Morgunblaðið - 17.06.2006, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. JÚNÍ 2006 35
Dagarnir 16. desember og16. júní hafa sérstakaþýðingu í suður-afrískrisögu. Meðan hvítir
menn stjórnuðu S-Afríku héldu
þeir 16. desember hátíðlegan, en
dagurinn var hins vegar sorg-
ardagur í augum blökkumanna. 16.
júní hefur hins vegar sérstaka þýð-
ingu í hugum blökkumanna, þó sá
dagur tengist ekki síður sorglegum
atburðum.
Þegar hópar kalvínista frá Hol-
landi fóru að flytja til S-Afríku um
miðja 18. öld bjuggu innan við 1.000
hvítir menn í landinu. Eftir því sem
fjöldi þeirra jókst og umsvif þeirra
urðu meiri versnuðu samskipti
þeirra við innfædda. Evrópsku
landnemarnir, sem kallaðir voru
Búar, lögðu stöðugt meira land-
svæði undir sig. Eftir að hafa lagt
undir sig Gauteng-hérað héldu þeir
áfram austar í landið og hugðust
leggja undir sig Drakensberg. Í
febrúar árið 1838 sendu Búar
sendinefnd á fund Dingaan, kon-
ungs Zulu-ættbálksins. Þeir buðu
honum friðarsamning sem fól í sér
að Zulu-menn létu af hendi mikið
landsvæði. Dingaan undirritaði
samninginn en lét síðan myrða alla
sendinefndina. Hann lét síðar þetta
sama ár myrða fleiri Búa sem sest
höfðu að í nágrenninu.
Búar tóku nú að safna liði og í
desember lögðu þeir til atlögu.
Þann 16. desember kom herflokkur
þeirra að Ncome-ánni og þar laust
Zulu-mönnum og Búum saman.
Eftir þriggja tíma orrustu var vatn-
ið í ánni orðið rautt, enda nefndu
Búar ánna Blood River (Blóðáin).
Um 3.000 Zulu-menn létust í átök-
unum, en þrír Búar særðust. Eftir
þennan „glæsta sigur“ gat ekkert
stöðvað landnám Búa. Þeir fögnuðu
sigrinum árlega því að 16. desem-
ber kölluðu þeir „Sigurdaginn“.
Dagurinn var haldinn hátíðlegur í
S-Afríku allt til ársins 1994. Þá
tóku blökkumenn við völdum í land-
inu og þeir breyttu nafni dagsins og
kölluðu hann „Dag sátta“.
Erfitt líf í Soweto
„Saga Suður-Afríku verður ekki
skilin án sögu Soweto.“ Þetta sagði
Walter Sisulu, einn af frelsishetjum
blökkumanna sem sat áratugum
saman í fangelsi með Nelson
Mandela.
Soweto er eitt af úthverfum Jó-
hannesarborgar, en það byggðist
upp í lok 19. aldar í tengslum við
námuvinnslu. Fólk víða að úr heim-
inum kom til Jóhannesarborgar til
að græða á demantavinnslu. Það
var ekki efst í huga námueigenda
að tryggja velferð þeirra sem unnu
í námunum. Aðstæður fólks í Sow-
eto voru vægast sagt hörmulegar.
Ekkert var hugað að hreinlætis-
aðstöðu og ungbarnadauði var gríð-
arlegur. Líf fólks snerist um að
komast af. Á hverjum degi fóru
þúsundir manna til vinnu í nám-
unum. Það var því nær að líkja
Soweto við þrælabúðir en borg.
Barátta Nelsons Mandela og
annarra forystumanna Afríska
þjóðaráðsins gegn aðskiln-
aðarstefnunni var bæði löng og
ströng. Í upphafi einsetti Afríska
þjóðaráðið sér að ná fram breyt-
ingum með friðsamlegri baráttu, en
þegar öllum var orðið ljóst að þessi
barátta skilaði engum árangri
stofnaði Afríska þjóðarráðið deild
sem einbeitti sér að skemmd-
arverkum á samgönguleiðum, verk-
smiðjum og öðrum eignum ríkisins.
