Réttur - 01.11.1965, Side 79

RÉTT.UR
287
félagslegri afstöðu mannsins til vinnunnar og umhverfisins. Fyrir
daga hans, t. d. á miðöldum, hrærðist allur þorri manna í smáum
félagseiningum sem einstaklingurinn var tengdur skyldleika- og
efnahagsböndum. Ættfjölskyldan var aðal-framleiðslueiningin,
meira eða minna sjálfri sér nóg. Þá voru tækin er menn notuðu til
að fullnægja þörfum sínum, sniðin í samræmi við getu þeirra og
stærð, svo að þau lutu auðveldlega v.ilja 'þeirra. Vinnan sem var
hæggeng og ógreinilega skilin frá „fristundunum“, fléttaðist saman
við allar aðrar athafnir hins daglega lífs. Af þessu leiddi að sérhver
maður skynjaði sig fremur sem hluta af ákveðinni heild, stétt eða
gildi, en einstakling. Einstaklingurinn, í nútímaskilningi orðsins,
gæddur valfrelsi og sjálfræði, var enn óborinn. Hann óx ekki til
sjálfsvitundar fyrr en á 16. og 17. öld, þegar þróun kapítaliskra
framleiðsluhátta og stóraukin verkaskipting hafði losað hann úr
viðjum stéttar sinnar og ættar. Hin nýja þjóðfélagsskipan einkennd-
ist af því að maðurinn skildist frá náunga sínum, bæði í sálrænu
og félagslegu tilliti. Áður hafði framleiðslan einkum miðast við að
fullnægja frumþörfum mannsins; en þróun kapitalismans, efling
verkaskiptingar og viðskipta sem þar af leiddi, framkallaði eins
konar klofning í gildi vinnuafurðarinnar, annars vegar notagildi
hennar og hins vegar skiptigildii Eigendur framleiðslutækjanna
tóku i stórum stíl að framleiða hluti sem þeir höfðu ekki not fyrir
sjálfir, en gátu aftur selt á markaði með góðum hagnaði. Þar með
var afurð vinnunnar orðin að vöru. Hin gífurlega vöruframleiðsla
nútímans hvílir á þessari upphafningu á skiptig.ildi vörunnar. Hið
raunverulega notagildi hennar hverfur í skuggann fyrir peninga-
gildinu.
Þessi tvíklofningur í gildi hlutanna er um leið ein af undirrótum
hinnar mannlegu einangrunar sem um var rætt. Samskipti manna á
milli hvíla eigi lengur á innri félagsþörf, heldur löngun til hagnaðar,
á ábatavoninni. í stað mannlegra samskipta kemur kaldranalegt
samband milli hluta. Kaupandinn og seljandinn eru ekki tengdir nein.
um mannlegum böndum í eiginlegri merkingu; hið eina sem knýr
þá til samskipta er hluturinn, varan, sem hvor um sig hefur á
boðstólum: „Vöruframleiðandinn lítur á mannlegar þarfir sein tæki
er þjónar ákveðnum tilgangi. Sérhver raunveruleg þörf kemur hon-
um fyrir sjónir sem veikleiki“ (Marx). í gróðafýsn sinni lætur hann
sér ekki nægja að sjá fyrir þeim þörfum sem fyrir hendi eru; hann
finnur upp á alls kyns vélum til þess að vekja gerviþarfir er skír-
skota oft til auvirðilegustu hneigða mannsins. Það er m. a. markmið