Tíminn - 02.07.1996, Blaðsíða 10

10
Þribjudagur 2. júlí 1996
Steinunn Hrafnsdóttir vann ásamt fleiri starfssystrum sínum aö íslenskum þœtti rannsóknar um velferöarkerfib á
Noröurlöndunum. Þcer komust m.a. aö því aö mishrööun heföi oröiö í þróun borgarsamfélags á íslandi:
Uppeldi íslenskra barna úr
takt viö nútímasamfélag
— og of litlu fé variö til fjölskyldna og barna
Steinunn Hrafnsdóttir.
Bráðlega koma út á bók niður-
stööur samnorrænnar rann-
sóknar um norræna velferðar-
kerfið og þróun þess eftir
seinni heimsstyrjöldina, sem
unnin var við fimm háskóla á
Noröurlöndunum. Fjórar kon-
ur unnu íslensku rannsóknina
og var Steinunn Hrafnsdóttir,
stundakennari í félagsráðgjöf
við Háskóla íslands, ein
þeirra. Hinar voru Guðný Ey-
dal, Ingibjörg Broddadóttir og
Sigurveig H. Sigurðardóttir.
Markmiö rannsóknarinnar
var að gera samanburö á þró-
un félagslegrar þjónustu í
löndunum fimm, meö áherslu
á dagvistunar- og öldrunar-
mál.
Hérlendis varð snemma til
vísir að opinberu velferðar-
kerfi, eða allt frá því landinu
var skipt í hreppa á þjóðveldis-
öld og bar hver hreppur
ábyrgð á sínum íbúum. Þegar
Tíminn hafði samband við
Steinunni, sagði hún að þó að
félagsleg þjónusta hafi þannig
verið nokkuð lengi í þróun, þá
séu helstu niðurstöður rann-
sóknarinnar þær að þrátt fyrir
að hér sé svipub löggjöf, mark-
mið og hugmyndafræði varð-
andi félagslega þjónustu og á
hinum Norburlöndunum, þá
hefur orðið minna úr fram-
kvæmdinni og fjárveitingum
hér en annars staðar.
Sjálfsagt eru ýmsar skýringar
á því. Smæð landsins, fjöldi fá-
mennra sveitarfélaga og ann-
ars konar hugsunarháttur hafa
væntanlega töluverð áhrif.
Þab er hins vegar ekki í verka-
hring þeirra sem stóðu að
rannsókninni að finna leiöir
til úrbóta. Því var Steinunn
spurð hvort pólitísk öfl hefðu
haft áhrif á þróun félagslegrar
þjónustu á íslandi.
Ekki alfarfó/
vinstri öflum
aö þakka
„ísland hefur pólitíska sér-
stöbu miöað við hin Norður-
löndin. Hérlendis hefur Sjálf-
stæðisflokkurinn tekið þátt í
nær öllum samsteypustjórn-
um síðan á stríðsárunum á
sama tíma og jafnaðarmanna-
flokkar hafa verið mjög sterkir
á hinum Norðurlöndunum.
Það voru vinstri flokkkar sem
lögðu fram helstu frumvörpin
og vinstri stjórn setti fyrstu
löggjöfina um dagvistunarmál
1973.
Aftur á móti baröist Sjálf-
stæðisflokkurinn í borgar-
stjórn í Reykjavík á sama tíma
fyíir dagvistunarmálum og
samstaða allra flokka var um
löggjöfina 1973. Þannigaövið
gátum ekki dregið þá ályktun
að þab hafi eingöngu verið
vinstri öflin sem börðust fyrir
þessum malatlokki. Þó má
leiða likur aö pvi að dagvistar-
mál og önnur télagsleg þjón-
usta hetou proast á annan veg,
ef póhtiskt landslag hefði ver-
ið meb svipuðum hætti og á
hinum Norðurlöndunum."
Skandinavíska
líkaniö
„Við könnuðum einnig
hvort við tilheyrðum því sem
kallast skandinavíska líkanið
og komumst að þeirri niður-
stöðu að við gerum það. Lönd-
in fimm eiga þaö sameiginlegt
í dagvistunar- og öldrunar-
málum að hugmyndafræði og
löggjöf er svipuð. Einnig hefur
sú stefna verið mörkuð að
þjónustan eigi að vera undir
stjórn fagfólks, í háum gæba-
flokki og sveitarfélögin eigi að
mestu leyti að greiða fyrir
hana. Aftur á móti hefur ís-
land sérstööu miðað við hin
Norðurlöndin. T.d. verjum við
mjög litlu til félagslegrar þjón-
ustu sem hlutfalli af vergri
landsframleiðslu og hefur svo
verið lengi. Iðnvæðing og
borgarmýndun hófst síðar á
íslandi en á hinum Norður-
löndunum og gæti þab skýrt
hversu stórt hlutverk fjöl-
skyldan, verkalýðssamtök og
góögerðarstofnanir hafa leikið
í dagvistunar- og öldrunar-
málum á íslandi. Líka má
nefna aþ við erum með mjög
hátt hlutfall aldraðra á stofn-
unum, iheöan hlutfall heima-
þjónustú er miklu hærra í hin-
um löndunum."