Eftir að búið var að handtaka Nel-
son Mandela og aðra leiðtoga
blökkumanna varð andstaða við
kynþáttastefnuna veikari þar sem
alla forystu blökkumanna skorti.
Leiðtogar blökkumanna sem
ekki voru í fangelsi reyndu með
samningum við stjórnvöld að bæta
réttindastöðuna, en þeim varð lítið
ágengt.
Vildu ekki læra Afrikaans
Barátta blökkumanna gegn að-
skilnaðarstefnu hvíta minnihlutans
í S-Afríku tók nýja stefnu 16. júní
1976, en þá hófst svokölluð Soweto-
uppreisn. Uppreisnin átti stóran
þátt í að vekja heimsbyggðina til
umhugsunar um þá kynþáttastefnu
sem stjórnvöld í landinu ráku.
Ástæðan fyrir því að skólabörn á
aldrinum 12–18 ára fóru í mót-
mælagöngu í Soweto þennan dag
var sú að þau hugðust mótmæla
ákvörðun stjórnvalda um að láta öll
börn í S-Afríku læra tungumál Bú-
anna, Afrikaans. Þetta var tungu-
mál sem blökkumenn notuðu ekki
og litu á sem kúgunartæki. Nem-
endum var kennt á Afrikaans sem
mörg börn kunnu lítið í og kenn-
ararnir höfðu jafnvel ekki almenni-
leg tök á málinu heldur. For-
ystumenn blökkumanna höfðu
ítrekað óskað eftir að þessu yrði
breytt, en ekkert var hlustað á
sjónarmið þeirra.
16. júní gengu skólabörn í Sow-
eto fylktu liði um götur hverfisins.
Þetta átti að verða friðsamleg mót-
mælaganga. Við Orlando West,
skammt frá heimili Nelsons Man-
dela, mættu mótmælendur fámenn-
um hópi lögreglumanna. Mótmæl-
endur sungu, tóku upp steina og
kölluðu „Power, power“. Einhverjir
úr hópnum höfðu drepið hund og
kveiktu í honum fyrir framan lög-
reglumennina. Lögreglumennirnir
sögðu eftir á að í þessu hefði falist
hótun um að fara eins að með þá.
Þegar annar hópur mótmælenda
kom úr annarri átt með grjót í
höndunum töldu lögreglumennirnir
lífi sínu ógnað. Þeir hófu skothríð á
skólabörnin. Nokkur féllu fyrir
skotum lögreglumannanna.
„Hættu að brosa
og farðu heim“
Meðal þeirra sem létust var Hector
Peterson, 13 ára drengur frá Sow-
eto. Eldri systir hans tók þátt í
mótmælunum, en hún hafði ætlast
til að hann yrði heima. „Þegar átök-
in hófust kom ég auga á Hector þar
sem hann stóð brosandi og fylgdist
með mótmælunum. Ég bað hann að
hætta að brosa og koma sér heim.
Þá kváðu við skothvellir. Við leit-
uðum bæði skjóls, en ég missti
sjónar á honum. Þegar hlé varð á
skothríðinni leit ég upp. Ég kom
ekki auga á Hector, en tók hins
vegar eftir skóm á götunni og svo
áttaði ég mig á að þetta voru skórn-
ir hans Hectors. Svo sá ég ungan
mann koma hlaupandi á móti mér.
Hann hélt á Hector sem hafði orði
fyrir skoti.“
Þannig lýsti Antoinette, systir
Hectors, því sem gerðist. Ungi
maðurinn sem tók Hector upp af
götunni og reyndi að koma honum
til læknis hét Mbuyisa Makhubu.
Ljósmyndarinn Sam Nzima tók
mynd af Hector, systur hans og
Mbuyisa, en hún sýndi betur en
mörg orð hvað gerðist í Soweto
þennan dag. Þegar Hector kom á
sjúkrahús var hann látinn. Hann
hafði fengið skot í gegnum hálsinn.
