Morgunblaðið - 07.06.2006, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 7. JÚNÍ 2006 27
Hinn 3. maí sl. var haldiðsamræmt lokapróf í ís-lensku í 10. bekk grunn-skóla. Prófið var í þrem-
ur hlutum. Í I. hluta var prófað í
stafsetningu og hlustun, í II. hluta í
málfræði, bókmenntum og ,,lestri“
og í III. hluta í ritun. Eins og önnur
samræmd próf í grunnskóla barst
skólunum próf þetta frá svokallaðri
Námsmatsstofnun. Í
grein þessari ætla ég að
fara nokkrum orðum
um einn þátt á því sviði
II. hluta prófsins sem
kallast Bókmenntir og
lestur. Þetta svið prófs-
ins var sett saman úr
fjórum þáttum, einu
ljóði og þremur prósa-
köflum. Gera má ráð
fyrir að fæstir nemenda
hafi lesið neitt af þess-
um textum. Í þessum
fjórum þáttum prófsins
var fjöldi fjölvalsspurn-
inga samtals 37. Fram-
an á prófblaði er tekið fram að í
hverju verkefni eigi aðeins að
krossa við einn möguleika. Rúmsins
vegna takmarka ég umfjöllun mína
við einn þessara þátta, ljóðið, og þau
verkefni sem því fylgdu. Hann var
svona:
,,Lestu ljóðið hér fyrir neðan og
svaraðu svo spurningum úr því.
Helgisögn
Dimmir á skóga
nóttin drýpur úr fornum trjám
á sölnaða burkna gulnað gras
þú gengur með bogann í hendi
margt er að ugga
úlfaþyt ber þér að vitum
hrægammar yfir, nöðrur
hlykkjast í föllnu laufi
margt að ugga
ef til vill mætir
þú einhyrningnum
og ef til vill
sérðu
gripinn felmtri og sefandi fró
í fölum bjarma
hjört með kross
milli hornanna.
45. ,,Úlfaþyt ber þér að vitum,“
undirstrikaða orðið þýðir
V augu.
X eyru.
Þ ráðgáta.
Æ vitneskja.
46. Hvað þýðir ,,gripinn felmtri“?
A Að vera hræddur.
B Að vera óður.
C Gripinn fantatökum.
D Gripinn höndum.
47. Andrúmsloftið í þessu ljóði er
þrungið
F gleði og sorg.
G ógn og virðingu.
H reiði og eftirsjá.
I trega og illgirni.
48. Ljóðið er byggt upp með
K beinum myndum.
L fastri hrynjandi.
M líkingum.
N samlíkingum.
49. Ljóðið er
P hefðbundið.
R óhefðbundið.
S prósaljóð.
T söguljóð.
50. Rökstyðja má að í ljóðinu séu
tákn notuð markvisst í trúar-
legum tilgangi, tvö af tákn-
unum gætu verið
V bogi og gulnað gras.
X hjörtur með kross og einhyrn-
ingur.
Þ hrægammur og úlfur.
Æ úlfur og hjörtur með kross.“
Hér er margt að athuga. Fyrst
það að víst má telja þetta ljóð þungt
og torskilið fyrir 15–16 ára ung-
linga, og þótt eldra fólk væri. Ljóðið
er allegóría, í heild ein táknmynd,
en tákn er líklega eitt hið erfiðasta
sem við er að fást í skáldskap, enda
virðist ljóðið hafa orðið semjanda
prófsins ofraun, svo sem síðar verð-
ur að vikið.
Athugum nú einstök verkefni eða
,,spurningar“:
Nr. 45. Spurt er um merkingu
orðsins vit í orðasambandinu Úlfa-
þyt ber þér að vitum. Nemendur
eiga að velja eitt af fernu: augu,
eyru, ráðgáta, vitneskja. Í Íslenskri
orðabók, 3. útg., Edda 2002, er
merking fleirtöluorðsins vit sögð
vera skilningarvit (munnur og nef),
en einnig er gefin þar merkingin
varðveisla, geymsla. Sömu skýringu
er að finna í orðabók Blöndals. Ég
fæ ekki betur séð en allir valmögu-
leikar verkefnisins séu rangir. Orð-
ið vit merkir í ljóðinu hvorki augu
né eyru og þaðan af síður ráðgáta
eða vitneskja. Úlfaþyt ber þér að
vitum er einlægast að skýra svo: þú
skynjar ýlfur úlfa.
