Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. júlí 2006
Magnasyni.17 Fyrir þessa 100 milljarða hefði
verið hægt að keppa við Harvard-háskóla í
uppbyggingu rannsóknabókasafns um árabil
án þess svo mikið sem að hreyfa við höf-
uðstólnum.18 Eftir svona tuttugu ár hefðum við
átt eitt merkilegasta háskólabókasafn í heimi.
Það hefði vissulega verið ævintýraleg hug-
mynd, en hefði hún verið óraunhæfari en fram-
kvæmdirnar á Austurlandi? Ég vil fylgja sam-
anburðinum aðeins betur eftir vegna þess að
hann varpar ljósi á verðmætamat okkar og
framtíðarsýn.
Hvað um öll störfin sem skapast við fram-
kvæmdirnar á Austurlandi? segja áltrúar-
menn nú. Hugsum raunhæft. Samkvæmt
skýrslu Rannsóknarstofnunar Háskólans á
Akureyri skapast 414 störf í álverinu á Reyð-
arfirði eftir framkvæmdirnar á Austurlandi,
en jafnframt er talið að afleidd störf verði 468
og að heildarfjöldi nýrra starfa vegna álvers-
ins verði því 882.19 Þetta er raunhæft ekki síð-
ur en áþreifanlegt. Þetta eru alvöru störf fyrir
raunverulega einstaklinga. Hvað hefði svo
gerst ef við hefðum veitt 8 milljörðum á ári í að
koma upp rannsóknabókasafni á heims-
mælikvarða? Við rannsóknabókasafn Har-
vard-háskóla störfuðu 1137 starfsmenn í fullu
starfi á árinu 2004. Stöðugildi Landsbókasafns
Íslands – Háskólabókasafns voru aftur á móti
98,5 árið 1999, en sex árum síðar hafði þeim
fækkað um rúmlega 10.20 Ef við höldum fast
við Harvard-kvarðann þyrftum við því að ráða
1050 starfsmenn til viðbótar þeim sem þegar
starfa við Landsbókasafn Íslands. En kannski
er hugmyndin um 1050 nýja bókasafnsstarfs-
menn óraunhæfari og óraunverulegri en hug-
myndin um 414 álverði. Ég veit a.m.k. fyrir
víst að afleiddu störfin sem spryttu í kringum
eitt þróttmesta vísinda- og rannsóknabókasafn
í heimi yrðu fleiri en 468. Ég veit þetta vegna
þess að ég hef komið inn á mörg af stærstu
rannsóknabókasöfnum í heiminum og ég hef
séð með eigin augum hvers konar starfsemi
sprettur upp í kringum slík söfn. Söfnin hafa
ekki aðeins áhrif á alla mennta- og vísinda-
starfsemi í nágrenninu, heldur einnig á alla
þjónustu á svæðinu. Þjónustufyrirtækin sem
sprottið hafa upp í kringum Texas-háskóla á
síðustu áratugum skipta t.a.m. hundruðum.
Framtíðarlandið Ísland:
Alexandría eða Gísa?
Væru hugmyndir af þessu tagi ekki stóriðju-
stalínismi af verstu gerð, handstýring af því
tagi sem stjórnvöld ættu að forðast í lengstu
lög í frjálsu markaðskerfi? Er nokkur munur á
því að byggja upp íslenskt „heimsbókasafn“ og
því að reisa risastíflu til þess að tryggja banda-
rísku álveri orku? Að mínu mati liggur mun-
urinn ekki í því einu að rafmagnið getur farið
af bókasafni í nokkra klukkutíma án þess að
það hafi hugsanlega merkjanleg áhrif á efna-
hag þjóðarinnar.21 Í nútímaþekkingarsam-
félagi eru alvöru rannsóknabókasöfn grunn-
urinn að öllu öðru. Án slíkra safna verður
engin raunveruleg uppbygging í mennta-
málum og því merkilegra sem safnið er, því
meiri eru möguleikarnir fyrir þær stofnanir og
fyrirtæki sem vilja tengjast safninu. Eins væri
hægt að kalla það miðstýringu að vilja leggja
vegi vegna þess að með því sé verið að reyna
að hafa áhrif á þá atvinnustarfsemi sem hugs-
anlega spretti meðfram vegunum.
