Morgunblaðið - 05.02.2006, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 2006 31
Glænýr Saab
Bílar á milliverði eru fljótir að verða dýrir þegar
aukabúnaðinum er bætt við. SAAB 9-5 er vel búinn
lúxusbíll á milliflokksverði. Öruggur, glæsilegur og á
allra færi að eignast. Það hefur aldrei verið ódýrara
að skipta yfir í lúxus.
Svona lúxus á ekki að kosta
3.160.000*
* Taktu skrefið í lúxus.
William Brennan, sem sat í Hæsta-
rétti Bandaríkjanna í næstum fjóra
áratugi (1956-1990) að leggja mætti
að jöfnu við stjórnarskrárbrot annars
vegar vanrækslu í að vernda fólk
gegn ofbeldi og hinu að yfirvöld
stæðu fyrir slíku sjálf. Það er líka of-
beldi ef ríkið vanrækir skyldur sem
það hefur, sagði hann. „Ég get ekki
fallist á að stjórnarskráin okkar sé
skeytingarlaus andspænis slíku að-
gerðarleysi,“ sagði hinn aldni og virti
dómari.
Thelma Ásdísardóttir og systur
hennar, sem nýlega vöktu alþjóð til
vitundar um hvað slíkt sinnuleysi hef-
ur í för með sér skilja örugglega hvað
við er átt. Og það gera væntanlega
fleiri.
Sérstaða Íslands varðandi
réttarframkvæmd
Við lögleiðingu Mannréttindasátt-
mála Evrópu var tekin sú sérstaka
ákvörðun að verjast ásælni hins er-
lenda valds með sérstöku ákvæði í 2.
grein laganna, sem tekur fram að úr-
lausnir mannréttindanefndarinnar,
mannréttindadómstólsins og ráð-
herranefndar Evrópuráðsins séu
ekki bindandi að íslenskum rétti.
Mun þetta ákvæði ekki eiga sér hlið-
stæðu við lögleiðingu sáttmálans í
öðru aðildarríki. Engu að síður voru
rökin fyrir lögfestingu þau að tryggja
réttarstöðu einstaklinga hér á landi.
Breyting á mannréttindakafla stjórn-
laganna sjálfra ári síðar þjónaði sama
tilgangi án þess að hægt sé að full-
yrða að almenn afstaða til ríkisvalds-
ins hafi verið að breytast.
Í athugasemdum við frumvarp til
laga um Mannréttindasáttmála Evr-
ópu nr. 62/1994 segir að til „að efna
skuldbindingar sínar, sem fylgja aðild
að Mannréttindasáttmálanum, verða
ríkin, sem í hlut eiga, að haga löggjöf,
stjórn- og dómsýslu sinni þannig að
ofangreind réttindi séu virt. Í vel
flestum atriðum eru þessi réttindi
þess eðlis að þau beinast að ríkjunum
sjálfum sem bera þá skyldurnar sem
svara til réttindanna. Réttindin eru
aðeins í undantekningartilvikum þess
efnis að skyldur falli á einstaklinga
eða samtök þeirra. Í raun má því
segja að þegar rætt er um mannrétt-
indi samkvæmt þessum sáttmála sé í
meginatriðum átt við frelsisréttindi
einstaklinganna til að haga lífi sínu,
skoðunum og athöfnum að eigin vild
án þess að eiga á hættu afskipti eða
íhlutun ríkisins. Þessi afmörkun á
hugtakinu mannréttindi eða eðli
þeirra er í samræmi við viðtekinn
skilning á því.“
Það er erfitt að fallast á þessa af-
mörkun á hugtakinu í ljósi 1. gr.
Mannréttindasáttmála Evrópu, sem
segir að ríkið verði að tryggja öllum
innan sinnar lögsögu þau réttindi sem
eru í Sáttmálanum. Þá hafa margir
fræðimenn sýnt með óyggjandi hætti
fram á athafnaskyldu ríkja í að
tryggja efndir þeirra réttinda sem í
sáttmálanum eru, ekki síst á grund-
velli dómaframkvæmdar.
