Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2006, Side 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. júní 2006
But I can’t think for you
You’ll have to decide
Whether Judas Iscariot
Had God on his side.
Helstu persónur guðspjallanna hafa öldum
saman verið notaðar til margra hluta. Einatt
fylgja menn þá eftir þeirri kaþólsku hefð að
heita á helga menn sér til fulltingis – eins og
þegar þeir leggja sig fram um að sýna og
sanna að postular Krists eða aðrar helgar per-
sónur hafi í lifanda lífi heimsótt þeirra land og
borið þar beinin. Til dæmis fann einhver snjall
biskup í Suður-Frakklandi upp á því á elleftu
öld að koma Maríu Magdalenu fyrir í helli ein-
um í sínu umdæmi og láta
hana iðrast þar synda
sinna í þrjátíu ár. Þar fékk
hún að vera í friði allt til þess að reyfarahöf-
undurinn Dan Brown gerði hana að barns-
móður Krists og dæmi um að illkynjað sam-
særi karla í kaþólsku kirkjunni hefði þaggað
niður heimildir um að konur hefðu skipt miklu
máli í frumkristni. Þessari kenningu hafa
margir lesendur Da Vinci-lykilsins tekið með
fögnuði eins og kunnugt er, ekki síst konur.
Júdasarguðspjallið og hefðin
Þessi sókn í Biblíupersónur er auðskiljanleg –
þær hafa öldum saman verið hinn stóri sam-
nefnari, það fólk sem allir þekktu og því upp-
lagt að hafa þær til þess að fá staðfestu á ósk-
um sínum eða skilningi á merkum hlutum. Því
stendur slagur ekki aðeins um hinar jákvæðu
persónur heldur og þær sem andstyggileg-
astar hafa verið taldar – eins og til dæmis Júd-
as þann er „þrjátíu peninga þáði, því sveik
hann herrann Krist“ eins og Hallgrímur Pét-
ursson kvað. En Júdas er nú kominn fast upp
að Maríu Magdalenu í fjölmiðlum vegna þess,
að loks hefur tekist að ráða í og gefa út æva-
fornt rit sem kallað er Júdasarguðspjall og
snýr flestu á hvolf sem hinn kristni heimur
hefur hugsað um þann erkisvikara, sem Dante
kemur fyrir í neðsta pytti Helvítis og lætur
Satan sjálfan japla á honum um eilífð alla. En í
þessu undarlega riti, sem talið er skrifað á
annarri öld e.Kr., er Júdas sannur vinur
Krists, sá postuli sem fleira veit en aðrir og
hefur ekki gert annað með „svikum“ sínum en
framfylgja vilja Krists svo báðir mættu eilíft
lof hljóta. Kristur er látinn segja við Júdas í
þessum texta: Þér verður úthýst úr félagsskap
hinna tólf en þú verður síðar meir settur yfir
þá alla.
Það er flókið mál að rekja af átökum milli
einstakra safnaða og strauma í frumkristni
hvernig á því stendur að einhverjir hafa kosið
að gera hin mestu drottinssvik að afreki í guð-
rækinni hlýðni eins og gert er í þessum forna
texta. Enda skal það ekki reynt hér – heldur
minnt á hitt, að fjölmörg skáld hafa fyrr og síð-
ar lagt út af Júdasarsögunni – og sum og það
nýlega, með svipuðum hætti og gert er í
Júdasarguðspjallinu.
Hjá kristnum höfundum þarf vissulega ekki
lengi að leita að mælskri útmálun á örlögum
höfuðsyndara eins og Júdasar. Í hefðbundinni
túlkun þeirra er mest gert úr ágirndinni sem
honum í glötun steypti: Hallgrímur Pétursson
notar tækifærið til að staðhæfa hiklaust að:
Undirrót allra lasta
ágirndin talin er.