Bókasafnið og stíflan eru vissulega farsa-
kennd samanburðardæmi, en þau geta varpað
ljósi á verðmætamat og framtíðarsýn Íslend-
inga. Líkt og aðrar vestrænar þjóðir stöndum
við nú á krossgötum. Þær ákvarðanir sem við
tökum á næstunni tökum við fyrir hönd barna
okkar og barnabarna. Af hverju eyðum við þá
milljörðum í stóriðju en skiptimynt í uppbygg-
ingu þess háskólabókasafns sem verður að
þjóna þjóðinni allri meðan hún fetar sig
menntaveginn í átt til framtíðar? Enginn
þeirra skóla sem skipar eitt af efstu tíu sæt-
unum á lista yfir fremstu háskólabókasöfn í
Norður-Ameríku eyðir undir 2,5 milljörðum á
ári í safnkostinn. Þó byggja þessi söfn á stór-
fenglegum grunni. Í Landsbókasafni Íslands –
Háskólabókasafni blasir við uppsöfnuð van-
ræksla hvert sem litið er. Safnið einkennist
ekki af gloppum, heldur hörmulegum eyðum á
flestum sviðum vísinda. Þessar eyður þarf að
fylla upp í eftir fremsta megni um leið og reynt
er að kaupa það markverðasta um nýjustu
rannsóknir.
Ég er ekki svo metnaðarfullur að mig
dreymi um að eitt af 10 bestu rannsókna-
bókasöfnum í heiminum rísi á næstu árum á
Melunum. En ég veit líka að ekki verður hægt
að byggja upp vísindasamfélag á Íslandi án
þess að íslensk stjórnvöld gjörbreyti afstöðu
sinni og fari að nota stóriðjukvarðann sem við-
mið í menntamálum. Það er ekki nóg að tvö-
falda eða þrefalda þær fjárupphæðir sem HÍ
hefur til ráðstöfunar til bókakaupa á ári
hverju. Þá upphæð verður að lágmarki að tí-
falda og við verðum að búa okkur undir að
jafnvel það nægi ekki til lengdar. Hálfur millj-
arður á ári! Er það ekki óraunhæft? Lýsir það
ekki ábyrgðarleysi? „Ekki verður bókvitið í
askana látið,“ sagði víst einhver íslenskur
spekingur fyrir tíma iðnbyltingarinnar. Stað-
reyndin er þessi: Ef fjárhæðin sem ætluð er í
gerð Héðinsfjarðarganga (a.m.k. 7 milljarðar)
væri sett í bókakaupasjóð myndi það bylta inn-
kaupastefnu Háskóla Íslands og það til fram-
búðar því ekki þyrfti að ganga á höfuðstólinn.
Bókasafnið væri aldrei á heimsmælikvarða, en
nógu gott til þess að aðstaða íslensks háskóla-
og rannsóknasamfélags gjörbreyttist á ekki
lengri tíma en það tekur eina kynslóð að vaxa
úr grasi.
Það væri svo þessarar nýju kynslóðar að
ákveða hvort frekari fjárfestinga væri þörf.
Ég ber þá von í brjósti að þar fari börn fram-
tíðarlandsins sem horfi um öxl til bókasafnsins
fræga í Alexandríu fremur en til náborg-
arinnar við Gísa þar sem eilífir vindar blása
um sandauðnina.
 1 „Aldrei fleiri umsóknir um nám við Háskóla Íslands“,
Morgunblaðið, 13.6. 2006. [http://www.mbl.is].
2 Kristín Ingólfsdóttir: „Menntun í fremstu röð“. Erindi flutt á
málþingi Vísinda- og tækniráðs 14. mars 2004. [http://
www.hi.is].
3 Hægt er að kynna sér nýlega samþykkta „Stefnu Háskóla Ís-
lands 2006-2011“ á heimasíðu skólans [www.hi.is/page/
stefna2006-2011].
4 Hér er einnig rétt að benda á að bókasafnsframlög HÍ renna
að stærstum hluta til Þjóðarbókhlöðunnar, sem er bókasafn
allra landsmanna, og því nyti allt háskólasamfélagið góðs af
auknum framlögum HÍ til bókakaupa.
5 Hér er miðað við hlutfall einstaklinga sem eru 25 ára og
eldri.
6 Þessar tölur er allar hægt að nálgast á vefslóðinni http://
quickfacts.census.gov/qfd/.
7 Frekari upplýsingar um bókasafnið við Harvard-háskóla
má finna á heimasíðu skólans. Sjá: http://hul.harvard.edu/
about.htm.
8 Upplýsingar um bókasafnið í Bullitt-sýslu má finna á
heimasíðu þess. Sjá: http://www.bcplib.org/.