Staða mannréttinda í stjórnar-
skrám ríkja afhjúpar á vissan hátt
ríkjandi pólitíska afstöðu þótt varast
beri að draga of miklar ályktanir um
réttarvitund þegnanna eða stjórn-
valda of orðalagi ákvæðanna einna
saman. Borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi áttu ekki upp á pallborðið í
fyrrverandi ríkjum Austur-Evrópu
og Sovétríkjunum. Þar var aftur á
móti meiri áhersla á efnahagsleg og
félagsleg réttindi sem stjórnvöld
vestrænna ríkja vildu meina að kæmu
sem afleiðing af hinu borgaralega
frelsi. Þó fer víðsfjarri að um slíkt hafi
ríkt einhugur og því til staðfestingar
er svonefnd Vínaryfirlýsing 1993 þar
sem 171 ríki á heimsráðstefnu um
mannréttindi lýstu því yfir að „öll
mannréttindi séu algild, óaðskiljan-
leg, hvert öðru háð og innbyrðis
tengd“. Sú formlega samstaða sem
birtist í þessari yfirlýsingu kann að
vera dulið yfirvarp yfir langvarandi
ágreining um raunverulega stöðu fé-
lagslegra og efnahagslegra réttinda.
Eru þau mikilvægari hinum sígildu
borgaralegu frelsisréttindum eða eru
þau aðeins pólitískt viðmið (ekki
raunveruleg réttindi í skilningi laga)
um réttlátt/réttlátara samfélag sem
kallar á íhlutun stjórnvalda með til-
heyrandi skerðingu á frelsi einstak-
linga?
Stríðið gegn fátækt?
Mannréttindadómstóll Evrópu
hefur svarað þessari spurningu með
því að segja að engin vatnsheld skil
séu á milli þessara réttinda í raun og
veru af þeim sökum að þau eru inn-
byrðis tengd, óaðskiljanleg og hvert
öðru háð. Í tímamótadómi í máli Ai-
rey gegn Írlandi árið 1979, snerist
málið um það hvort bágstödd fjög-
urra barna móðir, Jóhanna Airey,
sem sóttist eftir skilnaði frá ofbeldis-
fullum eiginmanni, ætti rétt á gjaf-
sókn samkvæmt 6. gr. Mannréttinda-
sáttmálans um réttinn til réttlátrar
málsmeðferðar fyrir dómi. Dómstóll-
inn kvað upp úrskurð sinn og sagði að
írska ríkið hefði brotið á rétti Jó-
hönnu Airey með því að veita henni
ekki gjafsókn og rökstuddi niður-
stöðu sína m.a. með því að mörg hinna
pólitísku og borgaralegu réttinda
fælu í sér efnahagslegar og félagsleg-
ar kröfur. Það eitt að túlkun ákvæð-
anna leiddi til slíkrar niðurstöðu ætti
ekki að standa í vegi fyrir því að dóm-
arar kvæðu upp þannig úrskurð enda
ekki vatnshelt skilrúm á milli ákvæða
samningsins og félagslegra og efna-
hagslegra réttinda.
Þór Vilhjálmsson, þá dómari við
Mannréttindadómstólinn, skilaði sér-
áliti í Airey sem er lýsandi fyrir
„íhaldssama dómaframkvæmd“ eða
þrönga skilgreiningu á valdi dómstóla
til að leysa úr ágreiningi um réttindi
og skyldur manna að lögum. Þór
sagði að hugmyndirnar að baki
Mannréttindasáttmála Evrópu og
orðalag ákvæðanna gæfi skýrt til
kynna að hann tæki til annarra
vandamála en þeirra sem við blöstu í
þessu máli. Hann tók fram að sér
þætti það miður, og urðu ummælin
fleyg, en stríðið gegn fátækt myndi
ekki vinnast með rúmri túlkun á
Mannréttindasáttmála Evrópu.
Evrigenis dómari sem einnig skil-
aði séráliti var ekki sammála þeirri
niðurstöðu dómsins að óþarfi væri að
skoða hvort um brot á jafnræðisregl-
unni væri að ræða í samhengi við rétt-
inn til réttlátrar málsmeðferðar en
Jóhanna Airey hélt því fram að henni
hefði verið mismunað á grundvelli
bágs efnahags. Hann benti á að orðið
að njóta réttinda í skilningi jafnrétt-
isreglu Mannréttindasáttmálans tæki
til allra aðstæðna sem kynnu að koma
upp allt frá því að vera meinað að
njóta réttinda til fullrar holdtekju
réttindanna í réttarkerfinu.