Við nr. 46 geri ég
ekki athugasemd aðra
en þá að spurningin
kann að vera erfið ung-
lingum, enda um fátítt
bókmál að ræða.
Nr. 47. Þetta er
þrælslega þungt verk-
efni. Ekki er annað
sýnna en prófsemjandi
sé að reyna að flækja
nemendur í verkefninu
með því að hafa hvern
valkost tvöfaldan í roð-
inu. Þannig má ætla að
margur skilji ljóðið svo
að ógn stafi að ljóðmælanda, en
vandséð hlýtur jafnframt að vera
virðingin sem látin er fljóta með
ógninni. Virðing fyrir hverju? Má
ekki allt eins segja að sá sem fer um
þar sem úlfar, hrægammar og nöðr-
ur eru á kreiki sé sorgmæddur? Og
sér ekki ljóðmælandinn vonarglætu
framundan í síðari hluta ljóðsins,
eða hver er hin sefandi fró við sýn
hjartarins? Er þá gleði og sorg svo
fjarlægur möguleiki? Verður ekki
ávallt að gera ráð fyrir fjöl-
breytilegri skynjun og skilningi les-
enda ljóðs?
Nr. 48. Ég geri ráð fyrir að sá
sem prófið samdi hafi ætlast til að
nemendur krossuðu við líkingar, því
að sú lausn virðist næst sanni. Hér
gætir þó ónákvæmni. Eins og fyrr
segir er ljóðið sem heild táknmynd,
allegóría. Í því rekur hvert táknið
annað. Nú er það að vísu svo að tákn
eru náskyld líkingum, en löng venja
er þó að greina þarna á milli. Ef svo
væri gert hér væri rétt að líta svo á
að engin líking væri í ljóðinu.
Nr. 49. Ekki veit ég eftir hverju
er verið að slægjast í þessu verk-
efni. Ég veit ekki heldur hvernig
móðurmálskennarar í íslenskum
skólum kenna nemendum sínum að
greina milli hefðbundins og óhefð-
bundins ljóðskáldskapar en ég hygg
þó að margir muni kenna hefðbund-
inn skáldskap við stuðla og rím en
að óhefðbundinn skáldskapur hafi
hvorugt. En er þetta svo einfalt? Ég
held að hver sá sem hefur lesið ljóð
og kvæði að einhverju gagni átti sig
fljótt á því að ljóðið Helgisögn hefur
varla verið ort fyrr en á 20. öld.
Myndmál og óregluleg hrynjandi
vitna um það. Að þessu leyti er ljóð-
ið óhefðbundið. En á fleira er að
líta. Elsti íslenski bragarhátturinn,
fornyrðislag, hefur ekki rím, en
ljóðstafi að tvö ris (áhersluatkvæði)
í hverju vísuorði. Vísuorðin eru hins
vegar mjög mislöng, og ekki er föst
regla um fjölda vísuorða í hverju er-
indi. Ljóðið Helgisögn sver sig í
forna hefð að því leyti að það er
stuðlað, frá upphafi til enda. Það er
því ekki með öllu rétt að það sé
óhefðbundið. Það er að sumu leyti
hefðbundið en að öðru leyti óhefð-
bundið. Hér dugir ekki svarthvít
sýn á skáldskapinn.
Nr. 50. Hér er spurt um tákn sem
notuð eru í trúarlegum tilgangi.
