Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2006, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 27. maí 2006
F
áum erlendum mönnum, mér
óvandabundnum, hef ég
tengst jafn nánum böndum og
Niels-Henning Ørsted Peder-
sen. Það gat orðið langt á milli
funda en við spjölluðum því
oftar saman í síma. Það var eitthvað í per-
sónuleika hans sem mér fannst ómótstæði-
legt. Ég fór í tónleikaferðir með honum,
skipulagði flesta tónleika hans hérlendis, en
hingað kom hann tólf sinnum og hélt átján
tónleika. Það var næstum jafn mikil upplifun
og að heyra hann spila á bassann, að sitja með
honum á tveggja manna tali um lífið og til-
veruna; tónlist, bókmenntir og sögu. Hann
var hafsjór fróðleiks og húmoristi af bestu
gerð, danskri, og bjó alla tíð að hinum grundt-
vigska menntaarfi úr föðurgarði. Þegar hann
bauð mér með sér til fæðingaþorps síns
Osted, fyrir sunnan Helsingør, var hann stolt-
ur af hlutverki bæjarins í hinu grundtvigska
menntakerfi, en faðir
hans, Niles Pedersen, var
lengstum skólastóri
frjálsa framhaldsskólans þar og söng í kirkju-
kórnum, en mamma hans var organisti. Faðir-
inn var látinn er ég sótti Osted heim, en við
heimsóttum Theodoru móður Niels og þangað
kom systir hans, Kirsten, sem hafði tekið við
stöðu móður sinnar í kirkjunni. Niels sagði
mér stoltur frá því, þegar hann sat undir
borði, stráklingur, og hlustaði andaktugur á
samræður félaganna; föður síns, Jørgens
Jørgensens fyrrum kennslumálaráðherra,
þingmannsins Kristens Helveg Pedersens og
rithöfundarins Erik Aalbæk Jensens sóknar-
prests, en þeir voru allir í fararbroddi hins
grundtvigska stjórnmálaflokks Radikal
venstre. Þá sagði ég honum frá því þegar ég
sat bakvið sófa í betri stofunni á Sámstöðum í
Fljótshlíð og hlustaði á samræður Klemenzar
Kristjánssonar kornbónda og framsóknar-
manns, bróður hans Sverris Kristjánssonar
sagnfræðings og kommúnista og séra Sigurð-
ar Pálssonar í Hraungerði, vígslubiskups og
íhaldmanns. Þetta var skóli lífsins þótti okk-
ur. Niels var stoltur yfir minnismerkinu sem
íslenska þjóðin reisti Jørgen Jørgensen í
Osted, en Jørgen átti hvað mestan þátt
danskra stjórnmálamanna í því að handritin
voru afhent okkur Íslendingum. Ungur las
Niels Íslendingasögurnar og ætíð lifði ,,sagaø-
en“ í huga hans og þangað vildi hann leggja
leið sína er færi gæfist. Það var fyrst í desem-
ber 1977 að Niels kom til Íslands með tríói
sínu þar sem æskuvinur hans frá Osted, Ole
Kock Hansen, lék á píanó og Alex Riel á
trommur. Tónleikarnir í Norræna húsinu
urðu þrennir og það má segja að Niels hafi
sungið sig inní íslenska þjóðarsál með ljóð-
rænum jafnt sem kröftugum djasstúlkunum á
dönskum þjóð- og sönglögum. Það var troð-
fullt út að dyrum og í bókasafninu líka og
þannig var það alltaf er Niels kom til Íslands
– troðfullt. Árið eftir, í apríl, fyllti hann Há-
skólabíó þar sem hann lék með tríói sínu,
Philip Catherine á gítar og Billy Hart á
trommur og höfðu þeir tónleikar ótrúleg áhrif
á unga íslenska hljóðfæraleikara og í júní var
Laugardalshöllin troðfull, en þar átti nú pían-
istinn stóran hlut í máli, sjálfur Oscar Peter-
son, en með honum lék Niels-Henning meira
og minna frá 1973. Íslandsferðirnar urðu tólf
og tónleikarnir átján.
