Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 27. maí 2006
Í
2. tbl. Biblíutíðinda 2006 er grein
eftir prófessorana dr. Guðrúnu
Kvaran, forstöðumann Orðabókar
Háskólans, og dr. Einar Sig-
urbjörnsson, forseta guðfræðideild-
ar, þar sem þau kynna nýju þýð-
ingu Nýja testamentisins. Í greininni segja
þau m.a.: „Menn voru einnig samhljóða um
að óska ekki eftir umorðun hugtaksins rétt-
læting og annarra guðfræðilegra hugtaka“.
Þar vitna þau sýnilega í formála biskups
með kynningarútgáfu Nýja testamentisins
sem kom út í fyrra. Þessi orð gefa að mínum
dómi ekki rétta mynd af þeirri aðferðafræði
sem ég fylgdi við endur-
skoðunina og kynnti í
hausthefti Skírnis 2004. Að-
ferðin felst ekki í „umorð-
un“ eða „parafras“.
Ég hef oft áður reynt að sýna fram á hve
nauðsynlegt það er fyrir þýðendur að þeir
geri sér grein fyrir merkingarþáttum orða
og hugtaka (componential analysis) og að
þeir flokki þau eftir merkingarsviðum (sem-
antic domains) bæði í því tungumáli sem
þýtt er af og hinu sem þýtt er á. Þannig er
betur hægt að bera innihald texta tveggja
tungumála og menningarsviða saman. Í
grein minni í tímaritinu Skírni reyndi ég að
sýna fram á nauðsyn þess að greina orðin
réttlæti, réttlátur og réttlæta í merking-
arþætti og þýða þau í hverju tilfelli sam-
kvæmt því merkingarsviði sem þau til-
heyrðu. Ég benti á að merkingarþættir
grísku orðanna dikaios, dikaiosyne og dika-
ioo væru ekki alltaf þeir sömu og merking-
arþættir íslensku orðanna réttlátur, réttlæti
og réttlæta og því þyrfti að þýða grísku orð-
in með þeim íslensku orðum sem tilheyrðu
sama merkingarsviði. Ella væri hætta á að
merking gríska textans misskildist og inni-
hald Nýja testamentisins færi fyrir ofan
garð og neðan hjá lesendum. Með öðrum
orðum tel ég að sá sem þýðir gríska texta
Nýja testamentisins þar sem þessi orð koma
fyrir þurfi að greina merkingarþætti þeirra
og bera þau saman við íslensk orð sem hafa
hliðstæða merkingu og ákveða hvernig best
væri að koma merkingunni til skila á ís-
lensku svo að lesandinn geti tileinkað sér
merkingu þess.
Þýðandinn þyrfti að kunna skil á merking-
arsviði gríska textans og geta velt fyrir sér
hvers vegna þessi orð voru notuð en ekki
önnur sem gátu komið til greina af orðaforða
merkingarsviðsins. Hann þarf einnig að
kunna skil á orðaforða íslenska merking-
arsviðsins til þess að geta borið merking-
arsviðin saman og komist að viðunandi nið-
urstöðu.
Í 21. hefti Ritraðar Guðfræðistofnunar rit-
ar dr. Guðrún Kvaran grein sem hún nefnir
„Merkingarsvið hins heilaga í íslensku máli“.
Merkingarsvið hins heilaga í íslensku máli er
afar áhugavert viðfangsefni, ekki síst fyrir
þýðendur Biblíunnar. Dr. Guðrún er formað-
ur þýðingarnefndar Gamla testamentisins,
situr í þýðingarnefnd Nýja testamentisins og
er formaður útgáfunefndar Biblíu 21. aldar.
Forseti og stjórn Hins íslenska Biblíufélags
hafa ráðið hana ásamt dr. Einari Sig-
urbjörnssyni prófessor til að taka afstöðu til
athugasemda sem borist hafa við kynning-
arhefti Nýja testamentisins og ganga frá
þýðingu Nýja testamentisins sem væntanleg
er á þessu ári.