Eins og fyrr segir er ljóðið í heild
ein táknmynd. Sú mynd er saman
sett af mörgum táknum. Forn tré,
sölnaðir burknar, gulnað gras, úlfa-
þytur, hrægammar, nöðrur – öll
þessi tákn fylla út í myndina. Verk-
efnið er þó þannig gert að semjandi
þess getur ekki verið að slægjast
eftir neinu af þessu, heldur að nem-
endur krossi við hjört með kross og
einhyrning, en samkvæmt kirkju-
legri táknfræði miðalda getur hvort
tveggja verið tákn fyrir Jesúm
Krist. Hlýtur þá að vakna sú spurn-
ing hvort það nái nokkurri átt að
gera kröfu til að nemendur í grunn-
skóla kunni skil á þeim fræðum, eða
skyldi prófsemjandinn ætla grunn-
skólanemendum að hafa lesið Placi-
dus sögu? En burt séð frá þessu er
verkefnið ónothæft því að allir
möguleikarnir fjórir gætu verið
réttir, ef táknmynd ljóðsins hefur
trúarlegan tilgang.
Ljóðið Helgisögn er vafalaust
mjög erfitt viðfangs, ólesið, fyrir
unglinga, og reyndar fyrir skólað
fólk í ljóðalestri. Ljóðið er eftir
Snorra Hjartarson, en gleymst hef-
ur að geta þess í prófheftinu. Það er
næstsíðasta ljóðið í síðustu bók
Snorra, Haustmyrkrið yfir mér,
sem út kom 1979. Þá var höfundur
liðlega sjötugur og átti ekki mörg ár
ólifuð, dáinn 1986. Túlka má ljóðið
svo að höfundur lýsi þar ævivegi
sínum sem brátt tekur enda. Um-
hverfi hans, þjóðfélagið, er ugg-
vænlegt; úlfar, hrægammar og
nöðrur eru tákn þess. Að leiðar-
lokum efast hann um hvað við tek-
ur; ef til vill á hann eftir að sjá
Krist. Þessi skýring er eflaust óná-
kvæm og kann að orka tvímælis,
eins og mjög oft er þegar reynt er
að skýra allegóríur.
Að mínu viti er það öldungis al-
veg fráleitt að leggja ljóðið Helgi-
sögn fyrir nemendur til að glíma við
á prófi, til þess er það of strembið.
Verra er þó að sá sem prófið samdi
virðist sjálfur ekki hafa ljóðið á
valdi sínu. Verkefnin sem hann
leggur fyrir nemendur grunnskóla
bera þessu vitni, svo sem sýnt hefur
verið hér að framan. Þau eru þannig
samin, að einu undanskildu, að
ýmist eru allir valmöguleikar rangir
eða fleiri en einn geta verið réttir.
Ýmislegt fleira er við þennan
prófþátt að athuga. Ein grund-
vallarregla við samningu prófa ætti
að mínu viti að vera sú að prófið
væri í beinu efnislegu framhaldi af
og í eðlilegu samhengi við kennsl-
una, sbr. það sem segir í lok 44. gr.
grunnskólalaga: ,,Námsmat fer ekki
einungis fram í lok námstímans
heldur er það einn af föstum þáttum
skólastarfs, órjúfanlegt frá námi og
kennslu.“ Ég tel afar ólíklegt, nán-
ast útilokað, að ljóðið Helgisögn og
verkefnin sem því fylgdu hafi verið í
eðlilegu samhengi við móðurmáls-
kennsluna í grunnskólum. Annað
mál er það að kennarar hljóta ávallt
að laga kennslu sína að samræmd-
um prófum fyrri ára. Hlýtur þá að
vakna sú spurning hvernig þeim
gengur að samræma bókmennta-
kennsluna þessu tiltekna prófi.
Hætt er við að prófverkefni sem svo
illa eru samin sem hér er raun á
rugli kennara og nemendur í rím-
inu.