Auk þess gerir Hallgrímur Júdas að hroka-
gikki sem ekki tekur áminningum síns meist-
ara, „tilsögn hataði hreina“, segir í Passíu-
sálminum um Júdasar iðrun. Annar hákristinn
höfundur, miklu nær okkur í tíma, hinn
herskái franski kaþólikki Paul Claudel, er
mjög á sömu buxum í „Dauða Júdasar“, stuttri
sögu þar sem Júdas rekur feril sinn áður en
hann hengir sig (birtist í Figures et Paraboles
1936). Júdas Claudels hefur gengið til liðs við
Jesú af forvitni og ævintýraþrá. Hann er
hrokafullur (ég var betur að mér og betur sið-
aður en hinir lærisveinarnir), ágjarn einnig
(hafði áður dregið sér fé af sameiginlegum
sjóði Jesúhreyfingarinnar: maður verður að
vera vel til fara og á ekki að vinna fyrir ekki
neitt!). Júdas Claudels er þó fyrst og fremst
alltof venjulegur maður – hann kann ekki við
skáldlega vanvirðingu Krists á heilbrigðri
skynsemi, hefðum, lögum, rétti og hófsemd,
óttast að menn hljóti að missa fótanna í óreiðu
og upplausn í þeim heimi sem hann boðar.
Þessi Júdas virðist ganga í snöruna einkum
vegna þess, að honum sárnar að þeir sem
kaupa hann til svikanna skuli ekki meta að
verðleikum þarflegt framlag hans til hins
óbreytta ástands.
Hinn pólitíski Júdas
Þeir höfundar sem taka Júdas út úr guðspjöll-
unum fjórum og koma honum fyrir í pólitísk-
um veruleik síns tíma fara í rauninni ekki
langt frá túlkun hefðbundinna kristinna
skálda. Þeir breyta sögunni en svikin eru söm
við sig. Nefnum tvö dæmi sem íslenskir les-
endur þekkja. Annað er kvæði eftir norska
skáldið Nils Collett Vogt (1864–1937) sem
Magnús Ásgeirsson þýddi. Í því er Júdas
ábyrgur borgari sem snýr baki við hættu-
legum byltingarforingja og hlýtur góð laun
fyrir – enda er það ekki annað en „kristilegur
rógburður“ að hann hafi iðrast og hengt sig,
nei: „ég kastaði aldrei peningum frá mér góðir
menn!“ Þessi Júdas kunni vel á fjárfestingar
og:
dó í hárri elli frá auði, sæmd og sonum
mér sárnar mest að þeir skuli trúa á róginn enn.
Norska skáldið tekur Júdas með sér inn í
stéttabaráttuna á öndverðri síðustu öld. En í
Meistaranum og Margarítu setur rússneski
rithöfundurinn Mikhail Búlgakov hann inn í
aðstæður sem bæði ríkja í Rómarveldi til forna
og í Evrópu hinna miklu einræðisherra hans
tíma. Júdas er í hans sögu (eða Jesúsögu innan
skáldsögunnar) ekki lærisveinn heldur spíón
sem fær Jesú til að segja að allt vald sé af hinu
illa – og þorir Pílatus ekki annað en dæma slík-
an stjórnleysingja til krossfestingar. Júdas
Búlgakovs fær makleg málagjöld eins og fyrir-
mynd hans; hann er sjálfur leiddur í gildru og
drepinn sem leiksoppur í pólitísku tafli
Pílatusar við Kaífas æðstaprest.
Júdas – fremstur lærisveina
Allt annað verður svo uppi hjá þeim rithöfund-
um sem hafa hver með sínum hætti lagt út af
þeim erfiðu spurningum sem Júdasarsagan
hefur lengi vakið og ganga þá þvert á rótfesta
túlkun. Júdas er samkvæmt hefð holdtekja
hins illa – en ef hið illa er partur af ráðagerð
almáttugs og algóðs Guðs, hver er þá ábyrgð
þess sem illvirkin fremur? Einkum ef illvirkið
er ætlað til góðra hluta: Júdas framselur Jesú
til krossfestingar og mannkynið eignast sinn
lausnara. Guðspjöllin sjálf ýta líka undir það
að ímyndunaraflið bregði á leik með þann
möguleika að ekki sé allt sem sýnist á yfir-
borðinu um svik Júdasar. Í Jóhannesarguð-
spjalli er Jesús látinn segja það beinlínis að
„sá sem ég fæ þennan bita“ mun svíkja mig og
þá „fór Satan í hann“ þ.e.a.s. Júdas, sem Jesús
segir svo við: „Það sem þú gjörir gjör þú
skjótt.“ (Jóhs. 13.26.27) Er nema von að menn
spyrji: eru þeir Júdas og Jesús ekki í samsæri
um ákveðna „hönnun atburðarásar“ – svo
mikið er víst að aðrir lærisveinar virðast ekki
skilja neitt.