Ég átti satt að segja von á því að aðalþýð-
ingarráðgjafi stjórnar Hins íslenska Biblíu-
félags kæmi eitthvað inn á notkun hugtaks-
ins í væntanlegri Aldamótabiblíu í þessu
sambandi en svo var þó ekki. Guðrún Kvar-
an rekur notkun orðsins heilagur í fornmál-
inu og styðst við Orðabók Fritzners. Auk
þess rekur hún nokkuð notkun orðsins í nú-
tímamáli út frá ritmálssafni og textasafni
Orðabókar Háskólans en nefnir þó ekki orð
eins og t.d. helgislepja. Hún tekur dæmi um
þýðinguna á latneska orðinu electus, valinn,
útvalinn í flt. electi í Elucidariusi sem hún
hefur eftir Jóni Helgasyni prófessor að sé
þýtt með góðir menn, helgir menn, réttlátir,
guðs vottar og valdir menn. Hún telur það
sýna að það að vera valinn sé ekki bundið
því að teljast helgur maður.
Hún lýkur greininni með orðunum „Ég
hef nú dregið saman það helsta sem ég fann
um merkingarsvið og notkun orðsins heil-
agur. Hin forna merking orðsins lifir enn
góðu lífi og sýnir samfelluna í íslensku máli,
en ný notkun hefur einnig orðið til sem sýnir
að málið er lifandi og frjótt og nýtir sér
fornan arf til nýsköpunar.“
Áhugavert væri að kanna merkingarþætti
orðanna góður, helgur, réttlátur, vottur Guðs
og valinn maður sem þýðandi Elucidariusar
notaði til að þýða orðið electus, valinn, tek-
inn frá, útvalinn. Hvað greinir orðin að og
hvað er sameiginlegt með þeim, þ.e.a.s.
merkingarsviði þeirra? Áhugavert væri einn-
ig að athuga hvort latneska orðið electus, í
flt. electi, fæli í sér þessa merkingarþætti og
að þetta sýndi hæfni þýðanda Elucidariusar
og kunnáttu í íslensku og latínu. – Eða var
þetta bara ónákvæmni eða „umorðun“ hans?
Eins væri áhugavert að kanna merking-
arþætti orðanna helga, vígja, blessa. Mikið
hefur verið rætt um hvaða orð eigi að nota
um sambúð samkynhneigðra. Á að gefa þá/
þær saman, gifta, vígja, blessa? Hverjir eru
merkingarþættir þessara orða?
Orðabókum er oftast raðað eftir stafrófi
eins og kunnugt er. Ég hef áður minnst á
orðabækur sem byggðar eru á merking-
arsviðum. Öll tæmandi flokkun á veru-
leikanum er harla erfið. Menn hafa flokkað
jurtir og dýr í ættir og bálka o.s.frv. Ég hef
áður getið um orðabókarvinnu enskudeildar
háskólans í Glasgow og um útgáfu á forn-
enskri orðabók sem byggð er á merking-
arsviðum (Thesaurus). Efninu er raðað í 18
svið og orð og orðasambönd flokkuð eftir
merkingu. Sama orðið eða orðasambandið
getur þannig tilheyrt fleiri en einu merking-
arsviði. Við starf mitt við undirbúning á end-
urskoðun á þýðingu Nýja testamentisins
hafði ég til hliðsjónar og benti samnefnd-
armönnum mínum á orðabók byggða á
merkingarsviðum eftir þá Louw og Nida
(1988). Þar skilgreina þeir á ensku merking-
arþætti allra grískra orða í Nýja testament-
inu og flokka þau í 93 merkingarsvið sem
eiga að vera sameiginleg fyrir nútíma ensku
og fyrstu alda grísku. Louw og Nida flokka
merkingarsviðin eftir málfræðilegum mæli-
stikum: Fyrstu 12 sviðin byggjast á hluta-
orðum (Object/Entities). Svið 13–57 merkja
verknað (Events). Svið 58–91 merkja eig-
inleika (Abstracts). Svið 92 er afmörkun
málsgreina (Discourse Referentials) og svið
93 eiginnöfn.