Aldraöir
á stofnanir
— Nú rennur tiltölulega hátt
hlutfall af fjárframlögum ríkisins
til öldrunarmála og málefha fatl-
aðra hér. Hvers vegna teljið þið
ísland samt sem áður eftirbát
Norðurlandanna í þeim mála-
flokki?
„Sú hugmyndafræði ab aldr-
aðir eigi rétt á að búa eins lengi
á sínu heimili og kostur er með
aðstoð frá ríki og sveitarfélagi
virðist koma síðar til sögunnar
hér en á hinum Norðurlöndun-
um. Vib settum fram þá tilgátu
ab uppbygging stórra einka-
stofnana, sem enn em ráðandi í
dag, hafi e.t.v. hindrað þróun
heimilishjálpar. Einnig getur
það skipt máli aö heimilishjálp
er greidd af sveitarfélögum á
meban ríkið kostar stofnana-
vistun. Því má leiða líkur að því
að sveitarfélög, sem hafa lítið
fjárhagslegt bolmagn, hafi haft
tilhneigingu til að vísa öldmð-
um á stofnanir. Það er nauðsyn-
legt að samræma félags- og heil-
brigðisþjónustu á þessu sviði og
til þess ab það sé unnt þarf að
breyta verkaskiptingu ríkis og
sveitarfélaga. Meö lögum um
reynslusveitarfélög 1994 er gert
ráð fyrir því að ákveðin sveitar-
félög muni í tilraunaskyni
vinna að því að samræma þjón-
ustu fyrir aldraða. Að okkar
mati mun þörfin íyrir stofnana-
vistun aldraöra minnka um leið
og heimilishjálp og heima-
hjúkrun verða áreiöanlegri og
betri," sagöi Steinunn. Hún
benti þó á aö þarna sé erfitt mál
á ferð, því hagsmunir ríkis og
sveitarfélaga fari ekki saman að
þessu leyti.
— En œtti það ekki að vera á
könnu annarra en sveitarfélaga
að hafa á hendi yfirstjóm félags-
legrar þjónustu. Þannig hlýtur að
vera erfitt fyrir fólk í fámennum
sveitarfélögum að taka ákvarðan-
ir varðandi félagslega þjónustu
fyrir œttingja sína og vini.
„Smæð sveitarfélaganna hef-
ur að okkar mati staöið félags-
legri þjónustu fyrir þrifum. En
með lögum um félagslega þjón-
ustu, sem sett voru 1991, er ein-
mitt gert ráð fyrir því að sveitar-
félögin sameinist til þess að
þjónustan geti orðið faglegri og
það sé hægt að rába sérhæft
starfsfólk til að sinna þessari
þjónustu. Á Islandi eru í dag
170 sveitarfélög, nokkur meb
50- 60 íbúa. Það er eingöngu
unnt að veita viðunandi þjón-
ustu í stærri sveitarfélögunum."
Mest vinnav—
minnst dagvistun
„Þá verjum við minnstu fé til
f jölskyldna og bama af Norður-
löndunum. Það er í raun mjög
athyglisvert, vegna þess að hér
á íslandi vinná bábir foreldrar
lengstan vinnudag, fæðingar-
orlof er styttra, viö stofnum
fjölskyldu fyrr á ævinni og
eignumst flest börn í Evrópu,
eða 2,14, sem er svipaður
barnafjöldi og hjá írum.
Við eigum þaö sameiginlegt
með Noregi að hafa færri dag-
vistunarpláss en hin löndin.
Hátt hlutfali ísienskra barna er
hjá dagmæðmm og hlutavist-
un er algengust hér af Norður-
löndunum. Svo má nefna að
börnin fá seinna pláss á dag-
vistunarstofnunum hérlendis
en í samanburðarlöndunum.
