Tíminn - 03.02.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 3. febrúar 1990
HELGIN
11
fyrirlœkið, eins og dvölin í Oxford.
Þegar skólanum var lokað að fullu og
öllu um vorið var sýnt að nú varð
Johnson að taka snöggar ákvarðanir.
Enn var hann ungur, en hann varð
þegar í stað aö finna sér sinn vett-
vang í lífinu, œtti hann ekki að dœm-
ast til œvilangs strits og örbirgðar. Á
átjándu öldinni voru engin grið gefin
— annað hvort syntu menn eða
sukku, björguðust af eða tortímdust í
eiginlegum og óeiginlegum skiln-
ingi.
Til London
Þ;tð varð úr að þau Tetty og
Johnson ákváðu að skilja félagið um
hríð. Johnson œtlaði til London að
reyna að koma harmleiknum „Irene“
á framfœri við leikhúsin og jafnframt
hyggja að hvort honum byðist ein-
hver starfi við bókmenntaskrif í tíma-
rit. Á meðan skyldi Tetty dvelja í
Edial með dóttur sína sér til aðstoðar.
Það var hinn 2. mars 1737 að hann
sté upp á hest og lagði af stað til stór-
borgarinnar með fáein pund, sem eft-
ir voru af arfi Tettyar, í vasanum.
Samferðamaður hans var nemandi
hans, David Garrick, og hefur þelta
ferðalag því orðið nokkuð frœgt.
Fyrir báðunt átti að Iiggja að ílendast
í London til dánardœgurs.
Johnson fékk sér leigt herbergi í
húskumbalda nœrri Thamesá. Hann
haföi úr litlu að spila og gerði sér
sparsemina að list. Lengi vel gerði
hann ekkert annað en sitja á spjalli á
kaffishúsum og rœða við margskonar
furðufugla, sem á vegi hans urðu og
reikaði um borgina þess í milli. Þeg-
ar hann var orðinn sœmilega kunnur
staðháltum flutti hann út til Green-
vvich í fáeinar vikur og lauk við
harmleikinn „Irene“. Er liann að því
búnu fór á stjá að heilsa upp á helstu
leikhússtjóra, koma á daginn að þeir
vildu ekkert af honum vita og neit-
uðu meira að segja að líta á handritið.
Nú voru góð ráð dýr.
1 London var á þessum tíma gef-
ið úl hið vinsœla mánaðarrit „The
Gentleman’s Magazine“, sem séður
prentari nokkur, Edward Cave, hafði
hleypt af stokkunum fáeinum árum
áður. Tímaritiö flutti fréltir af stjórn-
málum, allra handa lœknisráð, mat-
aruppskriftir og skáldskap, svo fátt
eitt sé nefnt. Það naut mikils gengis
og nú datl Johnson í hug að ef til vill
mundu hœfileikar lians metnirþarna.
Sérstaklega hafði hann trú á að hann
mundi geta reynst þeim efnisliðum
sem lutu að skáldskap drjúgur liðs-
maður.
Edward Cave þótti þurr á mann-
inn, slœvitur og peningapúki hinn
mesti. Hann gaf blaöið út með aðstoð
fjölda skriffinna, sem lögðu nótt við
daga og hlutu smánarlaun fyrir. Því
fór þó fjarri að skortur vœri á mönn-
um til verka. En eftir að Johnson
hafði skrifað honum margsinnis og
gengið fyrir Itann þess í milli, féllst
Cave á að ráða hann til sín. Johnson
leit ákaflega mikið upp til Cave og
hefur ýmsa undrað það. En það má
Cave eiga aö hann telst einn mesti
brautryöjandi í átt til nútíma blaða-
mennsku í sögu Breta og hefði hann
ekki tekið Johnson upp á arma sína
má hamingjan vita hvernig farið
hefði fyrir þeim síðarnefnda!
