Morgunblaðið - 07.06.2006, Qupperneq 28

28 MIÐVIKUDAGUR 7. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
U
m hvað nákvæmlega
voru þeir Jeff Skill-
ing og Ken Lay,
fyrrverandi stjórn-
endur Enron,
fundnir sekir núna um daginn?
Það hét vissulega að kviðdómurinn
í Houston kæmist að þeirri nið-
urstöðu að þeir væru sekir um ým-
is lögbrot – skjalafals, yfirhylm-
ingu, ósannsögli og ýmislegt fleira
sem lög kveða á um að sé bannað.
En maður þurfti ekki að fylgjast
lengi með fréttum af gangi rétt-
arhaldanna, frásögnum af yf-
irheyrslum og gagnyfirheyrslum,
og einkum málflutningi saksókn-
ara, til að komast að því að það
sem þeir Skilling og Lay voru eig-
inlega ákærðir fyrir – og fundnir
sekir um – var siðblinda. En það
varð að heita eitthvað annað því að
strangt til tekið er siðblinda ekki
lögbrot, hún er persónu-
leikabrestur.
Í tilefni af dómnum yfir Skilling
og Lay hafa fjölmiðlar vestanhafs
fjallað dálítið um nýútkomna bók
sem heitir því skemmtilega nafni
Snákar í jakkafötum – siðblind-
ingjar hefja störf (Snakes in Suits:
Psychopaths Go To Work), og er
eftir þá Robert Hare, fyrrverandi
sálfræðiprófessor við Háskólann í
British Colombia í Kanada, og
Paul Babiak, iðnaðar- og fyr-
irtækjasálfræðing í New York, en
hann rannsakar siðblindu innan
fyrirtækja. Hér er stuðst við um-
fjöllun The Globe and Mail í Kan-
ada um bókina.
Hare er einn helsti sérfræðing-
urinn í heiminum í rannsóknum á
siðblindu, og er höfundur fræði-
legrar skilgreiningar á siðblindu
sem víða er stuðst við. Fyrir um
aldarfjórðungi bjó hann svo til
greiningartæki, svonefndan sið-
blindugátlista, sem nota má til að
verjast siðleysingjunum.
Siðblinda er ekki geðveiki. Hún
er, eins og fram hefur komið, per-
sónuleikabrestur. Grundvall-
areinkenni hennar eru algjört
samviskuleysi og fullkominn
skortur á hluttekningu og samúð.
Siðblindingjar eru gráðugir, sjálfs-
elskir, svikulir, óáreiðanlegir og
gjarnir á að fá óhamin reiðiköst.
Þeir eru rándýrin í mannfélaginu.
En við fyrstu kynni eru þeir al-
gjörlega heillandi, skilningsríkir
og sjálfsöryggið skín af þeim.
Þeir Hare og Babiak telja að á
undanförnum tveim áratugum hafi
orðið gríðarlega hraðar breytingar
á vettvangi stórfyrirtækja í Am-
eríku, ekki síst vegna netfyr-
irtækjabólunnar sem sprakk. Hún
hafi meðal annars valdið því að
gömul og gróin stórfyrirtæki hafi
skroppið saman og/eða runnið
saman við önnur. Samkeppnin hafi
líka harðnað ofboðslega. Þetta
hafi, án þess að það hafi beinlínis
verið ætlunin, búið í haginn fyrir
fólk haldið siðblindu.
Hare gengur svo langt að full-
yrða að nú sé svo komið að það sé
eiginlega vænlegra til frama innan
stórfyrirtækja að tileinka sér við-
horf siðblindingjanna. Þetta sé
ekki síst vegna þess að í samfélag-
inu almennt aukist nú áherslan á
yfirborð og stíl á kostnað áherslu á
innihald og grunnatriði. Slíkt geri
þeim siðblindu auðveldara um vik
að athafna sig án þess að komast í
kast við lögin.
Ekki svo að skilja að allir sem
komast til metorða innan stórfyr-
irtækja séu fyrirlitlegir siðleys-
ingjar. Fyrr mætti nú vera. Met-
orðin segja ekkert um siðgæði
fólks, það eru aðferðirnar sem það
beitir, og þá fyrst og fremst við-
horf þeirra til samstarfsmanna
sinna, sem skera þar úr. Hare seg-
ir að líklega sé erfðagalla um að
kenna – en vissulega hafi fé-
lagslegt umhverfi áhrif – að sið-
blint fólk finnur ekki tilfinningar á
borð við depurð, ótta, sektarkennd
og iðrun, þótt það hafi fullkomlega
vitsmunalegan skilning á þessum
tilfinningum.