Það em einungis forgangshóp-
ar sem hafa fengið fulla dag-
vistun fyrir börn sín. Það er
þörf á ömggri gæslu fyrir börn
á íslandi. íslensk stjórnvöld
hafa hingað til ekki mætt nægi-
lega aukinni þörf á dagvistun,
sem hefur komið til vegna auk-
innar þátttöku kvenna í at-
vinnulífinu. Það kemur þó
fram í rannsókn okkar að viö
teljum of mikla einföldun að
segja að stjórnvöld beri alla
ábyrgb á ónógri umönnun
bama. Það hefur verið sett fram
sú tilgáta að viöhorf almenn-
ings hafi ekki þróast með sama
hraða og þjóöfélagið. Fyrir
nokkmm ámm var gerð rann-
sókn á viöhorfum foreldra til
dagvistarmála og þar kom fram
að foreldrar töldu það ekki gott
fyrir börn sín að vera allan dag-
inn í dagvistun."
Frelsi barna
tímaskekkja?
„Þar kom einnig fram að ís-
lendingar vildu frekar en aðrar
Norðurlandaþjóbir að börn
væm frjáls og laus undan
ströngum reglum foreldra og
uppeldisstofananna. Á sama
tíma kemur í ljós að slysatíðni
barna er að mörgu leyti jákvæð,
en hún viröist því miður geta
verið of dýru verði keypt. Vib
þurfum að finna leiðir til ab
brúa þetta bil milli hefðbund-
inna gilda og nútímaþjóðfé-
lags. Þar ættu stjórnvöld að
sýna gott fordæmi. Vib erum
ennþá svolítib sveitaþjóðfélag.
Við höfum kannski þau við-
horf að fjölskyldan eigi að taka
meiri ábyrgð á sig heldur en í
hinum löndunum. Rannsóknir
hafa líka sýnt að það eru meiri
fjölskyldutengsl á íslandi en á
hinum Norðurlöndunum.
Okkur svipar líka til íranna
að þessu leyti, því þar er þessi
sama áhersla á fjölskyldutengsl
og sjálfsbjargarviðleitni. Þessi
viðhorf almennings hafa
kannski ekki þróast með sama
hraða og þjóðfélagið."
Framtíö velferbar-
kerfisins
— En vildu stjómvöld á hinum
Norðurlöndunum ekki gjaman að
þeirra þjóðfélagsþegnar hefðu
stœrri skammt af sjálfsbjargar-
viðleitni?
„Of mikil sjálfsbjargarvið-
leitni getur verib of dým verði
keypt, sérstaklega þegar hún
bitnar á bömunum okkar, og
ég tel ekki að það sé skortur á
sjálfsbjargarviðleitni á hinum
Norðurlöndunum. Auðvitað
má ýmislegt bæta og breyta í
velferðarkerfum Norðurlanda
og þróunin er að færast í átt til
breytinga. Ýmsir fræðimenn
hafa fjallað um að þróun vel-
ferðarþjóðfélaga á Norðurlönd-
um sé ab breytast í áttina að því
sem er kallað „welfare plural-
ism" eða blönduð félagsleg
þjónusta. Þetta hugtak felur í
sér verkaskiptingu og sam-
vinnu milli markaðarins, ríkis
og sveitarfélaga, ýmissa sjálf-
boðastofnana og annarra
óformlegra lausna á félagsleg-
um vanda. Þó er mikilvægt að
gera sér grein fyrir að þetta
hugtak er ákaflega vítt og getur
falið í sér ýmiss konar stefnur.
Fræðimenn ræða um tvo
möguleika á þróun skandina-
víska líkansins. Annars vegar
að mun meiri sveigjanleiki
verði í félagslegri þjónustu með
því að virkja fólkið sjálft og
styrkja frumkvæði ýmissa
einka- og sjálfboðahópa. Þó á
þann hátt að sveitarfélög og
ríki setji upp staðla fyrir þjón-
ustuna og styrki hana fjárhags-
lega. Hins vegar að velferðar-
kerfið færist meira í átt til
einkavæðingar og meiri lag-
skiptingar á þjóbfélaginu þar
sem þeir betur megandi geta
tryggt félagslegt öryggi sitt með
því ab kaupa sér þab dýru verði,
meöan aðrir hópar verða að
láta sér nægja það sem sveitar-
félög og ýmsar góðgerðarstofn-
anir láta þeim í té. Það er mjög
erfitt að spá um hvernig þróun-
in verður hérlendis, en það er
fólksins að velja hvora stefn-
una þab kýs. Það verður mjög
athyglisvert að sjá hvers konar
velferðarríki við munum búa
við í framtíðinni, en ég tel lík-
legt að við færumst í sömu átt
og hinar Norðurlandaþjóðirn-
ar."