Tíminn - 03.02.1990, Blaðsíða 10

18
HELGIN
Laugardagur 3. febrúar 1990
Hvað er hejmsiieki?
Heimspeki og heimspekingur eru þýöingar á grísku orðunum fílósófía og
fílósóf Þau eru dregin af grískri sögn, fílósófein, sem merkir
„ að elska vísdóm“. Fílósófvar sá kallaður sem elskaði Sófíu, grísku
viskugyðjuna. Höfundur þessara orða, og
stofnandi fyrsta heimspekiskóla Vesturlanda, var Pýþagóras.
Þegar Pýþagóras talaði um að hann elskaði Sófíu, þá átti hann aðeins
viðþað að hann hefði löngun til að leita þekkingar.
Nú leita menn ekki að því sem þeir eiga.
Menn leita aðþví sem þá vantar. I orði Pýþagórasar, fílósóf felst að
heimspekingur sé sá sem viðurkennir að hann sé fáfróður en leiti skilnings
og beri virðingu fyrir allri þekkingu.
Þegar Pýþagóras býr til þetta orð þá vill hann með því greina sigfrá
þeim mönnum sem kölluðu sig vitringa eða sófista.
Sumir kalla safn minnis-
atrið þekkingu. Aðrir krefj-
ast skilnings sem nœr
dýpra en til yfirborðs vit-
undarinnar. Þeir krefjast
þess að þekkingin verði
eðlislœg og geri manninn
að göfugri, hógvœrari og
betri manni.
Enginn þekkir í raun og veru
nema lítið brot, jafnvel af nánasta
umhverfi. Það situr enginn uppi með
endanleg svör. Aristóteles segir að
maðurinn verði heimspekingur þeg-
ar hann er orðinn nœgilega skyn-
samur til að undrast. Hann segir líka
að það sé eðli allra manna að vilja
vita. Eins og vikið verður að hér á
eftir þá hefur heimspeki mörg andlit
og skilgreiningar eru margar. Og
þessar skilgreiningar sýna að hœgt
vœri að svara þeirri spurningu á ólal
vegu hvað það sé að vera heimspek-
ingur. En við skulum um sinn láta
orðið halda sinni fornu merkingu:
Heimspekingur er hógvœr maður
sem veit að hann er fáfróður og leil-
ar. Hann reynir án fordóma að kom-
ast að hinu sanna um eðli manns og
heims.
A þessa einföldu skilgreiningu
Pýþagórasar gœtu sennilega allir
þeir heimspekingar fallist sem saga
heimspekinnar fjallar um. En hverju
eruni við nœr? Er ekki hœgt að skil-
greina „hið sanna“ á ólal vegu? Og
geta menn ekki leitað „hins sanna“
eftir ótal leiöum? Hvers eðlis er
veruleiki heintspekingsins? Og
Itvaða aðferð notar heimspekingur lil
að finna þennan veruleika sinn?
Höfum við svör við þessum spurn-
inguni? Já, en ekki eilt svar, heldur
mörg og sundurleit eins og saga
heimspekinnar sýnir.
Margir heimspekingar okkar tíma
telja það höfuðviðfangsefni heim-
spekinnar að rannsaka tungumál og
skilgreina orð: heimspekihuglakið er
þrengt. Heimspeki veröur fyrst og
fremst gagnrýnin rannsókn á máli
leikra og lœrðra. Með þessu hyggj-
ast menn nema burt allt hið merk-
ingarlausa, óljósa og tvírœöa, en
þetta lelja talsmenn þessarar heim-
speki ról flestra heimspekilegra
vandamála. Þessi skilningur eða
misskilningur var ríkjandi í ensk-
amerískri heimspeki í nokkra áralugi
en virðist nú á undanhaldi.
