Tíminn - 29.06.1996, Síða 4

Wmbm
Laugardagur 29. júní 1996
Útgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: Jón Kristjánsson
Ritstjórnarfulltrúi: Oddur Olafsson
Fréttastjóri: Birgir Cubmundsson
Ritstjórn og auglýsingar: Brautarholti 1, 105 Reykjavík
Sími: 563 1600
Sfmbréf: 55 16270
Pósthólf 5210, 125 Reykjavík
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans
Mynda-, plötugerb/prentun: ísafoldarprentsmi&ja hf.
Mánaðaráskrift 1550 kr. m/vsk. Verb í lausasölu 150 kr. m/vsk.
Úrslitin rábast
í kjörklefanum
Ekki er auðvelt að greina á milli hvort hafi meiri áhrif
á fylgi í þeirri kosningabaráttu sem nú er á enda,
framganga frambjóðenda eða margendurteknar
skoðanakannanir og útlistanir á þeim. Skoðanakann-
anir og baráttuaðferðir eru mun meira fréttaefni en
það sem sjálfir frambjóðendur hafa fram að færa. Að
sama skapi eru niðurstöður kannanna meira áber-
andi í tali manna á meðal en boðskapur þeirra sem
sækjast eftir embætti forseta íslands.
Þetta er að vonum þar sem kosningabaráttan er af-
ar kurteis og minnist frambjóðendur hver á annann
er það vart til annars en að hæla mótframbjóðendum
fyrir mannkosti og hæfni til að rækja embættið sem
keppt er að.
Afleiðingin verður heldur daufur aðdragandi kosn-
inganna þar sem allir frambjóðendur virðast hafa
nokkurn veginn sömu markmið og hyggjast rækja
embættið á svipuðum nótum.
En breytilegar niðurstöður skoðanakananna færa líf
í leikinn og eru kærkomin tilefni til að halda umræð-
unni vakandi meðal kjósenda. Til að skerpa hana enn
fremur eru sérfræðingar, margir sjálfskipaðir, fengnir
til að rýna í niðurstöður og útskýra þær, hver með
sínu nefi.
Mörgum þykir nóg um þau áhrif sem kannanir og
útlistun á þeim hafa á skoðanamyndun og þar með
úrslit forsetakosninganna. Það þýðir t.d. ekki að neita
því að það voru skoðanakannanir sem ollu því að
einn frambjóðenda dró sig í hlé þegar langt var liðíð
á kosningabaráttuna. Það breytti fylgismynstrinu
verulega.
Nú er kosningadagur runninn upp og kjósendur
munu greiða atkvæði eftir bestu sannfæringu hvern-
ig sem hún er til orðin. Nú mun hver og einn greiða
atkvæði um hvaða frambjóðanda hann vill helst sjá í
embætti forseta íslands næsta kjörtímabil. í lög-
vernduðu umhverfi kjörklefans munu úrslitin ráðast
og þjóðin fær þann forseta sem flesjtum kjósendum
líst best á. |
Frambjóðendur hafa rekið sína kosningabaráttu á
heiðarlegan hátt og varast að bera hvér annan sökum
eða beitt ódrengilegum aðferðum. Það er annarra sök
ef einhvers staðar er farið offari og þá helst í því skyni
að gera einstaka frambjóðendur tortryggilega í aug-
um kjósenda. Frambjóðendur eiga hvsorki að gjalda
fyrir slíkt né græða á þvílíkum tiltektum.
Þegar úrslit verða kunn mun einn stánda uppi sem
sigurvegari en aðrir tapa. Þá reynir á að fylgismenn
þess sem sigrar fyllist ekki ofmetnaði né að aðrir verði
ósæmilega tapsárir. Sjálfir eru frambjóðendur þeim
kostum búnir að taka sigri sem ósigri af sama dreng-
skap og einkennt hefur kosningabaráttu þeirra.
En þótt menn verði sárir um hríð sýnir reynslan að
innan tíðar mun þjóðin sættast og sýna einhug um
forseta sinn. Hann mun gjalda í sömu mynt og sýna
í orði og verki að hann er forseti allra íslendinga, en
ekki aðeins viðhlægjenda sinna. Þá mun vel farnast.