Slíkar flokkanir geta að sjálfsögðu verið
hæpnar. Þó að ýmislegt megi finna að verk-
inu tel ég samt að sem vinnuaðferð sé um
mjög merkilegt framtak að ræða hjá þeim
Louw og Nida sem geti stuðlað að betri
skilningi okkar á fornum textum. Í raun tel
ég þar vera um að ræða grundvöllinn að
guðfræði og trúarbragðafræðum þar sem
reynt er að koma textum á mál sem flestir
geta lesið og tileinkað sér og borið þá saman
án of mikilla leiðbeininga. Guðfræði felst í að
rannsaka orð í textum sem fjalla um tilvist-
arspurningar mannsins, heimfæra þau á eig-
in tilveru og þýða þau á mál sem samtíð-
armenn skilja og geta unnið með.
Louw og Nida flokka gríska orðið hagios í
þrjú merkingarsvið: (a) Í fyrsta lagi í „Sið-
ferðislegir eiginleikar og samsvarandi
breytni“. Þeir skilgreina orðið þannig að það
tengist því að vera heilagur, að vera búinn
æðri siðferðislegum eiginleikum og eiga
vissa guðlega eiginleika sem eru öðruvísi en
mannlegir eiginleikar, að vera hreinn, guð-
legur: Dæmi: 1Pt 1.15–16 (Verið heldur sjálf
heilög í öllu dagfari yðar eins og sá er heil-
agur sem yður hefur kallað. 16. Ritað er:
„Verið heilög því ég er heilagur“). Þeir und-
irflokkar sem standa næst orðum sem
merkja að vera „heilagur“ eru flokkar orða
sem merkja að vera góður, svikalaus, hjálp-
samur, gjafmildur; orð sem merkja að vera
réttlátur, réttsýnn, hæfur og orð sem merkja
að vera fullkominn o.s.frv. (b) Í öðru lagi í
merkingarsviðið „Trúarlegt atferli“ og skil-
greina merkingu orðsins þannig að hún felist
í að einhver hafi verið helgaður/valinn til að
þjóna Guði. Dæmi: Mk 6.20 (þar eð hann
vissi að hann var maður réttlátur og heil-
agur). Þeir undirflokkar sem standa næst
eru m.a. orð sem merkja að skíra, dýrka,
sýna lotningu og fasta. (c) Þriðja merking-
arsvið orðsins hagios/hagioi er „Hópar og
flokkar manna og þau sem tilheyra slíkum
hópum og flokkum“ og þeir skilgreina orðið
sem „þau sem tilheyra Guði og mynda sem
slík trúarlegt samfélag, Guðsfólk“. Hliðstæð
orð eru lýður Guðs, synir ríkisins, „bræður“,
söfnuður, fullnuma. Næstu undirflokkar eru
þjóð, skyldmenni, útlendingar o.s.frv.
Louw og Nida flokka orðið hagiazo í eft-
irfarandi merkingarsvið: (a) „Trúarlegt at-
ferli“ og skilgreina orðið sem „að helga/velja
e-n til að þjóna eða vera trúr guðdómi“.
Dæmi: 1Kor 1.2 (þeim sem Guð hefur helgað
í samfélagi við Jesú Krist og kallað til að lifa
heilögu lífi); Heb 12.15 ([hagiasmos] Stundið
frið við alla menn og heilagt líferni því að án
þess fær enginn litið Drottin). (b) Í merking-
arsviðið „Siðferðilegir eiginleikar og sam-
svarandi breytni“ og skilgreina orðið sem
„koma því til leiðar að einhver búi yfir heil-
agleika, gera heilagan“. Dæmi: 1Þ 5.23 (En
sjálfur friðarins Guð helgi yður á allan hátt);
Opb. 22.11 (og hinn heilagi haldi áfram heil-
ögu líferni); og einnig sem „ að virða ein-
hvern sem heilagan“. Dæmi: Mt 6.9 (Helgist
þitt nafn).