Vaxandi orðstír
Edward Cave halði tekið upp þá
nýbreytni í blaöi sínu að birta fregnir
af umrœðum í þinginu. En þetta
mœltist illa fyrir og eftir að hann
hafði verið dœmdur í sektir að frum-
kvœöi þingmanna, brá hann á það
ráð að segja frá umrœðunum í dular-
búniningi — þ. e. að sagt var frá um-
rœðum á þingi „Putanna" í Putalandi
Gúllivers. Áttuðu lesendur sig skjótt
á hver sögupersónanna láknaöi hina
ýmsu þingskörunga og mœltist þetta
vel fyrir.
Johnson gerðist senn einn höf-
unda þessara þingfrétladálka og sá
um þá að fullu í nokkur ár frá og með
1740. Er enn dáðst aö ritsnilld hans í
þessum skrifum og margir frœði-
menn hafa reynt að bera kennsl á
handbragö hans á þeim dálkum, sem
hann rilaði ásamt öðrum fyrir 1740.
En smátt og smált tók hann að láta
til sín taka í bókmenntaskrifum og
lókst að fá prentað langt kvœði eftir
sjálfan sig. Kvœðið var heimsádeila
og hét „London". Það var stœling á
þriðju „satíru" rómverska skáldsins
Juvenal, en slíkar stœlingar voru þá
mjög í tísku og þóttu góð og gild
vara. Kvœðið vakti mikla athygli og
þótt það vœri prentað undir dulnefni
varð brátt kunnugt hver höfundurinn
var.
Enn jók Johnson á hróður sinn
með œviágripi Richard Savage. Sa-
vage þessi var alrœmdur „bóhern" í
listamannalífi Lundúna og hafði
Johnson kynnst honum er hann fyrsl
kom snauður og ókunnur til borgar-
innar. Er þessi furðulegi maður lést
árið 1744 undu þeir Cave og Johnson
að því bráðan bug að sá síðarnefndi
kœmi frásögu af œvi hans á prent,
enda um alkunnan mann að rœða.
Bókin fékk prýðilegar viðtökur og
andans menn töldu augljóst að höf-
undurinn mundi gœddur snilligáfu.
Meðal þeirra sem mest hrifust af sög-
unni var listmálarinn Joshua Reyn-
olds.
Kaffihúsagarpurinn
Joshua Reynolds var einmitt
meðal þeirra manna sem brátt kynnt-
ust Johnson og áltu mikið saman við
hann að sœlda. Þá var David Garrick
um það bil að verða einn þekktasti
leikari Lundúna, og vegna kunnings-
skaparins við þessi átrúnaðargoð al-
mennings opnuðust hinum snauða
Johnson brátt dyr margra heldri
heimila í borginni. Hann varð senn
kunnur manna á meðal fyrir yfir-
burðaþekkingu sína í bókmenntum
Breta að fornu og nýju og í bók-
mennlum fornaldarinnar. Mestu hef-
ur það þó skipt hve snillilega hann
kom þessum fróðleikssjóði á fram-
fœri í vinahópnum, því persónuleiki
hans var svo slórfelldur og yfirþyrm-
andi að hann varð líkt og „forseti"
hverrar samkundu sem hann sat. Stór
og digur, frámunalega ófríður og
með bylmingsrödd varö liann mið-
punktur athyglinnar. Samrœðulistin
var í miklum hávegum höfð um hans
daga og senn varð hann kunnur sem
hinn mikli meistari hennar. Orðfœrið
var afburða fagurt og meitlað og
hugsunin svo skörp og ljós að við
engan varð jafnað. Snillyrði hans og
óvœnt sjónarhorn á flóknustu sem
hverdagslegustu mál bárust manna í
milli og þau eru á vörum manna enn
þann dag í dag. Þólt Johnson liti
löngum á sig sem skáld og heimspek-
ing (sem hann stendur raunar vel
undir) hefur það með réttu verið um
hann sagl að hann sé sá höfundur á
enska tungu, sem mest er vitnað til en
menn hai minnst lesið eftir!
Segja veröur að Johnson hefur
lekist skjótt að auka álit sitt í stór-
borginni og ekkert er betur til marks
um þaö en sá atburður er bóksalar í
London réðu hann lil þess stórvirkis
sumarið 1746 að semja nýja orðabók
enskrar tungu — hvorki meira né
minna. Til þessa verks voru honum
œtluð þrjú ár og laun sem nœgðu til
ráðningar aðstoðarmanna og leigu á
sœmilegum húsakynnum. Það fórþó
svo að verkið tók höfundinn átta ár,
sem liðu viö linnulaust strit og rýr
efni.