Oddur Ólafsson:
Valdastaða eða sameiningartákn?
í forsetakosningunum 1980 var þjóöhöf&ing-
inn kjörinn me& þriðjungi atkvæða. Það er full-
komlega lögmæt kosning, því að í 5. grein
stjórnarskrárinnar segir: „Sá, sem fær flest at-
kvæði, ef fleiri en einn em í kjöri, er rétt kjörinn
forseti. Ef aðeins einn maður er í kjöri, þá er
hann rétt kjörinn án atkvæðagreiðslu."
Á lýðveldistímanum hefur forseti aðeins
þrisvar verið kjörinn í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Tíu sinnum hefur hann
verið sjálfkjörinn, en í
fyrsta forsetakjöri kusu
aðeins alþingismenn,
áður en stjórnarskráin
tók gildi.
Eftir að úrslit lágu fyrir
í kosningunum 1980 var
sú hugmynd sett fram í
Tímanum hvort ekki
væri tímabært að hyggja
að því að breyta stjórnar-
skrá til að tryggja að for-
seti hefði hreinan meiri-
hluta kjósenda að baki
sér. Framkvæmdin er
einföld og á sér víða for-
dæmi, að fái enginn
frambjóðenda yfir helm-
ing atkvæða skuli kosið
aftur á milli þeirra
tveggja sem flest at-
kvæði fá.
Óborganleg athygli
Skemmst er frá því að segja að ekki tók nokk-
ur sála undir hugmyndina og liðu nær 16 ár þar
til hún fór aftur að skjóta upp kollinum, þegar
forsetakosningar nálgast á nýjan leik.
Að þessu sinni eru fjórir frambjóðendur til að
velja á milli, eins og árið 1980. En þar til fyrir
skömmu voru þeir fimm og var þá allt eins útlit
á að fjórðungur eða fimmtugur kjósenda réði
því hver settist á Bessastaði.
í þeirri kosningahríð, sem staðið hefur yfir
undangengnar vikur, hefur sá frambjóðandi,
sem minnstu fylgi á að fagna í skoðanakönnun-
um og allir vita að ekki verður
kjörinn forseti, orðið sér úti um '
óborganlega athygli og auglýs-
ingar fyrir sig og hugmyndir ✓
sínar með því einu að vera þátt-
takandi í slagnum. Auglýsing- ,
arnar sem hann borgar fyrir em 11IH Sk H S
lítils virði miðað við alla þá fjöl-
sér og í þeim er kosið tvisvar með fyrrgreindum
hætti, ef enginn fær meirihluta í fyrstu umferð.
Þannig er til að mynda millibilsástand í Rúss-
landi núna og verður kosið á milli þeirra tveggja
efstu á miðvikudaginn.
En í þeim löndum þar sem þessi háttur er
hafður á, er forsetaembættið miklum mun
valdameira en í lýðveldinu íslandi. Þar em for-
setaefni boðin fram eða studd af stjórnmála-
flokkum eða flokka-
samsteypum og er þar
verið að kjósa um pól-
itísk stefnumið. Af
þessu leiðir að forseta-
kosningarnar em stór-
pólitískar.
Allt frá kosningun-
um 1952, þegar Ásgeir
Ásgeirsson var kjörinn,
hafa stjórnmálaskoð-
anir verið bannfærðar í
kosningabaráttu. Þegar
fyrrum varaformaður
Sjálfstæðisflokksins var
í kjöri 1968, átti það að
heita gjörsamlega
ópólitískt framboð. Og
nú, þegar einn fram-
bjóðenda var formaður
Alþýðubandalagsins
fyrir innan við ári, þyk-
ir það mjög ódrengi-
legt og ekki sæmandi
að minnast á að hann hafi tekið þátt í stjórn-
málum.
Það er greinilegt að ekki er ætlast til að þjóðin
sé að kjósa sér leiðtoga, heldur einhvers konar
þokukennt sameiningartákn til aö líta upp til og
hlusta á á nýársdag.
Völd og hlutverk
miðlaathygli sem hann nýtur 1*3 S
ásamt öðmm frambjóðendum.
Þegar aðrir hugsjónamenn
átta sig á svona möguleikum til
að koma skoðunum á framfæri,
gætu frambjóðendur í forsetakosningum allt
eins orðið tíu eins og fimm eða jafnvel tuttugu.