9 Nú finnst ýmsum eflaust ekki marktækt að bera saman
bókakaup héraðsbókasafns og háskóladeildar. Annars vegar
sé um að ræða innkaupastefnu á almennu sviði, hins vegar
kaup sem miðist við afmarkað svið, við mun sértækari þarfir.
Ég geri ekki ráð fyrir að innkaupastefnan á Kúlu sé frábrugð-
in því sem gengur og gerist í öðrum dreifbýlissöfnum í
Bandaríkjunum. Á slík söfn eru keyptar bækur með almenna
skírskotun, jafnt uppsláttarrit, skáldskapur (fyrir börn og
fullorðna), ævisögur, sjálfshjálparbækur, sagnfræði og að-
gengileg fræðirit. Vinsæl verk eru keypt í mörgum eintökum
og líklega er innkaupalistinn í bókasafni Bullitt-sýslu svo til
eingöngu einskorðaður við verk á ensku (98% íbúanna eru
hvítir). Í hugvísindadeild HÍ þarf ekki síður að kaupa upp-
sláttarrit, ævisögur og almennan skáldskap. En þær bækur
sem hugvísindadeild kaupir eru ekki bundnar við hinn enska
málheim. Þannig þarf að kaupa skáldverk á þeim tungu-
málum sem kennd eru við deildina: skáldverk á ensku,
dönsku, norsku, sænsku, finnsku, þýsku, spænsku, frönsku,
ítölsku, grísku, latínu og japönsku. Síðan þarf að kaupa
fræðirit um þessar bókmenntir á ýmsum tungumálum þó að
vissulega séu langflest fræðiritin á ensku. Jafnframt þarf
deild eins og hugvísindadeild að sinna stórum fræðasviðum
eins og fornleifafræði, heimspeki, klassískum fræðum, leik-
listarfræði, listfræði, kvikmyndafræði, kynjafræði, málvís-
indum, menningarfræði, ritlist, safnafræði, sagnfræði, tákn-
málsfræði og þýðingafræði. Hér er ekki allt talið en þetta
verður að duga.
10 Þar sem ég hef aðeins undir höndum heildarupphæðina til
bókasafnsmála frá öðrum deildum HÍ, en ekki sundurliðaða
upphæð eins og hjá hugvísindadeild, ber ég hana saman við
heildarupphæðina í Bullitt, en á Kúlu verja menn alls
234.300 dölum, eða 17.338.200 krónum, í innkaup fyrir
safnið.
11 Við raunvísindadeild Háskóla Íslands starfa yfir 70 kenn-
arar í hinum ýmsu greinum auk þess sem fjölmargir vís-
indamenn, fræðimenn og sérfræðingar starfa við rannsókn-
arstofnanir í tengslum við deildina. Við raunvísindadeild er
hægt að leggja stund á stærðfræði, eðlisfræði, efnafræði, líf-
efnafræði, líf fræði, jarðfræði, landfræði, ferðamálafræði og
matvæla- og næringarfræði, auk þess sem boðið er upp á
meistara- og doktorsnám í öllum greinum deildarinnar. Þá
er nám í umhverfis- og auðlindafræðum einnig vistað við
deildina. Þróunin í raunvísindum er gríðarlega hröð og það
ætti hver og einn að geta séð að 4,5 milljónir til ritakaupa í
jafnfjölbreytilegri deild fullnægja engan veginn fjárþörf deild-
arinnar og að ómögulegt verður til lengdar að halda uppi
samkeppnisfæru framhaldsnámi í deildinni. Um raunvís-
indadeild Háskóla Íslands má frekar lesa á: www.raunvis-
indi.hi.is/.
12 Samkvæmt Ársskýrslu Landsbókasafns Íslands – Háskóla-
bókasafns frá 2005 var framlag Háskóla Íslands til rita-
kaupa á síðasta ári enn lægra eða aðeins rúmar 38 millj-
ónir, sem er um 0,5% af framlagi Harvard-háskóla til
ritakaupa. Sjá Ársskýrslu 2005 (Landsbókasafn Íslands –
Háskólabókasafn), ritstj. Sigrún Klara Hannesdóttir og Þor-
steinn Hallgrímsson, bls. 31.
13 Sjá Ársskýrslu 2005, bls. 27. Ef tímaritin eru tekin með
fellur fjöldi þeirra úr 1602 árið 2001 í 1124 árið 2005. Að
sama skapi keyptu stofnanir Háskóla Íslands 80 erlend tíma-
rit árið 2001 en aðeins 40 tímarit fimm árum síðar (sjá bls.