Athafnaskylda stjórnvalda
Kenningin um athafnaskyldu
stjórnvalda þykir nú staðfest með
dómaframkvæmd Mannréttindadóm-
stóls Evrópu, sérstaklega hin síðari
ár. Samanburðurinn á afstöðu Mann-
réttindadómstóls Evrópu annars veg-
ar og Hæstaréttar Bandaríkjanna
hins vegar hvað varðar skyldur
stjórnvalda til að vernda borgara
gegn ofbeldi eða brotum af hálfu
einkaaðila er liður í þeirri þróun sem
nú á sér stað í alþjóðavæðingu rétt-
arríkisins. Það er athyglisvert að
velta fyrir sér hinni ólíku útkomu í
máli vesalings bresku barnanna og
bandaríska drengsins sem var í
dauðadái eftir barsmíðar föður síns.
Hvað veldur? Frank Michelman,
lagaprófessor í Harvard, segir að
svarið liggi í mismunandi pólitískum
kúltúr, þ.e. samfélagshyggju annars-
vegar eða einstaklingshyggju hins-
vegar – fremur en mismunandi
stjórnskipun. Og hugsanlega þeirri
staðreynd að Evrópubúar séu ekki
orðnir stjórnarskrárvanir með sama
hætti og Bandaríkjamenn. Þeir sjái
stjórnarskrána enn þá í rómantísku
ljósi! Hvað sem því líður er hlutfall
barna undir fátæktarmörkum, sam-
kvæmt skýrslu Barnahjálpar SÞ frá
2005, yfir 20% í Bandaríkjunum og
Mexíkó en undir 3% í Danmörku og
Finnlandi. Noregur er eina landið þar
sem barnafátækt er afar lág og næst-
um hverfandi. Hins vegar hefur fá-
tækt meðal barna aukist í 17 af 24
OECD ríkjum undanfarin ár. Helstu
ástæður eru áherslur í samfélaginu
(Hamingjuleit samtímans – ólíkt
sjálfstæðisyfirlýsingunni frá 1776: of-
urforstjórar + ofurlaun = ofurfyrir-
sætur?), ástandið á vinnumarkaði og
stefna stjórnvalda. Það eru því aðrar
breytur sem ber að skoða en róman-
tíkin í þessu samhengi. Barnafátækt í
auðugum ríkjum grefur undan jafn-
rétti, tækifærum og sameiginlegum
gildum. Aðgerðir til að stemma stigu
við þessu ástandi eru því prófsteinn á
þessi ríki og íbúa þeirra, þ.e. hvort
hugur fylgi máli í lögfestingu mann-
réttinda og óðinum til réttarríkis eða
hvort þetta sé eins og draumur á
Jónsmessunótt.
Höfundur er prófessor við
lagadeildina á Bifröst.
Skógarhlíð 18, sími 595 1000,
fax 595 1001 - www.heimsferdir.is
THAILANDS-TOPPAR
30. JANÚAR UPPSELT
NÝTT TILBOÐ
4. APRÍL
LÆGSTA VERÐ!
*Í lokin 6 dagar (5 nætur) á nýjasta lúxushóteli á
PATONG ströndinni, vinsælasta baðstað
Austurlanda. Íslenskur fararstjóri allan tímann.
THAILAND BLÓMSTRAR OG AÐSÓKNIN ER SLÍK
AÐ ERFITT ER AÐ FÁ FLUGSÆTI. ÖRUGG
VEÐURSÆLD Í FÖGRU UMHVERFI.
PÁSKASÓL - LÍFSGÆÐI
10-16 dagar (8-14 nætur)*
frá kr. 139.800
SÉRVALIÐ AF INGÓLFI GUÐBRANDSSYNI
FERÐAFRÖMUÐI
NOKKRIR HÁPUNKTAR:
Heiðursgestir í nýja Þjóðleikhúsinu, BANGKOK,
á eina glæsilegustu sýningu heimsins í dag.
Gisting á glæsilegu hóteli með stórri sundlaug og veitingasölum
í bestu hótelborg heimsins, Bangkok, 4 nætur m. morgunverði.
Flug til CHIANG MAI, hinnar fögru, rómantísku borgar í Norður-
Thailandi, sem mörgum finnst einn fegursti staður heims.
Fjórar nætur á frægu hóteli með öllum þægindum og sundlaug.
TILBOÐSVERÐ GILDIR TIL 8. FEBRÚAR:
Verð sem jafngildir hálfvirði.
Söluumboð:
AUGLÝSINGADEILD
netfang: augl@mbl.is eða sími 569 1111