Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. júlí 2006
S
amkvæmt frétt sem birtist í
Morgunblaðinu fyrir fáeinum
vikum hafa umsóknir um nám við
Háskóla Íslands aldrei verið
fleiri en fyrir skólaárið 2006–
2007, eða alls um 3700. Af þeim
voru 500 frá erlendum umsækjendum og alls
sóttu 800 einstaklingar um leyfi til að hefja
meistara- og doktorsnám við skólann, auk við-
bótarnáms til starfsréttinda.1 Þessar tölur eru
með ólíkindum og flestum starfsmönnum Há-
skóla Íslands hefði líklega (og kannski rétti-
lega) þótt slík spá lýsa tilefnislausri bjartsýni
fyrir aðeins tíu árum. Meðal starfsmanna er
ótvíræður baráttuhugur
sem kristallast hvað
skýrast í nýlegu erindi
Kristínar Ingólfsdóttur
rektors, „Menntun í fremstu röð“, en erindið
hélt hún á málþingi Vísinda- og tækniráðs í
mars síðastliðnum, þar sem Halldór Ásgríms-
son, þáverandi forsætisráðherra, og Þorgerð-
ur Katrín Gunnarsdóttir menntamálaráðherra
voru meðal gesta.2
Hugmynd Kristínar er einföld en djörf:
„Háskóli Íslands hefur sett sér að vera leið-
andi afl í uppbyggingu íslenska þekkingarsam-
félagsins. Háskólinn hefur sett sér það að
skipa sér í röð 100 bestu háskóla í heiminum
innan 10–12 ára.“ Eins og Kristín bendir á í er-
indi sínu hefur orðið bylting í háskólamenntun
meðal stærstu Asíuþjóðanna, landa eins og
Indlandi og Kína, og „Suður-Kórea byggir nú
hraðar upp menntun með opinberum fjár-
framlögum en nokkurt annað land í heim-
inum“. Við þessari þróun hafa Vesturlönd
reynt að bregðast með því að stórauka fjár-
framlög til vísindastarfs, en Kristín nefnir sem
dæmi að Finnar „hafa tvöfaldað framlag til vís-
inda- og rannsóknastarfa á einu ári, frá 2005 til
2006“. Samkvæmt Shanghai-listanum svokall-
aða, en hann birtir nöfn 500 bestu háskóla í
heiminum, eru 7 háskólar á Norðurlöndum í
hópi 100 bestu, en enginn norrænn háskóli
nær ofar en í 45. sæti. Þess má svo til gamans
geta að 17 af 20 bestu háskólum í heimi eru
samkvæmt Shanghai-listanum bandarískir,
einu háskólarnir utan Norður-Ameríku eru
Cambridge-, Oxford- og Tókýóháskóli. Til eru
aðrir listar sem meta gæði háskólastofnana og
þar vegnar skandínavískum háskólum yfirleitt
ekki eins vel. Á lista „The Times Higher
Education Supplement“ (THES) frá 2004
kemst Kaupmannahafnarháskóli einn á blað
yfir þá 100 fremstu, en enn sem fyrr eru
bandarískir háskólar ráðandi, eða í 11 af 20
efstu sætunum og þar af eru 7 bandarískir
skólar í 10 efstu sætum.
Háskóli Íslands er ekki á lista yfir 500
fremstu háskóla í heiminum svo að mikið og
metnaðarfullt starf þarf að fara fram til þess
að koma honum upp fyrir þá 400 sem skipa
sæti 101 til 500, en ætla má að flestir þessara
skóla hafi ekki í hyggju að gefa eftir sæti sitt
nema þá til þess að komast ofar á listann. Að
sama skapi munu þeir skólar sem skipa 100
efstu sætin kosta öllu til að halda sínum hlut.
