Morgunblaðið - 26.02.2006, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
A
llar tilnefningarnar og
verðlaunin sem Capote
hefur þegar hlotið er
efni í heila grein en bæði
myndin og leikur Phil-
ips Seymour Hoffman í titilhlutverk-
inu kemur við sögu allra eftirsóttustu
kvikmyndaverðlaunanna í ár og er að
finna á listum flestra virtustu gagn-
rýnenda um heimsbyggðina yfir tíu
bestu myndirnar. Meðal verðlauna
sem myndin hefur þegar hlotið ber
hæst BAFTA og Golden Globe verð-
laun Hoffmans fyrir bestan leik í
aðalhlutverki. Hoffman var einnig
verðlaunaður af samtökum gagnrýn-
enda í Boston, ásamt handritshöfund-
inum Dan Futterman og Catherine
Keener fyrir bestan leik í aukahlut-
verki sem rithöfundurinn Harper
Lee, sem var hægri hönd Capotes við
gerð In Cold Blood. Hoffman hirti
verðlaun gagnrýnenda í Dallas-Fort
Worth, Vancouver og Chicago, þar
sem leikstjórinn Bennett Miller fór
einnig með sigur af hólmi. Hoffman,
Keener og Futterman stóðu uppi sem
verðlaunahafar Samtaka gagnrýn-
enda í Los Angeles, Bennett voru
veitt verðlaun Samtaka gagnrýnenda
í New York fyrir bestu frumraun árs-
ins og þá vann Hoffman til verðlauna
National Board of Review og enn
frekar Screen Actor Guild, sem gefur
til kynna að hann á góða möguleika í
keppninni um Óskarinn í ár.
Fjöldamorðin í Kansas
Capote spannar árin sex sem hug-
ur skáldsins var meira og minna
bundinn við viðfangsefnið, fjölda-
morðin í Kansas, sem settu óhug að
heimsbyggðinni. Það var í nóv-
embermánuði 1959 að Truman Ca-
pote (Hoffman) rak augun í frétt á
baksíðu The New York Times. Tveir
ógæfumenn, Terry Smith (Clifton
Collins, Jr.) og Richard Hickock
(Mark Pellegrino), fengu rangar upp-
lýsingar um fjársjóð sem átti að vera í
peningaskáp á heimili Herberts og
Bonnie Clutters, kunnra dugnaðar-
forka í landbúnaðarhéraðinu Hol-
combe í Kansas. Þegar til kom reynd-
ust verðmætin, sem hjónin höfðu
undir höndum, örfáir tugir dala.
Engu að síður drápu tvímenningarnir
hjónin og börn þeirra tvö á tánings-
aldri með köldu blóði. Eitthvað við
fréttaklausuna vakti óskipta athygli
skáldsins, sem þá var orðinn þekktur
metsöluhöfundur (Breakfast at Tiff-
any’s), og í fremstu röð „fræga fólks-
ins“.
Capote kveikir áhuga tímaritsins
The New Yorker á málinu, það kaup-
ir hugmyndina og ræður hann til að
skrifa grein af vettvangi. Hann vill
kanna viðbrögð samfélagsins syðra
og finna áhrifin sem morðin hafa á
trúaða íbúa sléttunnar.
Capote heldur til Kansas ásamt
hjálparhellu sinni, Harper Lee (Cat-
herine Keener), og bernskuvini frá
Alabama. (Lee hlaut fáeinum mán-
uðum síðar Pulitzerverðlaunin fyrir
fyrstu bók sína, To Kill a Mock-
ingbird og varð í framhaldi af því
leyndardómsfyllsti einnar bókar höf-
undur Bandaríkjanna, ásamt J.D.
Salinger.)
Þrátt fyrir litríkt orðspor, barns-
lega rödd og frjálslegan klæðaburð,
er Capote fljótur að ávinna sér traust
íbúanna, ekki síst rannsóknarlög-
reglustjórans Alvins Dewey (Chris
Cooper) og konu hans. Dewey hefur
fljótlega hendur í hári morðingjanna,
þeir eru fluttir til Kansas, þar sem
réttarhöldin fara fram og þeir að lok-
um, fimm árum síðar, dæmdir til
dauða.