Það er nefnilega helber heilaspuni auglýsinga-
stofa að framboð til forseta þurfi að kosta mikið
fé. Söfnun tiltölulega fárra meðmælenda er eina
vandamálið og langt frá því að vera óyfirstígan-
legt fyrir hugmyndaríka frambjóðendur.
Sigur minnihlutans
Af þeirri ástæðu einni sem hér var nefnd get-
ur verið affarasælla að reisa einfiverjar skorður
við því að þjóðhöfðinginn sé kjörinn með svo
og svo litlum minnihluta, en að miklum meiri-
hluta atkvæða sé á glæ kastað. Deila má um hve
lýðræðislegt það er.
í seinni tíð er mikið um það rætt að forseti ís-
lands eigi að vera sameiningartákn þjóðarinnar.
Einatt er illa skilgreint hvað átt er við með
svona frasakenndu tali, en helst er að skilja að
það þýði að fólk almennt sé lukkulegt með
þjóðhöfðingja sinn og líti til hans með virðingu
og þakklæti, eitthvað svipað og á sér stað í kon-
ungsríkjum.
En dálítið er erfitt að sjá að svo og svo lítill
minnihluti ráði sameiningartákninu. En þetta
með sameiningartáknið er auðvitað huglægt
mat og kemur stjórnarfarslegri stöðu forseta
ekkert við. Það segir í rauninni ekkert annað en
hve geðsleg manneskja gegnir embættinu
hverju sinni.
Tvennar kosningar
í mörgum Evrópuríkjum er þess krafist að for-
seti hafi hreinan meirihluta kjósenda að baki
Því kann að vera að allar hugmyndir um að
breyta lögum til að forseti hafi meirihluta kjós-
enda að baki sér séu ekki raunhæfar og óþarfar
með öllu. Ef verið er að kjósa tákn til að gegna
virðingarstöðu, skiptir prósentufylgið varla
miklu máli og einfaldur minni-
__________ hlutasigur er vel við unandi.
En umræðan um völd og
hlutverk forseta er nokkuð á
reiki og hefur hún síður en svo
skýrst í þeirri kosningabaráttu
sem nú hefur staðið yfir. Fram-
bjóðendurnir sýnast hafa sinn
hverja hugmyndina um vald-
svið forseta og hvernig þeir
ætla að beita völdum sínum og
. ■ áhrifum.
Er stundum svo að heyra að
það sé í verkahring forseta íslands að passa upp
á að Alþingi og ríkisstjórn geri ekki axarsköft og
að hann eigi að standa með þjóðinni gegn fram-
kvæmdavaldinu. En vera má að það sé fremur
fjölmiðlafólk en frambjóðendur sem leiða um-
ræðuna út á svona brautir.
En satt best að segja er búið að rugla svo mik-
ið um valdsvið forsetans og hlutverk að ekki er
nema von að Iháttvirtir kjósendur séu ekki alveg
vissir um hvcct þeir eru að kjósa nýjá utanríkis-
stefnu, alþjóðlegt samkvæmisljón, öryggisven-
til á Alþingi og ríkisstjórn, notalegt sameining-
artákn eða ópólitískan stjórnmálaskörung, eða
kannski allt þetta.
En hvað sem valdsviði líður, er hitt víst að
hver forseti se :ur sinn svip á embættið og á
hann hefur venð auðvelt að sættast til þessa og
verður vonandi í framtíðinni.
Eins konar þjóöaratkvæði
En vel má ae> því hyggja að vel kemur til
greina að breyt^ lögum til að forseti íslands hafi
meirihluta kosningabærra manna á bak við sig.
Það mun styrkja stöðu hans og gera hann færari
um að beita myndugleika í embætti, gerist þess
þörf.
Það gæti líka orðið til þess að í framtíðinni
snúist forsetakosningar um stefnumörkun í
mikilsverðum málum og gæti því virkað sem
eins konar þjóðaratkvæðagreiðsla. Að minnsta
kosti myndu ráðherrar hugsa sig tvisvar um áö-
ur en þeir gengju í berhögg við yfirlýsta stefnu
sterks forseta. ■