Shanghai-listinn skiptir skólunum niður eftir
ýmsum þáttum, s.s. fjölda birtra vísindagreina
í viðurkenndum alþjóðlegum tímaritum, vís-
indastarfi og alþjóðlegum verðlaunum og við-
urkenningum. Eins og Kristín segir er fleiri
mikilvægum mælikvörðum beitt, þeirra á með-
al eru „fjöldi erlendra nemenda, fjöldi er-
lendra vísindamanna, niðurstöður úttekta,
hlutfall kennara/nemenda, árangur nemenda
eftir brautskráningu o.fl.“
Til þess að koma Háskóla Íslands í hóp
hundrað bestu háskólanna telur Kristín eink-
um tvennt þurfa að koma til. Annars vegar
verði að efla rannsóknastarfið, einkum fjölga
birtingum í viðurkenndum alþjóðlegum vís-
indatímaritum, en hins vegar þurfi að styrkja
framhaldsnám við skólann, einkum þó dokt-
orsnámið. Eina helstu ástæðu þess að Háskóli
Íslands er ekki í hópi 500 fremstu háskóla í
heimi telur Kristín einmitt vera „hversu ungt
framhaldsnám hjá okkur er“ en til þess að
bæta stöðu HÍ skiptir að hennar mati mestu að
efla doktorsnám við skólann og hefur yf-
irstjórn HÍ sett sér það markmið að „fimm-
falda fjölda útskrifaðra doktorsnema á fimm
árum“, frá 13 doktorum á síðasta ári í 60–65 á
ári eftir fimm ár. „Þá fyrst getum við borið
okkur saman við háskóla af sömu stærð í ná-
grannalöndunum,“ segir Kristín. Til þess að
markmið HÍ verði að veruleika telur Kristín að
rauntekjur skólans verði að aukast um „65–
70% á næstu 5 árum“ og að auki þarf að
„tryggja doktorsnemum laun þannig að þeir
geti stundað rannsóknir sínar sem fulla
vinnu“. Þetta er glæsilegt og eftirsóknarvert
markmið. En er þetta allt sem þarf?3 Ég er
hræddur um ekki.
Til þess að hægt sé að breyta Háskóla Ís-
lands í frambærilegan rannsóknaháskóla þar
sem boðið er upp á samkeppnisfært fram-
haldsnám í mörgum vísindagreinum þarf fyrst
að gjörbylta bókasafnsmálunum því að ekki er
hægt að stunda rannsóknir af neinu viti á há-
skólastigi án þess að auðvelda aðgang að
helstu verkum, tímaritum, skýrslum og grein-
argerðum innan hinna ólíku fræði- og vís-
indagreina sem kenndar eru við skólann. (Í
umræðu minni einskorða ég mig við bóka-
safnsvanda Háskóla Íslands, þó að líklega séu
bókasafnsmál annarra íslenskra háskóla jafn-
vel enn verri.)4 Hér fylgir lítil samanburð-
ardæmisaga sem varpar óþægilegu ljósi á
raunverulega stöðu Háskóla Íslands í þessum
efnum.
Harvard-háskóli
og héraðsbókasafnið á Kúlu
Kentucky-fylki í Bandaríkjunum er á stærð
við Ísland eins og oft hefur verið bent á. Ken-
tucky er eitt af fátækari fylkjum Bandaríkj-
anna, en meginatvinnuvegirnir eru landbún-
aður og iðnaður, auk ýmiss konar þjónustu við
ferðamenn. Í fylkinu, sem er deilt upp í 120
sýslur, búa 4 milljónir íbúa og þó að fylkið
tengist kannski fyrst og fremst skyndibita-
keðjunni Kentucky Fried Chicken í hugum
flestra er það líka fæðingarstaður Abrahams
Lincoln og Jeffersons Davis. Heiti fylkisins er
sótt í indjánamál og merkir einfaldlega
„Framtíðarlandið“.
Bullitt-sýsla er ein af smærri sýslum Ken-
tucky-fylkis, en í henni allri búa aðeins um 68
þúsund íbúar. Íbúarnir í Bullitt myndu eflaust
seint halda því fram að Kúla, svo að stað-
arheitið sé íslenskað, væri helsta menning-
arsetur Kentucky eða að þeir væru sér-
staklega metnaðarfullir í menntamálum.
Meirihluti Bullitt-búa starfar í verslun og iðn-
aði og aðeins 9,2% íbúanna eru með háskóla-
próf.5 Hvað segir þessi tala okkur um áhersl-
urnar í Bullitt-sýslu? Til samanburðar má
nefna að í fylkinu öllu hafa 17,1% íbúanna lokið
háskólaprófi og í höfuðborginni Frankfort, þar
sem stjórnsýslan hefur aðsetur, eru 24,9% íbú-
anna háskólamenntaðir. Kentucky-fylki má
svo bera saman við Massachusetts þar sem
meiri áhersla er lögð á starfsmenntun og sér-
fræðiþekkingu, en þar hafa 33,2% íbúa lokið
háskólaprófi. Íbúarnir í Massachusetts eru þó
aðeins hálfdrættingar í samanburði við há-
stökkvara fylkisins, bæjarbúana í Cambridge,
en þar hefur hvorki meira né minna en 65,1%
íbúanna lokið háskólaprófi eða sjö sinnum
fleiri en á Kúlu.6
Nú er ég enginn sérstakur talsmaður þess
að binda menntunar- eða menningarstig þjóð-
ar við þau hausatölufræði sem ég hef beitt hér
að framan. Vart verður þó lengur hjá slíkri
hugsun komist þar sem þróunin í nútíma-
samfélögum er sú að víkka út áhrifasvið há-
skólanna og búa til prófgráður úr þekkingu
sem áður lá utan formlegs háskólanáms. Nem-
endur útskrifast nú með háskólapróf í leiklist,
myndlist, hljóðfæraleik, blaðamennsku, lýð-
heilsufræðum, rekstri félagsstofnana, við-
burðastjórnun, opinberri stjórnsýslu, íþrótt-
um, hönnun og svo mætti lengi telja. Í
hugvísindadeild HÍ hefst t.a.m. næsta haust
nám í ritstjórnar- og útgáfufræðum en þess
má geta að enginn kennaranna hefur lokið
námi á því sviði af þeirri einföldu ástæðu að
fræðasviðið hefur fram að þessu ekki verið til.