27).
14 Frekari upplýsingar um University of Austin at Texas má
finna á Wikipedia-alfræðisíðunni á netinu. Sjá: http://
en.wikipedia.org/.
15 Um þessa frægu áætlun er fjallað í kaflanum „Instant Ivy“ í
bók Nicholas A. Basbanes, A Gentle Madness: Bibliophiles,
Bibliomanes, and the Eternal Passion for Books. New York:
Henry Holt and Company, Inc., 1995, bls. 312–54.
16 Um þetta má t.d. lesa á: http://www.hrc.utexas.edu/
about/history/.
17 Andri Snær Magnason: Draumalandið: Sjálfshjálparbók
handa hræddri þjóð. Reykjavík: Mál og menning, 2006, bls.
143–147.
18 Yale-háskóli ver nálægt 2/3 hlutum þessarar upphæðar á
ári hverju, en síðustu 5 ár hefur hann verið í öðru sæti með
50 til 66 milljónir dala á ári. Samanburðartöflur má finna
á bókasafnssíðu háskólans í Austin í Texas, t.d.:
http://www.lib.utexas.edu/admin/cird/statisticalover-
view2005.html.
19 Jón Þorvaldur Heiðarson: „Íbúafjöldi og þörf á íbúðar-
húsnæði á Austurlandi árið 2008“. Akureyri: Byggðarann-
sóknarstofnun Íslands, 2005, bls. 7.
20 Sjá Ársskýrslu 2005, bls. 30.
21 Landsvirkjun tapar líklega um hálfum milljarði króna í
sölutekjum frá álverinu í Straumsvík vegna rafmagnsbil-
unarinnar í síðustu viku (sjá frétt á NFS, 26. júní 2006).
Þetta er tíföld sú upphæð sem HÍ ver til bókainnkaupa á
þessu ári. Ofan á þessa upphæð bætist tjónið í álverinu sem
er á fjórða milljarð króna samkvæmt frétt í Morgunblaðinu
22.6.
Ransom Humanities Research Center, sem
venjulega gengur undir nafninu HRC-
miðstöðin, er að finna 36 milljónir handrita,
eina milljón fágætra bóka, 5 milljónir ljós-
mynda og yfir 100 þúsund listaverk.16 Skólinn
á eiginhandarrit skálda og rithöfunda á borð
við Byron lávarð, Brontë-systur og tuttugustu
aldar höfundana Samuel Beckett, James
Joyce, D. H. Lawrence, G. B. Shaw, Dylan
Thomas, John Steinbeck og Evelyn Waugh.
Þetta er aðeins brot af þeim höfundum sem
safnið hefur lagt áherslu á að eignast handrit
eftir en verður að duga. Til þess að skapa þetta
stórkostlega safn ferðuðust fulltrúar háskól-
ans um heim allan um árabil og keyptu upp
fræg einkasöfn ef þau fengust þá ekki gefins. Í
HRC er hægt að finna frumútgáfur eftir alla
helstu höfunda enskra bókmennta á tímabilinu
1475 til 1700 og átjándu og nítjándu aldar safn-
ið er enn glæsilegra. Á þessu tiltekna sviði hef-
ur Austin-háskóli þó fyrst og fremst sett sér
það markmið að koma sér upp besta rann-
sóknabókasafni í heiminum í tuttugustu aldar
bókmenntum, en sem dæmi má nefna að HRC
safnar markvisst frumútgáfum eftir 548 sam-
tímahöfunda.
Þetta er Texas-leiðin í því að byggja upp
rannsóknaháskóla á heimsmælikvarða. Hvað
viljum við Íslendingar gera?
