Tíminn - 03.02.1990, Blaðsíða 1

Sagt frá œvi dr. Samuel Johnson, meistara samrœðulistarinnar og besta fulltrúa hins
breska „common sense“
Þegar Samuel Johnson — „Doktor Johnson" eða
þá „Orðabókar Johnson", eins og samtímamenn hans
kölluðu hann — hafði sett upp litlu og snjáðu hárkoll-
una og hattkúfinn og gekk út úr húsi sínu við Gough
Square í London áleiðis til einhverrar krárinnar, brást
varla að þeir sem hann mœtti stönsuðu til að horfa á
hann. Ekki þó aðeins vegna þess að hann var álitinn
mestur spekingur og andlegt yfirvald Englands sinnar
tíðar, heldur var hann sérlega undarlegur í útliti og
háttum. Hann var stór maður og gildur, en mjög lýttur
í andliti, vegna kyrtlaveiki á yngri árum. Það var sá
sjúkdómur sem líka hafði valdið því að hann sá ekki
nema með öðru auganu og það ekki vel. Göngulagið
var líka mjög skrýtið: það var eins og hann bœri sig
áfram með ferlegum og stórkostlegum bolsveigjum og
rykkjum, sem ollu því að sumir héldu að hann gœti
ekki verið með öllum mjalla. Af og til átti hann til að
stansa á göngunni, benda með tveim fingrum upp í
loftið og standa þannig góða stund, eins og dáleiddur.
Hafi nokkru sinni mátt sannast að „séní“ eigi að líta
öðru vísi út en fólk er flest, þá var Johnson gott dœmi.
Hann var fœddur í Lichfield í
Staffordshire þann 18. september ár-
iö 1709. sonur fátœks bóksala, Mi-
chael Johnson og konu hans Söru.
Hann var ákaflega veiklulegur við
fœðingu og liðu því ekki nema fáar
stundir uns hann var borinn til skírn-
ar að þeirra líma siö, þegar búist var
viö barn gœfi upp öndina á hverri
stundu. En Samuel litli tóröi. Móöir-
in var sjálf léleg til heilsu og var hon-
um því fengin brjóslamóðir í ná-
grenninu, sem ekki reyndist með öllu
heppilega valin. Viröist þrifnaði hafa
veriö mjög ábótavant á heimili henn-
ar og þaö talin orsök þess að unga-
barnið veiktist af kirtlaveikinni.
Fljótt var ljóst aö sjón þess var stór-
lega skert. Móöir hans var ákaflega
miður sín vegna þessa og vildi neyta
allra ráða til þess að lœkna hann. Og
ráðið var raunar til: kirtlaveikin hafði
frá fornu fari verið nefnd „hinn kon-
unglegi sjúkdómur" (the king’s evil)
og því trúað að snerti konungborin
persóna kirtlaveikt barn, mundi því
batna. Þelta varð til þess að Sara
Johnson réðst í að ferðast til London
með barniö og leita ásjár drottningar-
innar. Þetta var erfitt ferðalag, því
vegirnir voru afleitir og póstvagnarn-
ir hastir og óþœgileg faratœki. En
hún fékk sínu framgegnt, og í St.
James höll snart Anna drotlning hinn
lasburða vesaling. Johnson kvaðst
síðar minnast þess óglöggt er dök-
klœdd kona með sítt höfuðslör laul
yfir hann, þótt hann gerði sér ekki
grein fyrir tilefninu. Þetta hefur verið
Anna drottning, sem sjálfsagt hefur
skilið áhyggjur móðurinnar vel, því
hún hafði orðið að sjá á eflir öllum
Skopmynd af Boswell og
Johnson á matsölustað eða
„eating house“.
sínum eigin börnum í gröfina á ung-
um aldri. Slíkar „snertingar" voru
vikuleg athöfn meðal embœttisverka
hennar, en þœr lögðust af eftir henn-
ar dag.
Afburða nemandi
Sex ára gamall var drengurinn
seltur í skóla hjá ekkju nokkurri, frú
Oliver. Vegna sjónleysis hefði helst
þurft að fylgja honum í skólann, en
hann var skelfilega þrár og heimtaði
að fara allra sinna ferða einsamall og
það þótt hann yrði aö leggjast á fjóra
fœtur og þreifa fyrir sér, þegar kom
að sorprennunni, sem í þá daga lá um
miöja götu í hverri borg.