Niels náði ótrúlega ungur þroska sem
bassaleikari. Hann valdi bassann ekki sjálfur;
hafði alltaf mestan áhuga á að leika sér með
laglínur og þetta var ekki ákjósanlegasta
hljóðfæri til þess, en það vantaði bassa í
hljómsveit stóru bræðra hans og Ole Kock
var á píanó og á bassa skyldi hann spila. Faðir
hans keypti handa honum bassa með því skil-
yrði að hann lærði á hann og það gerði hann
svo sannarlega bæði hjá Oscar Hegner, sem
arfleiddi hann seinna að bössum sínum og
nótnasafni, og Johan Poulsen.
Heimsstjarnan
Niels hafði lært á píanó í Helsingør og þegar
hann, fjórtán ára, fór að leika í Kaupmanna-
höfn með Bent Axen, var hlegið góðlátlega að
sveitastráknum sem talaði um göngu- og
hlaupanótur í staðinn fyrir fjórða- og áttunda-
parts nótur. En menn brostu ekki lengi að
Niels-Henning. Hann var aðeins fimmtán ára
þegar hann hljóðritaði breiðskífu með mesta
píanósnillingi bíbopsins, Bud Powell, og með
honum lék hann um tíma á Jazzhus Mont-
martre í Store Regnegade. Niels mátti aðeins
spila þrjú kvöld í viku vegna skólans og
mamma hans fór með honum að hitta Bud til
að vita hvort óhætt væri að láta barnið leika
með þessum manni. Niels túlkaði og að lokum
sagði Theodora: ,,Það er allt í lagi með þenn-
an mann. Hann hefur svo góðleg augu. Niels
ætlaði að taka stúdentspróf, en svo mikið var
að gera í spilamennskunni að hann kláraði að-
eins gagnfræðaskólann – en á bassann lærði
hann. Honum var boðin staða í stórsveit
Count Basie er hann var sautján ára, en var
þá of ungur til að fá atvinnuleyfi í Bandaríkj-
unum. Þá var bara að halda áfram að leika í
Montmartre og það var þar sem hann lærði
galdurinn sem ekki er hægt að læra í neinum
skóla. Það var ekki ónýtt að spila mánuðum
saman með mönnum á borð við Ben Webster
og Dexter Gordon. Niels-Henning var átján
ára sá bassaleikari sem flestir bandarískir
einleikarar vildu leika með í Evrópu og þeir
hringdu margir í hann eftir að hafa leikið með
honum þar til að fá hann til Bandaríkjanna
eða í heimsreisu. Það segir allt. Fræg er tón-
leikaferð hans með Sonny Rollins, Bill Evans,
Lee Konitz og fleirum um Evrópu 1965.
Löngu seinna spurði Toots Thilemans hvers-
vegna hann hefði neitað að ráða sig í tríó Bill
Evans. Niels kom af fjöllum, en Bill sem var
innhverfur maður hafði spurt Niels óbeint:
,,Gæturðu hugsað þér að flytja til Bandaríkj-
anna? sem Niels svaraði neitandi. Hvað ef
Sonny Rollins hefði boðið honum það sama?
Þegar Niels kom hingað með tríói sínu með
Philip og Billy Hart sagði hann mér að hann
hefði verið ,,trylltur í að leika með Sonny
Rollins. Hann lék einsog fjandinn sjálfur. Sá
náttúrukraftur sem bjó í honum heillaði mig.