Næstu vikur og mánuði ríkti
stríðsástand í Soweto. Ekki er vitað
til fulls hve margir létust í átök-
unum. Margir hurfu og því er ekk-
ert vitað um örlög þeirra, en talið er
að 700–1.200 blökkumenn hafi verið
drepnir þá mánuði sem uppreisnin
stóð yfir.
Mbuyisa Makhubu var einn
þeirra sem flúðu en hann var einn
af þeim sem skipulögðu mótmælin.
Lögreglan lagði mikla áherslu á að
handsama hann, en hún hélt því
fram að ljósmyndin sem Nzima tók
hefði verið sviðsett. Makhubu
neyddist til að flýja land. Hann
hvarf í Nígeríu árið 1978.
En það voru fleiri en blökku-
menn sem voru drepnir í átök-
unum. Eftir að lögreglan hóf skot-
hríð var engum hvítum manni vært
í Soweto. Tveir menn náðu ekki í
tíma að hafa sig á brott og voru
drepnir af hópi blökkumanna. Ann-
ar þeirra var læknir, en stuttu eftir
að hann var drepinn leituðu blökku-
menn á stofuna hans eftir lækn-
ishjálp.
Stjórnvöld sögðu að 23 hefðu
látist þennan dag. Heimamenn í
Soweto sögðu hins vegar að 200
látnir væri nærri lagi, stór hluti
þeirra börn.
Dagana á eftir fóru lög-
reglumenn í grænum bílum um göt-
ur Soweto og skutu fyrirvaralaust á
þá sem áttu leið hjá.
Árið 2001 var opnað safn til
minningar um atburðina í Soweto.
Safnið er nefnt í höfuðið á Hector
Peterson. Hann er tákn allra þeirra
sem létust í uppreisninni. Safnið,
sem stendur þar sem lög-
reglumennirnir stóðu þegar þeir
skutu á skólabörnin, er áhrifamikið
tákn fyrir baráttu blökkumanna
fyrir frelsi. Þar eru myndir af upp-
reisninni og lýsingar vitna á því
sem gerðist. Á sjónvarpsskjám er
hægt að horfa á viðtöl við lög-
reglumenn sem skutu á mannfjöld-
ann, viðtöl við Steve Biko og fleiri
leiðtoga blökkumanna.
Flesta daga situr móðir Mbuyisa
Makhubu fyrir framan safnið og
selur póstkort og alls kyns smá-
varning.
Á torgi fyrir framan safnið er
myndin sem Sam Nzima tók af syni
hennar með Hector Peterson í
fanginu. Þessi mynd birtist í fjöl-
miðlum um allan heim, en hún átti
stóran þátt í að vekja heimsbyggð-
ina til vitundar um þau skelfilegu
mannréttindabrot sem verið var að
fremja í S-Afríku.
Þegar Hector
Peterson var drepinn
30 ár eru liðin frá því
að uppreisn skóla-
barnanna í Soweto í
S-Afríku hófst en
hún leiddi til þess
að kynþáttaátök í land-
inu urðu harðari en
nokkru sinni áður.
Egill Ólafsson heim-
sótti safn sem helgað er
minningu Hectors Pet-
ersons sem varð fyrsta
fórnarlamb átakanna.
AP
Hillary Clinton, öldungadeildarþingmaður og fyrrverandi forsetafrú, skoðar myndina sem sýnir Mbuyisa
Makhubu bera hinn deyjandi Hector Peterson. Örvæntingin skín úr svip Antoinette, systur Hectors. Hector
Peterson var aðeins 13 ára þegar hann lést. Það er ljósmyndarinn, Sam Nzima, sem sýnir Clinton myndina.
egol@mbl.is
þarna til húsa. Þetta er eins og með kvenrétt-
ndin, þetta er allt að koma!“ segir Vigdís.