Á þeim tíma kynnist Capote morð-
ingjunum og fyrr en varir fær hann
staðfestingu á gruni sínum að hér sé
ekki aðeins efni í tímaritsgrein, held-
ur nýja gerð skáldsögu.
Morðingjarnir eru hengdir 1965, að
Capote viðstöddum og hefur atburð-
urinn geysileg áhrif á hann, In Cold
Blood verður síðasta langa verkið
hans.
Bókin
Með In Cold Blood, bjó Truman
Capote til nýtt bókmenntaform, sem
hann kallaði „Non-Fiction novel“.
Markmið hans var að flétta saman
skáldsagnatækninni – listrænni sköp-
un og auga rithöfundarins fyrir veiga-
miklum smáatriðum, við heimildar-
vinnu sagnfræðinnar. Hann vildi
sanna að sönn frásögn gæti verið
engu síður grípandi lesning en
spennusaga. Glæsilegur árangurinn
blasir við á fyrstu síðum bókarinnar,
þegar höfundurinn flytur lesandann í
örfáum orðum á slétturnar miklu í
vesturhluta Kansas: „Landslagið er
marflatt og útsýnið ógnarlega víð-
femt. Hestar, nautgripahjarðir,
hvítar þyrpingar kornturna rísa í tign
grískra hofa, löngu áður en ferða-
langurinn kemur að þeim.“ Á þriðju
blaðsíðu, þegar fjögur hagla-
byssuskot rjúfa næturkyrrð víðátt-
unnar, er hugur lesandans fangaður.
„Fullkomnasti höfundur samtíð-
arinnar,“ sagði Norman Mailer um
Capote og In Cold Blood sannar að
Mailer var ekki að ýkja.
Það er einnig erfitt að gera of mik-
ið úr þeim áhrifum sem In Cold Blood
hafði á aðra rithöfunda. Fram til þess
tíma er bókin kom út, töldu flestir
umtalsverðir höfundar skyldu sína að
feta í fótspor Fitzgeralds, Hem-
ingways og Faulkners, og skrifa
skáldverk. Skáldskapur sem flokk-
aðist ekki undir fagurbókmenntir,
töldu þeir að ætti best heima í hönd-
um sagnfræðinga, blaðamanna og
annarra slíkra. Capote opnaði nýjar
leiðir, á komandi áratugum leituðu
margir af fremstu pennum Banda-
ríkjanna í síauknum mæli að umfjöll-
unarefni í hörðum heimi raunveru-
leikans.
Capote gefur innsýn í tíma þegar
rithöfundar voru baðaðir ámóta
frægðarljóma og poppstjörnur sam-
tímans. Bækur voru mun meira lesn-
ar þá en nú og skiptu meira máli.
Aukinheldur fæddist Capote með
ómælda hæfileika til að stela senunni
á réttum stað og stund, og greiddi
götu dægurstjarnanna sem slíkt
stunda í dag. Frægð hans spannaði
allar greinar, frá hámenningu til lág-
menningar, frá menningarvitum til
þotuliðsins. Nafn hans var sífellt í
fjölmiðlunum, sjónvarpi, tímaritum
og dagblöðum. Hann var virtur og
dáður í öllum stéttum þjóðfélagsins.
Innan sömu stétta var einnig að finna
fjölda einstaklinga sem þoldu hann
ekki; Vegna raddarinnar, orðheppn-
innar, sem gat verið hvöss og vel-
gengninnar, en eins leið hann fyrir
fordóma gegn samkynhneigð.
1967, eða ári eftir að bókin kom út,
var leikstjórinn Richard Brooks
mættur á söguslóðir að kvikmynda
verkið. Brooks reyndi eftir megni að
forðast dæmigerða Hollywood-
glansmyndagerð og tók sína mynd í
svart/hvítu (líkt og Clooney með
Good Night and Good Luck) og not-
aði óþekkta leikara í hlutverk morð-
ingjanna Perry Smith (Robert Blake)
og Dick Hickock (Scott Wilson).
Hann réð hins vegar John Forsythe,
þekktan kvikmynda- og sjónvarps-
leikara, til að fara með hlutverk
Deweys, rannsóknarlögreglustjóra.
