerðist ekki, en eflist
fyrir heilbrigða þjóðrækni í
stjórnmálum og framtak á sviði
athafna- og menningarlífs.
Höfundur er fyrrv. ritstjóri Tímans.