Um óraunhæfar hugmyndir
Í erindi sínu „Menntun í fremstu röð“ varar
Kristín Ingólfsdóttir við hættunni sem felst í
því að leggja ekki nóg af mörkum til mennta-
mála: „Þeir sem staldra við á þessari göngu
dragast aftur úr. Við Íslendingar höfum sann-
arlega verið að auka við framlögin undanfarin
ár, á því er enginn vafi. En við eigum enn tölu-
vert í land með að komast í fremstu röð og
verðum að herða enn róðurinn ef við ætlum að
tryggja áfram stöðu Íslands með lífskjör á
heimsmælikvarða. Um það deilir enginn. Ís-
lensk stjórnvöld hafa sett fram stefnu um að á
Íslandi verði þekkingarsamfélag í fremstu röð
árið 2010. Með því að setja sér ögrandi og
djarft, en um leið raunhæft markmið um að
komast í hóp 100 bestu háskóla, telur Háskóli
Íslands sig best þjóna þessu markmiði og
hagsmunum þjóðarinnar.“
Markmið okkar eiga að vera ögrandi og
djörf, en um leið raunhæf. Undir þessi orð geta
allir tekið, en áður en við getum svo mikið sem
hafið það starf sem Kristín boðar verðum við
að margfalda þær upphæðir sem Háskóli Ís-
lands hefur til ritakaupa. Hversu mikið er svo
nóg? Er nóg að þrefalda upphæðina? Þurfum
við að tífalda upphæðina eða hundraðfalda
hana? Eigum við að styðjast við Bullitt-
kvarðann, eða Texas-kvarðann? Hvað er raun-
hæft?
Nú ætla ég að gera mig sekan um það sem
andmælendur mínir myndu föðurlega kalla
óraunhæft ábyrgðarleysi og spyrja: Hvað
myndi gerast ef við tækjum upp Harvard-
mælikvarðann? Úr því að Harvard eyðir 154
sinnum meira í bókakaup en Háskóli Íslands
mætti velta því fyrir sér hvað gerðist ef við
160-földuðum framlögin og eyddum nálægt 8
milljörðum á ári í uppbyggingu rannsókna-
bókasafns. Í fyrsta lagi þyrftum við að bíða í
nokkur ár áður en Háskóli Íslands og háskóla-
samfélagið allt (því að allar íslenskar mennta-
stofnanir myndu njóta góðs af þessu) hefði yfir
mjög góðu bókasafni að ráða. Samkvæmt upp-
lýsingum sem ég hef fengið frá Lands-
bókasafni Íslands – Háskólabókasafni er rita-
og gagnakostur safnsins nú nálægt 660–670
þúsund titlar og eru bækur þar af um 630 þús-
und. Ef við keyptum um 300 þúsund titla á ári
tæki það Íslendinga a.m.k. 10 ár að verða vel
samkeppnisfærir við góð erlend háskóla-
bókasöfn (með tæplega 4 milljónir binda) en
stóru rannsóknabókasöfnin í Bandaríkjunum
eru flest með yfir 8 milljónir binda. Segir þetta
ekki allt um það hversu langt við eigum í land?
Segir þetta ekki allt um hina miklu vanrækslu-
synd okkar þegar kemur að æðri mennta-
málum þjóðarinnar?
Hvað eru raunhæf markmið? Það er vissu-
lega raunhæfara markmið að byggja upp gott
vísindabókasafn á æðsta menntastigi landsins
fyrir 8 milljarða króna á ári en að gera það fyr-
ir 50 milljónir króna eins og ég geri ráð fyrir
að hver sjái í hendi sér. Í öðrum skilningi og
þeim sem snýr að stjórnvöldum snúast raun-
hæf markmið líklega fremur um ábyrga fjár-
málastjórnun, um rétta forgangsröð fjár-
framlaga í samræmi við mikilvægi
málaflokkanna. „Við höfum ekki efni á að verja
8 milljörðum á ári í uppbyggingu háskóla-
bókasafns, hvað þá tíunda hluta þeirrar upp-
hæðar,“ myndu stjórnmálamennirnir ugglaust
segja. „Við verðum að sýna ábyrgð. Mark-
miðin verða að vera raunhæf.“
Í hvað eru þá íslenskir stjórnmálamenn til-
búnir að verja milljörðum? Hvað er ábyrg fjár-
málastjórnun í þeirra augum? Ráðamönnum
finnst sjálfsagt að setja 7 milljarða í að grafa
göng í gegnum fjall til þess að tengja eitt þorp
við annað. Stjórnvöld tóku líka raunhæfa
ákvörðun um að verja 100 milljörðum ís-
lenskra króna í að byggja píramída við Kára-
hnjúka, svo notuð sé líking frá Andra Snæ
Morgunblaðið/Kristinn
Háskóli Íslands „HÍ ver þannig tæplega 0,65% af
framlagi Harvard-háskóla til ritakaupa. Á með-
an rúmlega 300 þúsund titlar voru keyptir á
bókasafnið í Harvard á árinu 2004 keypti
Landsbókasafn – Háskólabókasafn aðeins 3000
bækur á árunum 2003 og 2004. Sá fjöldi fór nið-
ur í 2750 bækur á árinu 2005.“
Höfundur er dósent í almennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.