Háspekilegar umrœður í klúbbn-
um. Málverk eftir Joshua Reyn-
olds. Frá vinstri: James Boswell,
Johnson, Joshua Reynolds, Ed-
mund Burke, David Garrick,
Pasquale Paoli, Charles Bumey,
Thomas Warton og Oliver Gold-
smith.
Orðabókin mikla
Þau Johnson og Tetty flultu nú í
ný húsakynni við Gough Square við
Fleet Street og þar uppi undir þaki
bjó orðabókarhöfundurinn sér og að-
stoðarmönnum sínum slarfsaðslöðu.
Húsið stendur enn og er þar nú safn
til minningar urn Johnson. Verkið
vann hann á þann hátt að orðin voru
skráð á miða, sem raðað var af mik-
illi natni með skýringum og útlistun-
um. Notkunardœmi orðanna valdi
Johnson úr verkum enskra góð-
skálda, en þó engra sem á lífi voru.
Þetta hefur verið ofurmannlegt starf
fyrir einslakling, auk þeirrar kunn-
áttu og alúðar sem þurft hefur til að
skýra og túlka hvert orð fyrir sig.
Franska orðabókin, sem þótti mikið
afrek, hafði tekið fjörutíu manns
fjörutíu ár að semja og gerði Johnson
oft gamansaman samanburö á at-
gjörvi Brela og Frakka með því að
taka dœmi af ensku oröabókinni.
Þegar í verkið var ráðist höíðu
ýmsir mektarmenn lýst velþóknun
sinni á fyrirtœkinu og heilið því
stuðningi sínum. Mest kvað þó að því
er Chesterfield lávarður, einn niesti
menntavinur sinnar samtíðar, bauðst
til að gerast verndari Johnsons og
hjálparhella. Fyrir vikið stóð lil að lá-
varðinum yrði tileinkuð oröabókin.
En minna varð úr efndum. Johnson
svamlaði einn og óstuddur áfram í
þessu „orðahafi“ sínu, eins og hann
nefndi það og má það teljast ganga
kraftaverki nœsl að hann nokkru
sinni skyldi ná landi. En þegar von
var á að slórvirkið sœi dagsins ljós
árið 1755, vaknaði Chesterfield lá-
varður skyndilega af dvalanum og
ritaði lofgrein um Johnson í eitt borg-
arblaðanna. En það var um seinan.
Johnson þakkaði fyrir sig með því að
rita „verndara“ sínum hið napurleg-
asta bréf, sem er eitt hið kunnasta
sem eftir hann liggur. Hefur það orð-
ið minningu lávarðarins óbrotgjarn
minnisvarði og honum ekki til álits-
auka.
í tvp ár, 1750 — 1752, gaf hann
út vikulegar hugleiðingar um ýmsa
þœtti mannlífsins í eigin tímariti, sem
hann nefndi „The Rambler". Þetta
framtak hefur fyrsl og fremsl verið lil
þess œtlað að drýgja ögn tekjurnar,
þar sem fjárveitingin til orðabókar-
innar hrökk skammt. Ritiö var að
vísu ekki víðlesið í byrjun, en síðar
var það gefið út aftur og aftur og boð-
skapur þess og lífssýn náöi mikilli
hylli meðal almennings. I hundrað ár
var það einskonar húspostilla á Ijölda
enskra heimila og átli, ásamt orða-
bókinni, hvað mestan þátt í að halda
viö því spekingsnafni, sent Johnson
löngum bar. „Rambler" kom úl viku-
lega og það hefur verið ntikið auka-
álag að rita þelta ásamt vinnunni að
orðabókinni. En þegar Johnson selt-
ist að skrifborðinu var hann feikna-
lega fljótur að senija. Varla kom fyrir
að hann lœsi nokkuð það yfir sem
hann ritaði, áður en það fór lil prent-
arans og þykja bœði efnistök og stíll
hin mesta snilld samt.