Í Gamla testamentinu er talað um Guðs
útvöldu þjóð sem Jahve gerði sáttmála við.
Gyðingaþjóðin greindi sig frá öðrum þjóðum
og reyndi að fara samviskusamlega eftir fyr-
irmælum í lögmálinu. Áherslan var lögð á
mörkin sem greindu hina útvöldu frá öðrum
þjóðum. Jafnframt má finna staði í Gamla
testamentinu þar sem talað er um Guð sem
skapara allra manna. Páll postuli lagði
áherslu á að Jahve væri Guð og skapari
allra manna. Guðs útvalda þjóð átti erfitt
með að sætta sig við að Guð hygðist taka
alla menn að sér. Einhvern veginn finnst
mér að það geti einnig átt við mörg okkar í
dag.
Heilagur í merkingunni afmarkaður frá
þeim, sem er öðruvísi, þar sem áherslan er
lögð á mörkin, hefur vissa neikvæða merk-
ingarþætti og má segja að sú merking sé og
hafi verið nokkuð einkennandi fyrir sam-
skipti manna. Heilagur í merkingunni sá
sem breytir í samræmi við vilja Guðs, líkir
eftir Guði/Kristi er opnari. Hann er í „réttu“
sambandi við Guð og í „réttu“ sambandi við
aðra menn, hann er gjafmildur, gengur ekki
á hluta annarra, er kærleiksríkur o.s.frv. Sú
merking ristir dýpra og nær frekar til at-
ferlis manna og virðist stangast á við merk-
inguna sem leggur áherslu á mörkin. Margir
samtímamenn Jesú hneyksluðust á afstöðu
hans til tollheimtumanna og bersyndugra,
þ.e.a.s. manna sem sniðu líf sitt ekki svo
mjög eftir helgisiðalöggjöf Gyðinga.
Merkingarþættir orðsins hin(ir) heilögu á
grísku, hoi hagioi, í Nýja testamentinu eru
svipaðir og merkingarþættir orðanna „bræð-
ur“, söfnuður, og í raun getur það valdið
misskilningi að þýða orðið sem hinir heilögu
eins og hefur verið gert hingað til. Meiri-
hluti þýðingarnefndar vildi halda þýðingunni
óbreyttri. Margir erlendir þýðendur þýða
orðið aftur á móti sem söfnuður, hinir
kristnu o.fl.
Ég dreg í efa að hin forna merking
orðanna heilagur og réttlátur eða helga og
réttlæta séu skýr í huga manna og sýni
„samfelluna“ í íslensku máli þó að orðin sjálf
séu notuð. Það sama má segja um ýmislegt í
helgimáli kirkjunnar. Eðlilegra væri að
„samfellan“ fælist fremur í merkingunni en
ytri gerðinni. Mér sýnist dr. Guðrún nota
orðið merkingarsvið á annan hátt en gert er
í merkingarfræði.
Merkingarsvið og
samfella í íslensku máli
Vangaveltur vegna
greina í Biblíutíð-
indum og Ritröð
Guðfræðistofnunar
Eftir Jón
Sveinbjörnsson
jsveinb@simnet.is
Höfundur er prófessor.
Biblían „Ég dreg í efa að hin forna merking
orðanna heilagur og réttlátur eða helga og
réttlæta séu skýr í huga manna og sýni „sam-
felluna“ í íslensku máli þó að orðin sjálf séu
notuð. Það sama má segja um ýmislegt í
helgimáli kirkjunnar.“