En siðblindingjarnir upplifa
aldrei tilfinningarnar sjálfar og
geta þar af leiðandi ekki haft eig-
inlegan skilning á því hvernig öðru
fólki – sem hefur þessar tilfinn-
ingar – raunverulega líður. Og þar
af leiðandi geta siðblindingjarnir
ekki sett sig í spor þessa fólks. Það
mætti líkja þessu við að maður
myndi lesa og læra allt sem hægt
er að læra um tannpínu, en maður
myndi samt ekki í raun og veru
skilja þjáningu þess sem haldinn
er tannpínu ef maður hefði aldrei
fengið hana sjálfur.
Hare telur að í Norður-Ameríku
sé um það bil eitt prósent íbúanna
siðblint. Þótt siðblint fólk sé í sum-
um tilfellum vissulega fært um að
fremja morð sé það í flestum til-
vikum greint og vel upp alið og
„nýti“ því þennan eiginleika sinn
fremur til að öðlast völd, virðingu
og peninga. Siðblindingjar séu því
í fæstum tilvikum beinlínis hættu-
legir.
Nú verður auðvitað ekkert um
það fullyrt að Skilling og Lay séu
siðblindir. Vera má að þeir séu
bara „venjulegir Machiavellianar“.
En hvenær á maður að fara að
hafa áhyggjur af því að ekki sé allt
með felldu og að maður sem lítur
út fyrir að vera traustur og öflugur
starfsmaður sé í rauninni siðlaust
rándýr?
Hare og Babiak hafa sett saman
nýjan lista, svonefnt „Business
Scan 360“, sem er ætlaður fyrir
fyrirtækjastjórnendur sem vilja
finna siðblindingjana sem kunna
að leynast innan um heiðarlega
starfsmenn. Meðal tíu „hættu-
merkja“ sem geta gefið vísbend-
ingu um að siðblindingi sé á ferð-
inni eru, þótt það kunni að hljóma
undarlega, að viðkomandi starfs-
maður virðist yfirvegaður, hefur
fágaða framkomu og heillandi per-
sónuleika. Flestar samræður hans
snúast um hann sjálfan; hann gerir
lítið úr öðrum til að bæta eigin
ímynd og orðspor; hann lítur svo á
að fólk sem hann hefur kveðið í
kútinn eða ráðskast með sé
heimskt og hann er tækifær-
issinni, miskunnarlaus og þolir
ekki að tapa.
Hættumerkin eru fleiri, en öfl-
ugasta vopn þess siðblinda er ein-
stakur hæfileiki hans til að villa á
sér heimildir – til að koma sér í
mjúkinn hjá fórnarlambinu áður
en hann lætur til skarar skríða.
Snákar í
jakkafötum
Hare gengur svo langt að fullyrða að nú
sé svo komið að það sé eiginlega væn-
legra til frama innan stórfyrirtækja að
tileinka sér viðhorf siðblindingja.
BLOGG:kga@blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
IÐNAÐARRÁÐHERRA krafð-
ist nýlega lögreglurannsóknar
vegna kröfuspjalds
sem eitt eða tvö ung-
menni höfðu uppi í
fjölmennri göngu fyr-
ir verndun hálendis
Íslands sem hún taldi
beinast að sér per-
sónulega. Undirrit-
aður tekur undir
nauðsyn þess að um-
ræðan snúist um mál-
efni en ekki einstaka
persónur. Um virkj-
unarstefnu íslensku
ríkisstjórnarinnar en
ekki um Valgerði
Sverrisdóttur iðnaðarráðherra
sem persónu.
Á hinn bóginn hlýtur krafa iðn-
aðarráðherra um lögreglurann-
sókn á fyrrnefndu kröfuspjaldi að
beina athyglinni að framgöngu
ráðherrans í umræðum um virkj-
anir og náttúruvernd.