Heimspeki er flatarmálsfrœðileg
hugsun eins og rökfrœði. Hún er ög-
uð hugsun, þar sem föstum leikregl-
um er fylgt. En heimspeki er líka
skapandi liugsun sem leitar út fyrir
og upp fyrir fyrri þekkingu og
reynslu. Grundvallareðli allrar
þekklrar tilveru og um leið mann-
legrar hugsunar er það að vera sífellt
að breytast, þólt breytingarnar séu
hœgfara og menn taki ekki eftir
þeim fyrr en síðar. Mannleg hugsun
er í vexti. Sé, heimspeki í foryslu-
hlutverki, þá nœr hún að sjálfsögðu
líka yfir þetta stóra gráa svœði þar
sem ný hugsun er í mótun og orð og
hugtök hafa ekki eins afmarkaðar úl-
línur og í flatarmálsfrœðilegri hugs-
un.
Hvað er heimspeki? Vitrir menn
svara ekki þessari spurningu. Þeir
úlskýra aðeins hvers vegna henni
verður ekki svaraö nema með óljós-
um orðum. En mönnum finnsl eigi
að síður að skýr svör séu nauðsyn-
leg.
Það liggur beinast við að segja að
heimspeki sé verk heimspekinga. En
hverjir eru þá heimspekingar? Og
hvað er það í bókum þeirra sem ger-
ir þau heimspekirit? Þessi afmörkun
er erfið. Heimspeki er vel skipulögð
hugsun sem nœr til allra frœði-
greina, lista, bókmennta, stjórnmála
og trúarbragða. Skilgreiningar á
þessum grunni verða jafnmargar og
ólíkar og heimspekingarnir í sögu
heimspekinnar. Og hver skilgreining
mólast hverju sinni af heimsmynd
þess sem hugsar, þjálfun hans og ög-
un í hugsun. Þœr geta líka mótast af
menningarlegum fordómum og
þröngliyggju. Engin skilgreining á
heimspeki nýtur almennrar viður-
kenningar þegar yfir lengra tímabil
er lilið. Líffrœðingur getur auðveld-
lega svarað því hvað líffrœði er. Og
hann getur nokkurn veginn sagt til
um hvar takmörk hennar liggja. Og
um þessi svör nœst nokkuð góð
samstaða hjá líffrccðingum.
Allir heimspekíngar hafa, þrátt
fyrir það sem sagt var um vitra
menn, svarað spurningunum: Hvað
er heimspeki og hvert er umfang
hennar? En um svör þeirra nœst eng-
in samstaða. Það er stundum sagt að
það að vera heimspekingur sé að
vera ósammála. Allir sjá að nútíma
líffrœðingur veit margfalt meira í
sinni frœðigrein en menn gerðu fyrr
á öldum. En vita nútímamenn mikiö
meira nú um heimspekilegar spurn-
ingar en gert var fyrir árþúsundum?
Segir ekki sjálfur Alfred North
Whitehead aö saga vestrœnnar
heimspeki síðustu árþúsund sé ekki
annað en neðanmálsskýringar við
heimspeki Platós?
Skilgreining Aristólelesar á
heimspeki er árþúsunda göniul. Hún
er nœgjanlega víðtœk til að innan
hennar rúmist nánast allar skilgrein-
ar um hlutverk heinispekinnar. Skil-
greining hans átti að rúnti, ekki að-
eins þann veruleika sem mannshug-
urinn kallar veruleika, heldur allan
veruleika. Síðar greindu nienn vís-
indi og trú frá liinni upphaflegu rót
sinni. En hefur þessi skilnaöur farið
fram að fullu? Er ekki enn œðsli og
þróaðasti hlnti hverrar frœðigreinar
heimspeki hennar? Verður ekki sá
vísindamaður sem fer lengst út í
jaðra frœðigreinar sinnar orðinn að
heimspekingi — jafnvel dulhyggju-
manni — áður en yfir lýkur? Allt er
þetta að sjálfsögðu undir skilgrein-
ingu manna kornið. En tilhneiging
nútímamanna sýnist vera sú að nálg-
ast aftur hina víðfeðmu skilgrein-
ingu sem menn hurfu frá upp úr
miðöldum. Og af einhverjum áslœð-
um hafa menn aldrei liœtt að kalla
lœrða menn í vísindum dr. phil.