Ef til vill væri líka vert að huga að
því hversu góður mælikvarði fjöl-
valsspurning getur verið á þekk-
ingu eða kunnáttu eða færni nem-
enda. Augljóst ætti að vera að
krossaspurning sem er svo erfið að
enginn eða mjög fáir nemenda ráða
við hana er mjög vondur mæli-
kvarði. Á sama hátt er spurning
sem allir geta svarað ónýt, hún
prófar ekkert. Hver sem útkoman
kann að verða úr samræmda próf-
inu í íslensku, er alveg víst að nem-
endur 10. bekkjar grunnskóla hafa
ekki forsendur til að leysa verkefnin
hér að framan af skynsamlegu viti.
Hér hefur eingöngu verið fjallað
um ljóðið Helgisögn og þau verkefni
sem því fylgdu á samræmdu loka-
prófi í 10. bekk grunnskóla nú í vor.
Í bókmenntahluta prófsins voru
einnig þrír prósakaflar með fjölda
verkefna. Um sum þeirra mætti
hafa svipaðar athugasemdir og hér
hafa verið gerðar. Væri nú ekki
skynsamlegt að prófsemjendur
Námsmatsstofnunar og móður-
málskennarar í grunnskólum hugsi
sitt ráð? Svona á ekki og má ekki
semja próf.
Svona á ekki að semja próf
Eftir Finn Torfa Hjörleifsson ’Væri nú ekki skynsam-legt að prófsemjendur
Námsmatsstofnunar og
móðurmálskennarar í
grunnskólum hugsi sitt
ráð? Svona á ekki og má
ekki semja próf.‘
Finnur Torfi
Hjörleifsson
Höfundur er fyrrverandi móður-
málskennari og héraðsdómari og
hefur skrifað ljóðabækur.
flokksþingi í haust, þó hann vildi
gjarnan hætta fyrr.
Á landstjórnarfundinum tók
Halldór Ásgrímsson einn til máls
og tilkynnti um áform sín. Hann
tilkynnti um afsögn sína sem for-
maður flokksins og forsætisráð-
herra. Hann sagði þó að hann
hygðist gegna formennskunni
fram að flokksþingi, en sá fundur
yrði haldinn snemma í haust. Hall-
dór sagðist sáttur við niðurstöðu
sína og eftir yfirlýsingu hans var
klappað, en engar umræður fóru
fram á fundinum. Því næst steig
hópurinn út til að tilkynna þetta
fjölmiðlum sem biðu fyrir utan.
Þar greindi Halldór frá þessum
áformum sínum. Þegar hann var
spurður um Guðna sagði hann:
„Það liggur fyrir að við Guðni
Ágústsson áttum fund saman og
gerðum formanni þingflokksins
grein fyrir því að við værum báðir
viljugir til þess að hætta. Ég ætla
að hætta á flokksþinginu, það ligg-
ur fyrir, en varaformaður svarar
því að sjálfsögðu fyrir sig.“
Forystukreppa í
Framsóknarflokki
Þessi ummæli komu Guðna í
opna skjöldu, enda telur hann sig
ekki hafa verið bundinn af neinu
öðru samkomulagi en því sem tal-
að var um í upphafi, þ.e. að hann
og Halldór myndu víkja samtímis
og Finnur kæmi inn. Guðni telur
ennfremur að boða hefði átt til
flokksþings strax í júní. Lengri
frestur sé einungis ávísun á mikil
átök innan flokksins um nýja for-
ystusveit. Seinna um kvöldið sendi
Guðni því frá sér yfirlýsingu til
fjölmiðla um að ekkert lægi fyrir
um afsögn hans. Segja má að sú
yfirlýsing hafi endanlega opinber-
að þann ágreining sem uppi hefur
verið milli Halldórs og Guðna og
þau átök sem átt hafa sér stað bak
við tjöldin.
Finnur Ingólfsson lýsti því yfir
með afdráttarlausum hætti í fjöl-
miðlum í gær að hann ætlaði ekki
að stíga inn í stjórnmálin að nýju.