Meginupplyfting Johnsons á
þessum árum var klúbbur sá sem
hann hafði stofnað ásamt þeini Reyn-
olds og Garrick, skáldinu Oliver
Goldsmith, stjórnmálasörungnum
Edmund Burke og nokkrum fleirum.
I þessum hópi undi hann fram á nœt-
ur að starfsdegi loknum við teþamb,
lambakjötsát og spaklegar samrœður,
en hann var einn mesli tebelgur sem
sögur fara af og kunni sér varla
magamál við matborð. Heima við var
heldur ekki við margt að vera. Telty
var orðin vœrukœr og heilsulítil og
hafi Johnson enn hafl löngun til að
samrekkja henni, þá hefur hún sjálf
verið því með öllu frábilin. Hún fór
varla fram úr rúminu en lá og las
slœmar skáldsögur og hressti sig
ótœpilega á púrtvíni.
Árið 1752 lést Telty, aðeins fáum
dögum eftir að „Rambler" eigin-
manns hennar hœtti göngu sinni.
Þrátt fyrir að hitinn vœri horfinn úr
samlífi þeirra fyrir löngu, var harmur
Johnsons skelfilegur. Hann samdi
ótal bœnaráköll og kom varla dúr á
auga í langan tíma. Hafa menn getið
sér þess lil að þessi ýkjukenndu við-
brögð hans hafi stafað af meöfœddu
þunglyndi, dauðaótla og loks ógur-
legri sektarkennd, sem varla er ljóst
af hverju hefur stafað, en hefur leilt
ti! margra og stundum langsóttra lil-
gáta um ókunna þœtti í lífi hans.
Ævisaga Boswells
Það var árið 1763 að ungur Skoti
af aðalsœttum, James Boswell að
nafni, kom að skoða sig um í Lund-
únum. Eitt af því sem hann girnlist
helst að sjá af undrum borgarinnar
var Samuel Johnson, en Johnson
hafði nú öðlast slíka frœgð að hann
var orðinn hverju mannsbarni í land-
inu kunnur. Fyrir milligöngu bóksala
nokkurs, sem var vinur Boswell —
fjölskyldunnar, bar fundum hans
saman við stórmennið í maímánuði
þetta ár. Þólt Johnson gerði hinn unga
mann skelfingu Iostinn í byrjun með
ónotalegum svörunt og alhugasemd-
um, átlu eftir að lakasl með þeim
kynni, sem leiddu til œvilangrar vin-
áttu nieðan báðir lifðu. Það var Bos-
well hiö mesla happ, en þó heims-
bókmennlunum enn meira liapp.
Boswell fékk inngöngu í klúbb
Johnsons og félaga hans og ámóta
klúbba, sem Johnson síðar átti eftir
að efna tii. Varð hinn ungi maður
honum svo handgenginn að þeir liitt-
usl daglega langlímum santan, þegar
Bosweell kom til London, en hann
var raunar lögfrœðingur og slarfaði í
Edinborg. Snemma tók Boswell að
skrá af mestu samviskusemi öll þau
gullkorn sem hrundu af vöruni þess
ganila, svo og að lýsa ýmsum merki-
legum smáatvikum úr daglegu lífi,
sem honum tengdust. Þennan fróð-
leik jók hann að Johnson lálnum með
• •
MEIRIHÁTTAR SKEMMTISTAÐUR
ÞJÓÐBJÖRG
OG
Af.\\^ DODDI
Reykvíkingar og aórir
landsmenn, úfvegum
gistingu á sérkjörum.
LEIKENDUR OG AÐRIR:
Þjóðbjörg
Doddi
Sissa
Söngkona
Pianóleikari
Dansarar
Búningar og smink: Guðrún og Hildur
Höfundar og leikstjóri: Hlin Agnarsdóttir
Bessi Bjarnason
Rúrik Harldsson
Margrét Guðmundsdóttir
Jóhanna Þórhallsdóttir
Bjarni Jónatansson
Astrós og Hrafn
BORÐAPANTANIR í SÍMIJM 23333 0G 29099
ÞAR SEM FJÖRID ER \IEST SKEMMTIR FÓLklD SÉR BEST