Aristóteles skiptir heimspeki í
rökfrœði, siðfrœði, stjórnmálaheim-
speki, þekkingarfrœði og metafysik
sem kallast frumspeki eða háspeki.
Hvorugt þessara íslensku orða er
gott. Metafysik fjallar um mörg efni,
meðal annars um eðli tilverunnar,
tíma og rúm, orsök hreyfingar, hið
óendanlega, trú og fagurfrœði.
Svörin við spurningunni, hvað er
heimspeki?, eru háð menningarum-
hverfi hvers tíma.
í grískri heimspeki 600-450 f.Kr.
fjalla heimspekingarnir Þales, Anax-
imander, Anaximenes, Pýþagóras,
Parmenides, Herakleitus, Entpedók-
les, Anaxagóras og Demókitus um
heimsmyndunarfrœði og veruleika-
hugtakið.
Frá 450-399 f.Kr., sem
kalla mœtti „Öld Sókratesar", snerist
heimspeki ekki lengur aðallega um
náttúruna og alheiminn, heldur fyrst
og fremst um siðgœði, stjórnmál og
félagsvísindi.
Heimspeki, eins og hún birtist hjá
Sókratesi í ritum Plalós, fjallaði ekki
urn byggingu efnisins og alheiminn.
Hjá honum þýddi heimspeki fyrst og
fremst athuganir á mannlegri tilveru.
Rœðuhöld lians snerust aðallega um
gildi hamingju, góðleika og dyggðar.
Hann var ekki aðeins að reyna að
skilja og skilgreina orö eins og
dyggð, góðleika og hamingju. Hann
var, ef trúa má Plálo, fyrst og fremst
að leita að leið lil að gera mannfólk-
ið dyggðugt, golt og hamingjusamt.
Hjá Plaló merkir heimspeki bœði
gerð alheimsins og mannlega til-
veru. Hún íjallar þó öðru fremur um
œðri veruleika að baki hins sýnilega
heims. Sá veruleiki er ofar reynslu
skilningarvitanna. Tilgangur heim-
spekinnar er í augum Platós sá að
maðurinn rísi upp fyrir hlutveruleik-
ann til œðri tilveru ulan límans. Að-
ferð Platós er ekki aðeins gagnrýnin
rannsókn orða. Hann beilir rökhugs-
un, en einnig íhygli og hugleiðingu,
sem aðferð til að komast í snertingu
við hinn andlega heim sem Itann
kallar œðri veruleika.
í samrœmi við kenningar Plalós
fjalla Tómas Aquinas, heilagur Ag-
ústínus og margir heimspekingar
miðaldanna fyrst og fremst um guð,
sálina og líf eftir dauðann. Hjá þeim
er trú og heimspeki nánasl hiö sania.
Grísk heimspeki frá 350 f.Kr. til
upphafs Rómaveldis snýst aöallega
um Stóuspekinga, Epikúr og vísindi
Alexandríu.
í miðaldaheimspeki 400-1600
f.Kr. er heimspekin að miklu leyti
tengd trúnni, eins og áður segir, þar
sem kirkjan og Islam réðu mestu uni
gang mála. Heimspekingar Gyðinga
og Araba voru einnig guðfrœðingar
á þessum tíma.
í nútímaheimspeki 1600-1900
gœtir sterkra áhrifa frá tœkniþróun
og vísindalegum uppgötvunum.
Gömul frœði voru iðkuð, en siö-
frœði, stjórnmálaheimspeki, þekk-
ingarfrœði og melafysik fá víðara
svið og þau eru litn frá nýjum sjón-
arhornum.
Á þessu tímabili kenuir fjöldi
vandamál og hugmynda inn í heim-
spekilega umrœðu. Og þá koma