Iðnaðarráðuneytið hefur í sam-
vinnu við fyrirtæki og stofnanir
þess varið milljónum króna í áróð-
ur gegn þeim sem vinna að nátt-
úruvernd á Íslandi. Alræmdasta
dæmið þar um er vefsíðan
www.star.is þar sem haldið var
uppi gegndarlausum
óhróðri um ein-
staklinga og samtök
sem vinna að nátt-
úruverndarmálum.
Vefsíðunni var síðan
lokað fyrir tilstilli Al-
coa sem þótti nóg um.
Valgerður Sverr-
isdóttir hefur ekki
hikað við að ráðast að
heiðri náttúruvernd-
arsamtaka í ræðustóli
á Alþingi þar sem þau
geta ekki varið sig.
Stundum hefur fjand-
skapur ráðherrans í garð um-
hverfisverndarsamtaka tekið á sig
hjákátlega mynd eins og þegar
hún kenndi ótilgreindum umhverf-
isverndarsamtökum um vandræði
skinnaiðnaðarins á Akureyri.
Málflutningur Náttúruvernd-
arsamtaka Íslands hefur byggt á
þekkingu og reynslu þeirra ein-
staklinga sem unnið hafa fyrir
samtökin. Fagleg og málefnaleg
framsetning þeirra hefur vakið at-
hygli og virðingu fyrir málstað
náttúruverndar. Þannig verða slík
samtök að vinna. Það verður að
gera þá kröfu að hið sama gildi
um stjórnmálamenn.
Tvískinnungur
iðnaðarráðherra
Árni Finnsson fjallar um starf-
semi náttúruverndarsamtaka í
tilefni af kröfu iðnaðarráð-
herra um lögreglurannsókn
vegna kröfuspjalda
’Málflutningur Nátt-úruverndarsamtaka Ís-
lands hefur byggst á
þekkingu og reynslu
þeirra einstaklinga sem
unnið hafa fyrir sam-
tökin. ‘
Árni Finnsson
Höfundur er formaður Nátt-
úruverndarsamtaka Íslands.
AÐ LOKNUM kosningum hóf-
ust viðræður um að mynda meiri-
hluta í sveitarstjórn-
unum. Hvað eftir
annað heyrði ég talað
um að nauðsynlegt
væri að komast í
meirihluta af því að í
minnihluta hefðu
flokkarnir engin
áhrif, þeir væru bara
á hliðarlínunni en það
þýðir væntanlega að
þeir séu nánast ekki
með.
Þetta er satt að
segja mjög merkileg
hugmynd um lýðræði,
að það sé sjálfgefið að þeir, sem
kjörnir eru í sveitarstjórn, hafi
nánast engin áhrif nema þeir kom-
ist í meirihluta. Þessi vanþróaða
lýðræðisvitund kemur líka fram á
Alþingi, þar sem stjórnarflokk-
arnir virðast hafa að leiðarljósi að
hundsa vilja stjórnarandstöð-
unnar, forðast málamiðlanir og
þröngva málum í gegn sama
hversu djúpstæður ágreiningur er
um þau. Og eina leið stjórnarand-
stöðunnar til að hafa einhver áhrif
er að stunda svo mikið málþóf í
þinginu að nálgast ofbeldi, ofbeldi
sem gripið er til í sjálfsvörn.
Ég hef setið í stjórnum nokk-
urra félaga. Þar hafa stjórn-
armenn vissulega ekki verið kosn-
ir listakosningum, en þeir hafa
samt haft mismunandi skoðanir á
stefnu og starfsemi þessara fé-
laga. Það hefði áreiðanlega þótt
dálítið sérkennilegt og ekki verið
vel séð ef einhverjir stjórn-
armanna í þessum félögum hefðu
farið að rotta sig saman í klíkur til
að mynda meirihluta og halda
minnihlutanum niðri.
Sveitarstjórn er væntanlega
kosin til að annast hagsmuni sveit-
arfélagins og íbúanna í því. Það
eru auðvitað skiptar skoðanir á
því hvaða leiðir eru heppilegastar
enda skipa frambjóðendur sér
gjarnan í flokka og setja fram
stefnuskrár. En þó að skoðanir
séu skiptar, þá koma líka upp
mörg mál sem eru þverpólitísk,
eins og það er kallað, eða lítill
ágreiningur um. Minnihlutaflokk-
arnir hljóta stundum að koma
fram með hugmyndir og stefnu
sem meirihlutinn sér ýmislegt í
þótt hann sé ekki tilbúinn til að
taka allt upp eða ganga alla leið.