Ljóst er að þar með blasir við for-
ystukreppa í Framsóknarflokkn-
um og ávísun á átök í aðdraganda
flokksþings. Tímasetning fundar-
ins liggur ekki fyrir, en það er á
valdi miðstjórnarinnar að ákveða
hana.
og réttmæti þess að breyta um for-
ystu á miðstjórnarfundi í stað þess
að láta kjósa um hana á flokks-
þingi, sem hefur æðsta vald í mál-
efnum flokksins. Þá bárust stuðn-
ingsyfirlýsingar við Guðna frá
framsóknarfélögum m.a. í Suður-
kjördæmi og Skagafirðinum og
jafnframt við forystu flokksins frá
ungum framsóknarmönnum í
Reykjavíkurkjördæmi suður.
Þreifingar og fundahöld héldu
áfram um helgina, en á mánudag
sauð upp úr á fundi sem á voru
m.a. Guðni Ágústsson og Halldór
Ásgrímsson. Heimildum ber ekki
saman um hvað gerðist nákvæm-
lega á þeim fundi, en ljóst er að
tortryggni ríkti á báða bóga.
Sundurlyndið, sem ríkt hefur á
milli þeirra tveggja, var ekki til að
bæta stöðuna. Engu að síður er
ljóst að eftir þennan fund taldi
Halldór víst að Guðni teldi sig ekki
bundinn af samkomulaginu sem
gert var, sem var mikið áfall fyrir
Halldór.
Halldórsarmurinn telur að
Guðni hafi á þessum tímapunkti
verið búinn að svíkja samkomulag-
ið og ekki viljað láta af embætti og
að hann hafi verið farinn að
hringja út í sínu kjördæmi og kalla
eftir stuðningsyfirlýsingum. Í her-
búðum Guðna er þeirri skýringu
hafnað, en þessu lýst þannig að
Halldór og félagar hans hafi viljað
breyta áætluninni í ljósi atburða
helgarinnar. Endurkoma Finns
Ingólfssonar á miðstjórnarfundi
myndi, þegar allt kæmi til alls,
ekki falla í frjóan jarðveg fram-
sóknarmanna. Engin niðurstaða
fékkst á fundinum og lauk honum
skyndilega.
Finnur hættur við
Þingflokkur og landstjórn
Framsóknarflokksins voru boðuð á
Þingvöll þá um kvöldið. Guðni taldi
fyrir þann fund að þrátt fyrir átök
um helgina myndi Halldór greina
frá áformum um afsögn sína og
Guðna og innkomu Finns Ingólfs-
sonar. Svo virðist hins vegar sem
Finnur hafi á þeim tímapunkti ver-
ið búinn að tilkynna að hann hygð-
ist ekki taka áskoruninni.
Það setti Halldór í ákveðinn
vanda og hann mat það svo, eftir
að hafa ráðfært sig við trúnaðar-
menn sína, að eina leiðin út úr
vandanum væri að lýsa því yfir að
hann myndi ekki hætta fyrr en á
i Halldór
tta. Hall-
ví láta af
kki.
æðum við
Geir H.
álfstæðis-
ráðherra,
ku, og til-
ákvörðun
sembætti
di þeirra
hverjar
kisstjórn-
lldór færi
ráðherra.
fram nið-
msóknar-
ráðherra
nnugt er
ksins um
við for-
af Davíð
veðið um
hægt að
áðherrum
a upp. Þó
hafa talið
engi ráð-
n formað-
arflokks-
án mönn-
gskvöldið
ldórs um
ði haldinn
ædd yrðu
rkosning-
rnarfundi
framt að
rnarfund
ra flokks-
æddu þeir
leiðis við
msóknar-
. Þar var
að Guðni
ystusveit-
nnur Ing-
m var leit-
sátt um
alldórs.
út
fóru að
ytingum í
östudags-
um þess-
miðlunum.
rásinni og
rast efa-
ngólfsson
en endanleg ákvörðun var tekin um helgina
ekk ekki upp
Morgunblaðið/ÞÖK
ann tilkynnti ákvörðun sína á Þingvöllum. Ljóst er þó að ekki voru allir sáttir.
arna@mbl.is, brjann@mbl.is