En frú Oliver sá skjótt að hún
hafði fengið afbragðs nemanda. Það
var sama hvað fyrir hann var lagt, allt
hafði hann lœrt á augabragði og gat
farið með ljóð utanaö eftir að hafa
heyrt þau aðeins tvisvar. Þegar þarna
urðu gáfurnar honum það veganesti
sem vóg upp á móti líkamlegum
ágöllum og því hve ákaflega ófríður
hann var. Aðrir drengir í skólanum
lilu mjög upp til hans og átlu til aö
sœkja hann heim og bera hann á gull-
stól í skólann. Hann var líka ófeim-
inn og djarfur í framkomu og varð
því ósjálfrátt fremstur meðal jafn-
ingja.
Michael Johnson var afar stoltur
af gáfum sonarins og alltaf þegar
Samuel Johnson um sextugt. Mál-
verk eftir Joshua Reynolds.
gestir komu á heimilið var kallað í
Sam, eins og hann var nefndur, og
hann lálinn sýna þekkingu sína á einu
eða öðru sviði. Pilturinn skammaðist
sín heil ósköp fyrir þetta og gerði sér
því að reglu að fela sig, þegar gesta
var von. Er hann síðar var oröinn
kunnur um alla Evrópu, brást hann
líka jafnan illa við, ef menn vildu
fara að guma af börnum sínum, þar
sem liann var gestkomandi. Þannig
sagöi hann er stoltur faðir einn vildi
láta tvo syni sína fara með „Elegy“
eftir Gray fyrir hann, hvorn á eftir
öðrum: „Ó, láttu hjartans drengina
fara með það báða í einu. Þá verður
meiri hávaði og það tekur skjótar af!“
Michael Johnson var illa efnum
búinn og slóð í basli alla œvi, og það
þólt hann setti upp bókastal! í grann-
bœjum á markaðsdögum og rœki auk
bókabúðarinnar lítið verkstœði, sem
framleiddi pergamentspappír og súl-
aði skinn. Hann reyndi að láta Sam
hjálpa sér í búðinni, en strákur var
kargur og hitur og gamla manninum
lítil stoð. Hann eyddi því lengri líma
í lestur í versluninni. A átjándu öld-
inni var mikill hluti prentaðs máls á
latínu að vonum og eftir að Samúel
hafði komist niður í undirstöðuatrið-
um þessarar forntungu, fór hann að
sökkva sér niður í verk klassikra höf-
unda og hafði strax á unglingsaldri
kynnst vel verkum ýmissa fornspek-
inga, sem ekki einu sinni háskóla-
stúdentar höfðu nokkru sinni veður
af á námsferli sínum.
1 mennlaskóla skaraði hann langt
fram úr öðrum í náminu og þá eink-
um í latínu. Skólastjórinn var alrœml
hörkutól, sem beilti spanskreyrnum
ósleitilega og það herti enn á Sam við
námið. Raunar kom það honum að
notum á sinn hátt, því hann hafði alla
œvi mjög alvarlegan ágalla, sem var
sá að hann lagöist löngum stundum í
slíkt þunglyndismók, að liann gal
varla risið úr rekkju. Þetta hrœðilega
slen var slíkt að hann gat litið á
klukku og séð vísana fullvel, en þó
ekki sagt hvað klukkan var! Meðan
hann var undir járnaga hins stranga
skólastjóra virðist liann hins vegar
hafa orðið að rífa sig upp úr þessu að
nokkru, enda sagði hann seinna þeg-
ar einhver spurði hverju hann œtti
makalausa þekkingu sína í klassisk-
um frœðum að þakka: „Skólastjórinn
minn hýddi mig mjög vel, herra
minn!“ — Þetta svar var bœði gaman
og alvara. Johnson leit að sönnu lítið
úpp til þessa þröngsýna og rudda-
fengna skólasljóra, en hann var eigi
að síður íhaldssamur og hafði bjarg-
fasta trú á að strangur agi vœri bráð-
nauðsynlegur í hverjum skóla. Hann
hafði enda í heimahúsum tileikað sér
sjónarmið Toryanna, sem voru and-
stœða hinna frjálslyndari Whigga og
þetta setti svip á viðhorf hans að
ýmsu leyti alla hans œvi. Hafa verið
skrifaðar lœrðar bœkur um stjórn-
málaviðhorf hans, en um engan höf-
und enskrar tungu að Shakespeare
frátöldum hefur meira verið ritað en
Johnson.
Þóttafullur stúdent
Foreldrana langaði lil að þessi
gáfaði sonur þeirra fengi að njóta
frekari menntunar, en fátt benti til að
úr því mœtli verða vegna efnaskorts.
Þaö var því eins og sending af himni
er Söru móður hans áskotnaöist dálíl-