Það nýútgefna „Júdasarguðspjall“ sem fyrr
var getið fylgir slíkum grun um samsæri eftir
með svo róttækum hætti að Júdas er gerður
traustasti trúnaðarvinur Krists. Það skrýtna
er, að þessi túlkun raunverulegs forntexta eins
og hermir eftir lítilli sögu eftir þann argent-
ínska furðumann Jorge Luis Borges. Sagan
heitir „Þrjár túlkanir á Júdasi“ (1944) og þyk-
ist vera lærð greinargerð fyrir hugmyndum
bráðskarps og sérviturs sænsks guðfræðings,
Nils Runebergs, sem hefur lesið Júdasarsögu
Nýja testamentisins upp á nýtt og komist að
þeirri niðurstöðu, að einmitt Júdas sé aðal-
hetja Píslarsögunnar. Fyrst krossfestingin er
nauðsynleg til að spádómar rætist og mann-
kyn frelsist þá er hlutverk Júdasar ekki
smærra en Krists – enda var hann til þess út-
valinn fyrir allar aldir (eins og María til að
verða Guðs móðir) að gegna hinni hræðilegu
skyldu svikarans, sem hann og gerði til að
bæði krossfestingin og síðan upprisan mættu
eiga sér stað. En munurinn er sá, að meðan
Jesús og fylgismenn hans ríkja á himnum í
sælu lofi hlýtur Júdas að gista Helvíti og bera
formælingar og fyrirlitningu ótal kynslóða.
Júdas hefur lagt allt í sölurnar án vonar um
umbun og einmitt sá sem stærstu fórn hefur
fært, hann hlýtur í rauninni að vera bjargvætt-
ur mannkynsins, „Frelsarinn í felum“ eins og
höfuðrit Nils Runebergs er látið heita!
Franski rithöfundurinn Eric–Emmanuel
Schmitt, sem Íslendingar þekkja m.a. af leik-
ritunum um Abel Snorko og Gestinn sem
heimsótti Sigmund Freud, er á svipuðum slóð-
um í skáldsögu sem hann nefnir Pílatusarguð-
spjallið ( L’Évangile selon Pilate) og út kom
árið 2000. Sagan er að meginhluta frásögn sem
lögð er í munn Pílatusi og hefst á því, að Jesús
hefur verið krossfestur en líkið er horfið.
Pílatus tekur að rannsaka málið og er látinn
ganga í gegnum öll andmæli sem um aldir hafa
verið höfð við upprisusögunni (að líkinu hafi
verið stolið, að Jesús hafi aldrei dáið á kross-
inum o.s.frv.). Hann finnur aðeins vísbend-
ingar sem að lokum þröngva honum til að
„trúa því ómögulega“ – það er að segja uppris-
unni.
En á undan frásögn Pílatusar er lesandinn
leiddur inn í Getsemane þar sem Jesús bíður í
angist eftir því sem verða vill og rifjar upp fer-
il sinn. Þar er vikið í mörgu frá guðspjöllunum
eins og venja er í Jesúskáldskap seinni tíma –
en þó einkum að því er varðar Júdas. Júdas er
hjá Schmitt eftirlætislærisveinn Jesú, sá eini
sem skilur hann til fulls og hefur óbifandi trú á
hans hlutverki. Jesús sjálfur hefur fundið í
djúpum kærleikslindum sálar sinnar eitthvað
sem „er meira en ég“ og telur sig um margt
hafa beinan aðgang að Guði sjálfum – en hann
veit samt ekki hver hann er. Það er Júdas sem
tekur að sér, bæði með lærdómi og innsæi, að
sannfæra Jesú um að hann sé sá „sem koma
skal“. Það er Júdas sem hefur alla spádóma á
reiðum höndum, hann einn skilur að ríki
Krists er ekki af þessum heimi (en pólitíska
óvini á Jesús í öllum herbúðum, bæði meðal
þeirra sem óttast að hreyfing hans leiði til
uppreisnar gegn Rómverjum og þeirra sem
láta sig dreyma um slíka uppreisn). Það er
Júdas sem brýnir það fyrir Jesú að hann verði
að fara til Jerúsalem, þar verði hann kross-
festur en muni rísa upp á þriðja degi og „ég
tek á móti þér fagnandi“. Bara að ég hefði trú
Júdasar, hugsar Jesús – og þegar hann vegna
eigin kraftaverka (upprisa Lasarusar) hefur
slegið af efasemdum sínum um réttmæti orða
Júdasar, þá ákveður hann að hann verði að
láta einmitt Júdas svíkja sig.