Myndin var tekin í húsi fjölskyld-
unnar og á öðrum söguslóðum og
fékk Brooks m.a. böðulinn til að taka
þátt í kvikmyndinni. Truman Capote
mætti í Holcomb á meðan á tökum
stóð og dró að sér slíka athygli al-
mennings og umfjöllun í fjölmiðlum
að Brooks bað hann að koma sér sem
lengst í burtu. Capote hlýddi, eftir að
hann fékk mynd af sér ásamt Blake
og Wilson á forsíðu Life tímaritsins.
Kvikmyndin var frumsýnd síðla
árs 1967 og hlaut góðar viðtökur hjá
gagnrýnendum og bíógestum, var
m.a. tilnefnd til nokkurra Óskars-
verðlauna. Bókin var kvikmynduð
fyrir sjónvarp árið 1996, af Jonathan
Kaplan (The Accused). Hún er að
mörgu leyti athyglisverð, vel leikin af
Eric Roberts og Anthony Edwards í
hlutverkum morðingjanna og Sam
Neill leikur Dewey.
Höfundurinn
Truman Streckfus Persons fæddist
í New Orleans árið 1924. Faðir hans,
Arch Persons, var smákrimmi, móð-
irin, Lillie Mae Faulk Persons, sem
þótti forkunnarfögur, var úr smá-
bænum Monroeville í Alabama. Lillie
Mae varð fyrir vonbrigðum með Arch
og fór fljótlega að leggja lag sitt við
aðra karla og hjónabandið endaði
með skilnaði.
1930. Þegar Truman nálgaðist sex
ára aldurinn var hann sendur til ætt-
ingja í Monroeville. Þar tengdist
drengurinn Sook, frænku sinni sem
gekk honum í móður stað, sterk-
ustum böndum. Stelpa í næsta húsi,
Harper Lee að nafni, varð besti vinur
hans. Í bók sinni, To Kill a Mock-
ingbird, notar hún Truman sem fyr-
irmynd sögupersónunnar Dill.
Lillie Mae flutti til New York 1931,
breytti nafninu í Nina og giftist Jo-
seph Capote, kúbanskættuðum kaup-
sýslumanni. Hún fékk Truman til sín
frá Monroeville og ættleiddi Joseph
hann árið 1935. Fjölskyldan fluttist
um sinn í auðmannahverfi í Connecti-
cut en flutti aftur til New York 1942,
og settist að meðal efnamanna við
Park Avenue. Truman var bráð-
skarpur en stundaði ekki lang-
skólanám, fór þess í stað í vinnu sem
snattstrákur hjá því virta tímariti,
The New Yorker. Þó hann væri neð-
arlega í metorðastiganum á tímarit-
inu er hans minnst sem glæsilegs fyr-
irbrigðis, litríks fiðrildis sem flögraði
um stofur og ganga. Þrátt fyrir að
samkynhneigð þýddi nánast útskúfun
úr samfélaginu í Bandaríkjum þessa
tíma, var Truman hvergi banginn en
glaðbeittur og fjallbrattur hommi.
Truman var búinn að vera sískrif-
andi smásögur frá unga aldri og von-
aði að starfið hjá The New Yorker
mundi hjálpa sér eitthvað áleiðis, en
svo varð ekki. Móttökurnar voru
betri hjá kvennablöðunum
Mademoiselle og Harper’s Bazaar,
sem birtu fyrstu smásögur höfund-
arins á prenti. Hann komst síðan á
samning hjá Random House, sem gaf
út Other Voices, Other Rooms, frum-
raun hans á skáldsagnasviðinu.
Á þessum tíma var Truman í nánu
sambandi við Newton Arvin, prófess-
or í bókmenntum við Smith College í
Massachusetts. Hann var tuttugu og
fjórum árum eldri en Truman, tígu-
legur höfundur sem varð manna
fyrstur til að vinna The National
Book Award fyrir aðrar ritsmíðar en
fagurbókmenntir, en verkið var ævi-
saga Hermans Melville. Truman
sagði síðar að Arvin hefði verið sér
bæði Yale og Harvard.