Ég hef aldrei upplifað jafn magnþrungna
sköpun nema með tríói mínu með Philip og
Billy. Þessi tilfinning að allt geti gerst hvenær
sem er. Að allir þeir hæfileikar sem við ráðum
yfir séu lagðir í sameiginlegan sjóð sem allt í
einu ber ávöxt sem engan gat óraði fyrir.“
Tilboðin um að flytja til Bandaríkjanna bár-
ust oft, ekki síst eftir að hann réðist til Oscars
Petersons. Norman Granz, djassunnandinn
góði og umboðsmaðurinn mikli, gat aldrei
skilið hvernig Niels varpaði frá sér gullnum
tækifærum til fjár og frama með því að búa
sem fastast í Ishøj. En Niels þénaði nóg fyrir
sig, Solveigu og dæturnar og það skipti hann
engu hvort hann ynni einhverjar vinsælda-
kosningar í Bandaríkjunum. Og nóg var að
starfa, eiginlega alltof mikið. Niels átti erfitt
með að neita mönnum um greiða og því voru
fríin fá þau 45 ár sem hann sló bassann. Vika
hér og vika þar. Síðan eilífur flækingur um
heiminn og slíkt reynir á, ekki síst þegar blóð-
þrýstingurinn er of hár. Ég veit ekki hvort
allir gera sér grein fyrir hversu erfitt líf
heimsstjörnunnar er. Ein nótt hér og önnur
þar. Öll hótelin eins, tónleikahallirnar, hljóð-
prufurnar. Og tímarnir 22 sem eru undanfari
tónleikanna sem verða að heppnast taka á
taugarnar. Og einmanaleikinn. Fjölskylda og
vinir fjarri og þú í hópi manna sem þú átt
kannski ekkert sameiginlegt með nema tón-
listina.
Ég er norrænn maður
Niels Henning var danskur, pæredansk, en
hann leit fyrst og fremst á sig sem norrænan
mann. Arfleifð Grundtvigs mótaði persónu-
leika hans. Hann hafði lifandi áhuga á öllu
mannlegu og yndi af samræðum, enda sam-
ræðusnillingur. Honum leiddist innantómt
blaður og hvarf þá heldur upp á hótelherbergi
til að lesa. Hann var alltaf með bókastafla
með sér. Skálverk, reyfara, sagnfræðirit.
Hann var lifandi uppspretta félaga sína um
sögu og staðhætti þeirra landa sem þeir heim-
sóttu og í fáum orðum gat hann brugðið upp
greinargóðri mynd af því sem hann var að
lesa. William Heinesen og Johannes V. Jen-
sen voru meðal uppáhalds höfunda hans og
þegar við ræddum um bækur Heinesens ljóm-
aði hann. Laxness hafði hann lítið lesið en eft-
ir að ég gaf honum Gerplu fékk hann ást á
skáldinu. Ekki skrítið að Gerpla hafi fallið
honum í geð; honum sem var húmoristi af
guðs náð, alinn upp við Íslendingasögur,
gagnrýninn á fjöldahreyfingar og persónu-
dýrkun og húmanisti í orðsins bestu merk-
ingu. Af yngri höfundum íslenskum hafði
hann uppáhald á Einari Má.
Eitt sinni er Niels kom til Íslands sagði
hann mér að blaðamaður nokkur hefði verið
að taka við sig viðtal og þegar hann vissi að
Niels væri á leið hingað hafi hann sagt: ,,Bara
að ég væri að fara þangað.“ Niels bætti svo
við: ,,Við spjölluðum dálítið saman og það kom
í ljós að báðir dáðum við Ísland og Færeyjar.
Þegar ég fór að hugsa betur um þetta kom
mér í hug að kannski værum við Norður-
landabúar einn kynþáttur, kannski værum við
ekki það sem landamærin ætla okkur að vera.
Oft skiljum við hverjir aðra ansi vel, sér í lagi
þegar húmorinn er annars vegar og hann er
góður mælikvarði. Maður segir brandara ein-
hvers staðar og allir skilja hann – en á næsta
stað hrista menn bara höfuðið. Þó nokkuð fyr-
ir norðan dönsk-þýsku landamærin geturðu
sagt brandara sem allir skilja en haldirðu
lengra suður á bóginn hrista menn höfuðið.