Það segir okkur sem sagt eitthvað um sam-
félagið á Kúlu að þar hafa sjö sinnum færri
lokið háskólaprófi en í Cambridge í Massachu-
setts, þar sem Harvard-háskóli er reyndar
staðsettur. Ég efast um að víða í heiminum sé
jafnmarga sérfræðimenntaða einstaklinga að
finna og í Cambridge í Massachusetts.
Hvernig skyldi innkaupamálum bókasafn-
anna vera háttað á þessum tveimur mjög svo
ólíku stöðum? Hversu miklu máli skipta bæk-
ur í Bullitt-sýslu og hversu miklu máli í Cam-
bridge? Á Shanghai-listanum, sem ég gat um
hér að framan, hefur Harvard-háskóli um ára-
bil verið í efsta sæti, en hann skipar einnig
fyrsta sætið á THES-listanum. Eitt helsta ein-
kenni háskólanna í efstu sætum listanna er að
þeir eyða gríðarlegum upphæðum í uppbygg-
ingu akademískra bókasafna og hér eins og í
öðru er Harvard ávallt í fyrsta sæti. Stjórn-
endur Harvard-háskóla virðast telja að eina
leiðin til að halda yfirburðarstöðu sinni sé að
slaka hvergi á í uppbyggingu safnkostsins og
það þó svo að safnið sé þegar besta háskóla-
bókasafn í heiminum, en þar er að finna ná-
lægt 16 milljónir binda. Hvað þarf svo til þess
að halda slíkri yfirburðarstöðu? Á árinu 2004
eyddi Harvard-háskóli í fyrsta sinn í sögu sinni
yfir 100 milljónum dala í bókasafnið, eða u.þ.b.
7,5 milljörðum íslenskra króna. Fyrir þessa 7,5
milljarða keypti skólinn m.a. aðgang að ýms-
um rafrænum gagnasöfnum, þúsundir net-
tímarita og alls yfir 300 þúsund bókatitla. Há-
skólabókasafnið í Harvard er sambærilegt við
helstu þjóðbókasöfn í heiminum, t.d. The Brit-
ish Library og Bibliothèque Nationale de
France.7
Við héraðsbókasafnið á Kúlu í Kentucky láta
menn sig ekki dreyma um að byggja upp eitt
af 100 mestu héraðsbókasöfnum í heiminum og
fjárhagurinn ber því glöggt vitni, en á Kúlu
eyða menn um 430 sinnum lægri upphæð í
bókasafnið en kollegar þeirra í Harvard gera.
Héraðsbókasafnið á Kúlu er það ellefta
stærsta í Kentucky-fylki og er í þrettánda sæti
þegar kemur að útgjöldum til bókakaupa.
Hvað þurftu svo safnverðirnir á Kúlu að eyða
miklu til að ná þrettánda sætinu? Á árunum
2003 til 2004 var heildarupphæðin sem notuð
Blind er bóklaus
Háskóli Íslands stefnir að því að komast í tölu
hundrað bestu háskóla í heimi. Hvernig ætlar
hann að gera það? Í þessari grein er því hald-
ið fram að það þurfi fyrst að gjörbylta bóka-
safnsmálunum því að ekki sé hægt að stunda
rannsóknir af neinu viti á háskólastigi án
þess að auðvelda aðgang að helstu verkum. Í
greininni er birtur samanburður á þeim upp-
hæðum sem Háskóli Íslands ver til ritakaupa
og erlendir úrvalsháskólar og er hann Há-
skólanum auðvitað ekki hagstæður. En skól-
inn stenst heldur ekki samanburð við héraðs-
bókasafnið í Bullitt-sýslu í Kentucky-fylki í
Bandaríkjunum!
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is