Jesús vill forða lærisveinum sínum frá því
að þeim verði refsað eins og honum, en hann
vill ekki gefa sig fram (þá væri hann að viður-
kenna vald dómstóla yfir sér). Því telur hann
nauðsynlegt að „einn ykkar svíki mig“. Í
skáldsögunni opinberar Jesús Júdasi þennan
vilja sinn ekki fyrr en við síðustu kvöldmáltíð –
Júdas skilur af orðum og augnaráði Jesú að
það er aðeins af honum, kærasta lærisvein-
inum, sem hann getur krafist svo geipilegrar
fórnar. Júdas játast undir sitt skelfilega hlut-
verk en hvíslar að meistara sínum, að hann
verði ekki til staðar á þriðja degi að fagna hon-
um upprisnum: „fyrst þú ætlar að láta kross-
festa þig, get ég eins hengt mig“ segir hann.
Og þetta er það sem Jesú fellur einna þyngst
meðan að hann bíður í Getsemane eftir að Júd-
as fylgi þangað handtökusveitinni.
Til hvers?
Ástæður fyrir því að skáld finna hjá sér hvöt
til að gera svikarann Júdas að lærisveininum
sem Jesús elskaði mest eru margvíslegar. Ant-
hony Burgess segir í formála að bók sinni
Maðurinn frá Nazaret að erfitt sé að skrifa
skáldsögu um Jesú og hina fyrstu kristnu
menn án þess að reyna að koma fólki á óvart
með því að brjóta helgimyndir. Það er skiljan-
legt: til hvers að ítreka bara það sem áður
kemur fram í guðspjöllunum alþekktu og hefð-
bundinni túlkun sálmaskálda? Til dæmis ligg-
ur beint við að kalla sögu Borgesar ögrandi
leik að viðhorfum þeirra sem treysta textum,
útsmogna útfærslu á því hve varnarlausar
ritningar eru gangvart einbeittum og lærðum
túlkunarvilja sem kýs að horfa í nýjar áttir. En
meiru veldur sjálfsagt – einkum um túlkun
manna eins og Schmitts, sem er bersýnilega
vinsamlegur kristinni hefð, að svik Júdasar
eru ráðgáta. Frásagnir af þeim eru fullar með
eyður sem er freistandi að reyna að fylla upp í
– án þess höfundur sé endilega að reyna að
hreppa sem mesta hneykslun og athygli. Höf-
undur eins og Schmitt er ekki að taka upp
þráðinn frá fornum texta eins og Júdasarguð-
spjalli (sem kemur út fimm árum síðar en
skáldsaga hans). Þar voru villumenn í andófi
við höfuðbiskupa kirkjunnar á annarri öld að
koma sínum sérskilningi á framfæri. En bæði
þeir og rithöfundar okkar tíma geta komist að
svipaðri niðurstöðu þegar menn sleppa hefðar-
valdi og taka sér frelsi og rétt til að finna í
trúarlegum ráðgátum samhengi sem þeir vilja
sjálfir sætta sig við.
Júdas – vinur Krists
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Jorge Louis Borges „Sagan heitir „Þrjár túlkanir á Júdasi“ (1944) og þykist vera lærð greinargerð
fyrir hugmyndum bráðskarps og sérviturs sænsks guðfræðings, Nils Runebergs, sem hefur lesið
Júdasarsögu Nýjatestamentisins upp á nýtt og komist að þeirri niðurstöðu, að einmitt Júdas sé aðal-
hetja Píslarsögunnar.“ Myndin er tekin á Hótel Loftleiðum 1976.
Hverjar eru ástæður fyrir því að skáld finna
hjá sér hvöt til að gera svikarann Júdas að
lærisveininum sem Jesús elskaði mest? Hér
eru skoðuð nokkur skáldverk sem fjalla um
Júdas, meðal annars eftir Borges og Eric-
Emmanuel Schmitt.
Höfundur er rithöfundur.
Eftir Árna Bergmann
arnilena@simnet.is
Um túlkun skálda á
svikaranum versta