Réttur - 01.01.1977, Blaðsíða 69

vesturlöndum og koma þar á nægtasamfélagi og
sumstaðar jafnvel allsnægasamfélögum. Með auk-
inni velmegun hafa stofnanir samfélagsins orðið
fleiri, þjóðfélagið allt flóknara og margbreytilegra.
Tæknin og þekkingin eru orðin ríkjandi í fram-
leiðslunni. Nú er tæknin komin í staðinn fyrir
mannlega hugsun og hugvit. Hún er orðin að hús-
bónda, verður að kerfi sem hefur öðlast einhvers-
konar eigið líf. Allt þetta hefur styrkt og treyst
borgaralegt félag og um leið dregið úr mikilvægi
rikisvaldsins sem valdatækis. Lýðræði og þingræði
eru því enganvegin nauðsynleg stjórnarform borg-
arastéttarinnar heldur miklu fremur sögulegur mun-
aður stéttar, sem finnur sig örugga í sessi. For-
ræði og forystustaða hennar er enn ótviræð
IV.
Hér að framan hef ég reynt að rekja í grófum
dráttum þær tvennar meginforskriftir sósíalískrar
stjórnlistar sem óneitanlega hafa ríkt í hugar’neimi
sósialista i hart nær heila öld. Við fyrstu sýn virð-
ast báðar þessar leiðir ganga í berhögg hvor við
aðra, en að einu leyti eru þær þó nauðalíkar:
báðar leggja þær úrslitaáherslu á ríkisvaldið, sem
það verkfæri sem beita skuli til að umbylta þjóð-
félaginu. Velflestar aðrar stofnanir hins borgaralega
samfélags lenda utan við aðal b aráttu-sviðin,
beiting ríkisvaldsins nær því ekki tilætluðum á-
rangri. Sósíaldemókratísk stjórnlistarforskrift dæm-
ist því úr leik a.m.k. í sinni hreinustu mynd.
Leníniska aðferðin — er likleg til órangurs i
ríkjum með vanþróað efnahagslíf og veikbyggt
innra valdakerfi. Hún getur tryggt hraða upp-
hleðslu auðs, og gerir kleift að afnema einka-
eign á framleiðslutækjum og komast þannig fyrir
rætur skortsins.
Það gildir svipuðu máll með þessa aðferð og
hina fyrri, hún samrýmist ekki samfélagsveruleik
vestræns kapítalisma nú til dags, og því hugarfari
sem ríkir meðal lágstéttanna. Með afnámi skorts-
ins hefur hvötin til að beita afli í opinskárri upp-
reisn stórum minnkað og er orðin hverfandi skoðun
meðal verkalýðs. Kapítalisminn virðist vera orðinn
bserilegur eða a.m.k. það þolanlegur að blóðug
bylting sé ekki brúkleg aðferð, því visst lágmarks
samræmi verður að vera á milli verkfæris og við-
fangsefnis þannig að útkoman verði ekki afskræm-
ing. Skulum við nú aðeins skoða það nánar.
Karl Marx hafði gert ráð fyrir því, að eftir því
sem kapítalisminn þróaðist yrði samfélagið einfald-
ara og enda með algjörri skautmyndun, þar sem
annarsvegar væru arðrændir öreigar og hinsvegar
fámennur hópur forríkra auðjöfra. Þvert á móti má
segja að kapítalískt þjóðfélag hafi orðið fjölbreyti-
legra og sundurlausara eftir því sem það þróaðist
meira. Skauthverfing samfélagsins hefur að öllum
líkindum verið meiri á hans dögum en nú. Marx
og Engels misskildu þróunarstig kapítalismans á
þeirra dögum, héldu að uppgangur hans væri
hrörnun hans.
Stóraukin þjónustustarfsemi á hinum aðskiljan-
legustu sviðum hefur búið til fjölda milliliða og
snýkjudýra, margklofið verkalýðsstéttina, allt eftir
því hve sterk markaðaaðstaða einstakra hópa var.
Hverskonar sérkunnátta hefur skapað handhöfum
hennar vissa yfirburði umfram hinn almenna ófag-
lærða verkamann. Þannig skipar launafólk sér niður
í hagsmunahópa eftir starfsgreinum en þó jafnvel
I meira mæli eftir námsgráðu. Afskræmdasta dæmi
þessa er fyrirbærið Bandalag Háskólamanna.
Verkalýðshreyfingin hefur þannig á vissan hátt
sundrast og það fyrirbæri sem Marx nefndi Arbeit-
eraristokratie eða verkamannaaðall orðið mjög ein-
kennandi og mótað verulega stéttabaróttuna. Hefur
þetta sljóvgað stéttarvitund launafólks.
Hitt er ekki síður mikilvægt að kapítalisminn
hefur þróað með sér mikið vopnabúr tækja og leiða
til að vinna bug á kreppum. Kollsteypukenningin
tjáir tæpast lengur veruleika kapítalískra fram-
leiðsluhátta. Það er engin óhjákvæmileg nauðsyn
að kapítalisminn hrynji eða kollsteypist vegna innri
mótsagna. Og þótt kreppur herji á auðvaldsheim-
inn er hitt miklu líklegra að það takist að vinna
bug á þeim — en að vísu ætíð á kostnað launa-
fólks. En díalektík kreppunnar er í þvi fólgin að
viðkomandi hagkerfi kemur oftast sterkara út úr
henni en áður, því kreppan hreinsar til og kemur
á nýju jafnvægi. Og þótt nota megi kreppur til að
skerpa stéttavitundina ef rétt er á haldið er ekki
óstæða til að ætla að þær verði í náinni framtíð
það alvarlegar og umfangsmiklar að þær kalli á
róttækustu meðul þ. e. vopnaða byltingu.
Hér verður því að draga mjög i efa þá kenningu
að djúpstæð efnahagskreppa sé grundvallarfors-
enda fyrir sósialískri umsköpun. Ef svo er getum
við þurft að bíða fjandi lengi, svo lengi að e.t.v.
verði þá allt um seinan. Og hræddur er ég um að
tryggðin við þennan gamla strategíska hornstein
69