Ég trúi ekki á endurfæðingu, en mér finnst ég
hluti af víkingakynstofninum einsog þið Ís-
lendingar og Færeyingar. Og mér finnst við
eiga mikið sameiginlegt í norðrinu. Auðvitað
erum við ósammála um margt og eigum að
vera það, en mér finnst við eiga það mikið
sameiginlegt að mér finnst ég vera á heima-
slóðum hér.“
Niels-Henning, ásamt Jan Garbarek, er
eini norræni djassleikarinn sem hefur haft
áhrif á djassleikara um allan heim, í Banda-
ríkjunum líka. Það er bæði tækni hans og ein-
stök ljóðræn túlkun sem valda því. Hann þró-
aði tækni þar sem hann pikkaði bassann með
þremur fingrum, stundum fjórum þegar hann
bætti litlafingri við, og hægri hendinni hélt
hann lóðrétt á gripbrettinu svo hann gæti not-
að fjóra fingur þar. Þessi tækni útheimtir
miklar æfingar og yfirleitt þegar Niels-
Henning var heima pikkaði hann verk gömlu
meistaranna á bassann, oftast sellósvítur
Bachs. Hann var oft sakaður um að láta
tæknina taka af sér völdin og auðvitað kom
það stundum fyrir. Hann var skjótráður og
snöggur að eðlisfari og hafði oft, sér í lagi á
yngri árum, tekið einhver mögnuð bassahlaup
áður en hann hafði áttað sig á því að betra
hefði verið að fara aðra leið. En hin síðari ár
varð leikur hans æ yfirvegaðri og í mörgum
útgáfum hans á dönskum þjóðlögum og
grundtvigskum sálmum ríkir fegurðin ein.
Hann sagði oft að mesti galdurinn fælist í að
gera einfalda laglínu að meistaraverki og
kjarni tónlistarinnar væri fegurðin og bætti
svo gjarnan við: ,,Musik er skønt.“ Hann var
einn öflugasti ryþmabassaleikari sem sögur
fara af og fremstur allra ljóðrænna bassaein-
leikara. Hann hafði slíkt yndi af fallegri lag-
línu að hún varð frekar uppspretta spuna
hans en hljómarnir, líkt og hafði verið hjá
gömlu meisturunum einsog Louis Armstrong.
Fyrir Niels voru tónleikarnir framundan mik-
ilvægustu tónleikarnir. Skipti ekki máli hvort
þeir voru í Carnegie Hall í New York eða
Agógeshúsinu í Vestmannaeyjum, og svo
sagði hann gjarnan: ,,Við megum aldrei
gleyma því að tónlistin er það sem málið snýst
um. Þú spilar á sviðinu vegna tónlistarinnar.
Tónlistin hljómar þar ekki vegna þín.“
Það er erfitt að sætta sig við að Niels-
Henning skyldi falla frá aðeins 58 ára og enn í
fullu fjöri með óskerta sköpunargáfu. Hann
var að leggja grunninn að nýju verkefni með
píanistanum Mullgrew Miller og trommaran-
um Alvin Queen. Hann ætlaði að leika með
þessu tríói á þrjátíu ára afmæli Jazzvakningar
í september í fyrra og hljóðrita hér geisladisk
og jafnvel einnig með íslenskum djassleikur-
um. En ævistarfið er mikið. Hann hljóðritaði
eitthvað á milli sjö og átta hundruð breið-
skífur auk óteljandi tónleika í hljóð- og sjón-
varpi. Það væri lítið mál að vera með dag-
legan Niels-Henning þátt í útvarpi árið um
kring og þeir þættir yrðu um leið djasssaga
síðustu fjörutíu og fimm ára því hann hljóðrit-
aði með flestum helstu snillingum djassins
sem honum voru samtíma, allt frá Count
Basie til Miles Davis.
Niels-Henning Ørsted Pedersen „Niels hafði lært á
píanó í Helsingør og þegar hann, fjórtán ára, fór
að leika í Kaupmannahöfn með Bent Axen, var
hlegið góðlátlega að sveitastráknum sem talaði
um göngu- og hlaupanótur í staðinn fyrir fjórða-
og áttundaparts nótur.“
Strákurinn frá Osted
Í dag hefði einn helsti bassasnillingur
sögunnar, Niels-Henning Ørsted Pedersen,
orðið sextugur, en hann lést aðeins 58 ára
hinn 19. apríl í fyrra. Greinarhöfundur
kynntist honum vel og segir hér sitt hvað frá
lífi hans og list.
Eftir Vernharð Linnet
linnet@simnet.is
Höfundur er tónlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.