Other Voices, Other Rooms, sem
kom út 1948, skipaði Truman á stall
með efnilegustu höfundum eftir-
stríðsáranna. Bókin seldist „temmi-
lega“ en fékk því betri viðtökur gagn-
rýnenda. Haustið 1948, eftir
sumarlanga dvöl í Evrópu, kynntist
Truman rithöfundinum Jack
Dunphy, sem varð lífsförunautur
hans til dauðadags. Þeir settust að í
Taormina 1950, aldarfjórðungi eftir
að Halldór Laxness lauk þar við Vef-
arann mikla frá Kasmír. Líkt og hjá
nóbelsskáldinu okkar, fór andi Trum-
ans á flug í Taormina, uppskeran var
The Grass Harp (’51), önnur skáld-
saga höfundarins og fékk góða dóma.
Næsta, umtalsverða verkefni
Trumans var kvikmyndahandritið
Beat the Devil, sem hann vann með
John Huston, leikstjóra myndar-
innar. Truman tókst miklum mun
betur upp við kvikmyndagerð The
Turn of the Screw, eftir Henry
James. Hún var filmuð undir nafninu
The Innocents (1961) og er tímamóta-
verk í sögu hryllingsmynda.
Breakfast at Tiffany’s (1958), er
næstþekktasta verk Trumans Capote
og myndin sem gerð var eftir bókinni
naut feikilegra vinsælda með Audrey
Hepburn í hlutverki kvenhetjunnar
Holly Golightly.
Í nóvember 1959 las Capote um
Clutter-morðin, sem var upphafið að
In Cold Blood (1966). Eftir að björn-
inn var unninn og bókin komin út eft-
ir sex ára strit og raunir, hélt Capote
eitt sögulegasta samkvæmi sem um
getur, Svart/hvíta dansleikinn á
Plaza-hótelinu í New York. Boðs-
gestir voru um 500, allir úr fremstu
röð fagra og fræga fólksins. Það hófst
að kvöldi 28. nóvember 1966, og stóð
fram að morgunverðartíma daginn
eftir.
Á meðan Capote vann að In Cold
Blood, jók hann drykkju og lyfja-
neyslu og fór að missa fótanna. Hann
tilkynnti að næsta stórvirki yrði
skáldsagan Answered Prayers, og
umfang hennar jafnaðist á við verk
Prousts. Annað kom í ljós þegar
fyrsti kafli bókarinnar birtist í tíma-
ritinu Esquire árið 1975. Fjöldi vina
hans fylltust reiði þegar þeir sáu sig
illa dulbúna á síðum bókarkaflans og
neituðu að umgangast hann eða fyr-
irgefa. Capote hlaut fyrir bragðið við-
urnefnið Litla hryðjuverkið – „The
Tiny Terror“ hann varð hornreka í
þjóðfélaginu og leið hans niður á við
varð óstöðvandi.
Þrátt fyrir sukkið, þunglyndi og fé-
lagsleg áföll var Capote ekki af baki
dottinn. Árið 1980 kom út bókin Mu-
sic for Chameleons, smásagnasafn
sem hver rithöfundur gæti verið
stoltur af.
In Cold Blood færði Truman Ca-
pote gífurlega frægð, fé og virðingu.
Á hinn bóginn markaði hún einnig
upphafið á niðursveiflu höfundarins,
hún var síðasta langa sagan hans en
Capote lést 1984, tæplega sextugur
að aldri, af ofnotkun áfengis og eitur-
lyfja.
Enn og aftur eru það verk úr röðum „litlu myndanna“, sem standa upp úr þegar kvikmyndaárið 2005 er gert upp. Má t.d. nefna að af þeim fimm sem
tilnefndar eru til Óskarsverðlauna sem „besta mynd ársins“, koma fjórar úr hópi ódýrra mynda úr óháða geiranum. Ein þeirra er Capote, Sæbjörn
Valdimarsson komst að því að myndin, sem frumsýnd verður nú um helgina, fjallar um afmarkað en þýðingarmikið tímabil í lífi skáldsins. Árin sem
hann varði í að rannsaka baksvið og aðalpersónur metsölubókarinnar og tímamótaverksins In Cold Blood – Með köldu blóði.
Capote og Kansasmorðin
Capote gefur innsýn í tíma þegar rithöfundar voru baðaðir ámóta frægðarljóma og poppstjörnur samtímans.
Capote heldur til Kansas ásamt hjálparhellu sinni, Harper Lee (Catherine Kee-
ner) og þrátt fyrir litríkt orðspor er Capote fljótur að ávinna sér traust rann-
sóknarlögreglustjórans Alvins Dewey (Chris Cooper).
saebjorn@heimsnet.is