Leiklistin hvati fyrir íslenska tungu
Vigdís segir að sú mikla gróska sem er í íslensku
eiklistarlífi um þessar mundir styrki stöðu ís-
enskunnar. „Við höfum áhyggjur af því að ís-
enskan sé að tapa flugi, þótt við hræðumst ekki
að hún hverfi. Og þá er leikhúsið og leiklistin svo
óskaplega mikil brýning. Því í leikhúsinu fer allt
fram á íslensku og leiklistin er svo mikill hvati
fyrir íslenska tungu. Þess vegna held ég mikið
upp á leiklistina, rétt eins og þá mörgu góðu rit-
höfunda sem við eigum og skrifa svo dásamlega
íslensku. Það er framlag þessara listgreina og
ritað mál sem á svo stóran hlut í að halda uppi ís-
enskri tungu,“ segir Vigdís.
Mikil leiklist í persónuleika Íslendinga
En hvað með íslensku þjóðina, hefur hún áhuga
á leiklist?
„Já, auðvitað hefur hún áhuga á leiklist, það
hafa allir áhuga á henni,“ segir Vigdís. Hún
bendir á að það sé ríkt í Íslendingum að herma
hver eftir öðrum. „Við þurfum alltaf að fá að vita
orðrétt hvað fólk sagði. Og þá förum við að leika
samtöl, en þetta er séríslenskt. Það verður því
að heilu leikriti þegar fólk er að tala saman um
hvernig hinn eða þessi hafi brugðist við,“ segir
hún. „Ég held að þetta sé arfur frá Íslendinga-
sögunum, en þar eru setningar sem eru mæltar
fram svo mikilvægar,“ bætir hún við. „Það er af-
skaplega mikil leiklist í íslenskri tungu og í ís-
enskum persónuleika,“ segir Vigdís.
Þykir afar vænt um Grímuna
Vigdís segir að sér þyki afar vænt um verðlaun á
borð við Grímuna. „Þessi árlega úttekt á því sem
er að gerast í leiklist í landinu er afar mikilvæg
og vekur svo mikla umræðu um leiklist. En
mönnum þykir sjálfsagt að hafa leikhús. Þetta
er eins og með loftið. Maður andar því að sér alla
daga og ef það hverfur þá tekur maður ekki eftir
því fyrr en það er horfið og ekki er lengur hægt
að anda því að sér,“ segir Vigdís.
Hún kveðst þeirrar skoðunar að auka megi
umræðu um leiklist og menningu hér á landi.
„Það má auka hana mikið, til dæmis með um-
ræðuþáttum um það sem er að gerast, eins og
gert er alls staðar í menningarlöndum. Það eru
umræðuþættir um hvað er á döfinni og hvernig
til tekst. Þetta er reyndar að aukast hjá okkur
núna, til allrar guðslukku, en við höfum þó lítið
af góðum umræðuþáttum um það sem er að ger-
ast í augnablikinu. Það eru umræðuþættir til um
stjórnmálin, en það er ekki mikið rætt um hvað
er að gerast á listasviðinu,“ segir Vigdís. Þetta
gildi bæði um útvarp og sjónvarp og þá sé mik-
lvægt að umræða um menningu fari fram á síð-
um blaða. „En það hefur mjög breyst frá því ég
var í leikhúsinu. Nú eru komnar sérstakar
menningarsíður í blöðunum. Ég var stundum að
óska eftir því þegar ég rölti með myndir niður á
Morgunblað að fjallað yrði meira um menningu,
en nú er þetta komið allt saman. Þá sér maður
að hugsjónirnar fæðast, svo er farið að vinna að
þeim og þá verða þær að raunveruleika. Það má
hins vegar alltaf bæta bæði sjálfan sig og um-
hverfið. Ef maður bætir sjálfan sig þá bætir
maður umhverfið um leið,“ segir Vigdís Finn-
bogadóttir.
rsambands Íslands
etta starf
gleymt“
Morgunblaðið/Kristinn
hlaut í gær heiðursverðlaun á Grímunni.