Þannig skyldi maður ætla að
minnihlutinn gæti komið ýmsu til
leiðar ef meirihlutinn er ekki fyr-
irfram ákveðinn í að halda honum
niðri, halda honum á
hliðarlínunni.
En svo er spurning-
inn: er yfirleitt ein-
hver þörf á að mynda
meirihluta? Er það
nokkuð eðlilegt? Til
hvers er verið að
standa í svona meiri-
hlutamyndunum? Mér
er það hreint ekki
ljóst. Ef það er ekki
til að halda minnihlut-
anum niðri, þá sé ég
bara eitt svar við því:
til að velja bæj-
arstjóra og forseta bæjarstjórnar.
Eðlilegast væri auðvitað að ráða
bara ópólitískan bæjarstjóra,
framkvæmdastjóra sveitarfé-
lagsins. Síðan mundu flokkarnir
skiptast á forseta bæjarstjórnar,
deila kjörtímabilinu í fjölda flokk-
anna eða framboðanna. Svo vinna
menn bara saman að hagsmunum
sveitarfélagsins, taka mál fyrir
eftir því sem tilefni er til, ræða
þau með það að leiðarljósi að kom-
ast að sameiginlegri niðurstöðu,
en ef það er ekki hægt, þá eru
greidd atkvæði og þau bara falla
eftir eðli hvers máls en ekki í
samræmi við einhverjar fyrirfram
myndaðar klíkur.
Lýðræðið á hliðarlínunni
Einar Ólafsson fjallar
um meirihlutamyndanir
í stjórnmálum ’Eðlilegast væri auðvitaðað ráða bara ópólitískan
bæjarstjóra, fram-
kvæmdastjóra sveitarfé-
lagsins.‘
Einar Ólafsson
Höfundur er fyrrverandi formaður
VG í Kópavogi.
EKKERT er nýtt undir sól-
inni. Krossferð Ólafs Hanni-
balssonar er ófrumlegri en
ætla mætti. Hann fer í smiðju
manna sem á 8. áratug síðustu
aldar ólu á kjaftasögum um að
Framsóknarflokkurinn stæði
að sprúttsölu og fyrirskipaði
jafnvel mannshvörf. Málið
barst inn á Alþingi, þar sem
þingmaður hélt tilfinn-
ingaþrungnar ræður. Þjóðfé-
lagið var um skeið heltekið.
Nokkrir menn sátu blásaklaus-
ir bak við lás og slá. Þá eins
og nú var fjölmiðlum beitt.
Þegar upp var staðið mátti
hverjum sem sjá vildi vera
ljóst að rógsferðin hafði ekkert
með raunveruleikann að gera.
Með henni náðu þó einhverjir,
sem hirtu hvorki um skömm
né heiður, að þjóna lund sinni.
Framgangan vekur spurn-
ingar. Getur Gróa á Leiti átt
vísan aðgang að fjölmiðlum, eins
og við urðum vitni að í Kastljósi
sjónvarpsins 1. júní? Geta menn
þulið kjaftasögur í kastljósum
og sagt: Hér er mergjuð kjafta-
saga, sem við Hallveig heyrðum
í heitapottinum. Hlustið nú vel,
við höfum að vísu ekkert fyrir
okkur, en er ekki einhver sem
getur bætt um betur?
Eftir rógsferðina fyrri kom
Framsóknarflokkurinn afar illa
út úr kosningu. Þetta veit Ólaf-
ur í krossferð sinni. Tilgang-
urinn helgar jú meðalið. Það
rann þó um síðir upp fyrir kjós-
endum hvernig í málum lá.
Framsóknarflokkurinn vann í
kjölfarið einn af sínum stærsu
sigrum.
Spurningin er hvort sagan
muni endurtaka sig.
Halldór Árnason
Rógsferð
Höfundur er efna- og hagfræð-
ingur.
„Þessar kjaftasögur eru ekkert frá mér.“
Ólafur Hannibalsson í Kastljósi, 1. júní
2006.
„Ólyginn sagði mér …“
Gróa á Leiti
„Let them deny it.“
Richard Nixon