Morgunblaðið - 13.10.2006, Síða 32

32 FÖSTUDAGUR 13. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Eftir Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
Mikhaíl Gorbatsjov, fyrrverandi að-alritari kommúnistaflokksins ogleiðtogi Sovétríkjanna, kom víðavið í fyrirlestri sínum í aðalsal Há-
skólabíós í gærkvöldi. Tuttugu ár voru þá liðin
frá upphafi leiðtogafundar hans og Ronalds
Reagans Bandaríkjaforseta í Höfða en að hon-
um loknum lýsti Gorbatsjov því yfir í sama sal
að fundurinn hefði markað tímamót í samskipt-
um stórveldanna.
Gorbatsjov hóf ávarp sitt á því að rifja upp
sögulegan aðdraganda fundarins í Reykjavík
og hversu viðkvæmt ástand heimsmála hefði
þá verið í skugga mikillar spennu í samskiptum
stórveldanna tveggja, Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna. Til marks um hversu spennan var
rafmögnuð hefði grafarþögn verið í hópi fjöl-
miðlafólks – sem hann sagði óvenjulegt – þegar
hann hefði gengið í salinn.
„Þeir vildu vita hvers vegna leiðtogarnir
tveir hefðu enn og aftur ekki orðið við vænt-
ingum fólksins. Þeir vissu hvaða orð George
Schultz [utanríkisráðherra Bandaríkjanna]
hafði látið falla í varnarstöðinni í Keflavík þeg-
ar hann sagði að leiðtogafundurinn hefði mis-
tekist. Ég sagði við þessa blaðamenn að fund-
urinn væri tímamótaskref.“
Kom á trausti á milli leiðtoganna
Gorbatsjov sagði því næst að hann hefði ver-
ið að leita leiða til skapa betri heim, leiða sem
gætu bundið enda á kalda stríðið.
„Á leiðtogafundinum á Möltu árið 1989 hitti
ég George H.W. Bush, forseta Bandaríkjanna.
Það var þá sem við lýstum því yfir að við mynd-
um ekki framar líta á þjóðir hvors annars sem
óvin. Samkvæmt hefðbundinni sögutúlkun var
þetta augnablikið sem kalda stríðinu lauk […]
Við áttum svo annan fund í París sem markaði
upphafið að nýju tímabili […] Væntingarnar
voru mjög miklar. Til að fundirnir á Möltu og í
París gætu farið fram þurfti að yfirstíga ýmsa
erfiðleika og stuðla að breytingum á heiminum
sem við lifðum í. Það sem var mikilvægast að
breyta var samband okkar við Bandaríkin.
Þessi tvö ríki voru forysturíki tveggja and-
stæðra bandalaga.“
Í ljósi alls þessa taldi Gorbatsjov leiðtoga-
fundinn í Reykjavík hafa skipt sköpum, því
hann hefði komið á trausti milli sín og Reagans
á hættulegu skeiði í sögunni þegar hættan af
kjarnavopnum var í algleymingi, óvissutímabili
sem yrði best lýst sem „klukkan fimm mínútur
í miðnætti“. Hann rifjaði svo upp atvik þegar
bandarískir flugeftirlitsmenn túlkuðu upplýs-
ingar á tölvuskjá sem svo að rússneskar
sprengjuþotur stefndu á Bandaríkin. Síðan
hefði komið í ljós að um hóp gæsa var að ræða.
Miðstýringin byrði á Sovétríkjunum
Gorbatsjov fjallaði einnig um hvernig tím-
arnir hefðu breyst í Sovétríkjunum við upphaf
áttunda áratugarins. Gríðarleg miðstýring
hefði hamlað hagkerfinu, með þeim afleiðing-
um að stjórnin hefði ekki getað brugðist tím-
anlega við nýjum áskorunum. Hagvöxtur hefði
verið lítill sem enginn og þróun á ýmsum svið-
um afar hæg ef nokkur.
Á sama tíma hefði olíukreppan árið 1973 leitt
til aukinnar áherslu á tækniþróun á Vestur-
löndum á meðan Sovétríkin sátu eftir. Þetta
hefði gerst þrátt fyrir að íbúar Sovétríkjanna
væru vel menntaðir. Frelsi til skoðanaskipta
hefði hins vegar verið mjög takmarkað og ein-
staklingar átt á hættu að vera varpað í fangelsi
fyrir yfirlýsingar sínar. Íbúar ríkis sem var ríkt
af mannauði og náttúruauðæfum hefðu búið við
vöruskort.
Gorbatsjov sagði miðstjórn kommúnista-
flokksins hafa brugðist við skortinum með að-
gerðum sem ætlað var að stuðla að framförum
á sviði vísinda og tækni og þannig vinna bug á
þeim vandamálum sem blöstu við sovéskum
ráðamönnum. Það hefði ekki gengið eftir og
hin nýja áhersla á „glasnost“, eða opnun sam-
félagsins, hefði um miðjan níunda áratuginn
opnað augu almennings fyrir fjölþættum vanda
Sovétríkjanna.
Um líkt leyti hefði utanríkisstefnan breyst
og Brezhnev-kenningunni verið hafnað. Jafn-
framt hefði sambandið við Vesturlönd verið
bætt, eins og fundirnir með Reagan væru til
merkis um. Ekki hefði lengur verið hægt að
standa undir gríðarlegum útgjöldum til her-
mála.
Lýst sem „eldheitum bolsévika“
Gorbatsjov segir að um miðjan níunda ára-
tuginn hafi mönnum orðið ljóst að koma þyrfti
á fundi
hist í se
voru mj
komið á
bréf þar
ekki að
ans [í G
sem spu
Ég sa
tilheyrð
an hefði
eldheitu
inn hlát
Hann
ingu beg
orkustr
vinna o
Þetta he
prósent
höndum
svo ver
hefði ha
markmi
vopn á á
Gorba
hafa val
sem áró
flokksin
frá Rea
við. Í sta
með ven
skoðun
leiðtoga
„Ég s
við myn
París,
Bandarí
halda le
Þörf fy
Gorba
togafun
eyða st
hefði sv
is, Band
Hugarfarið breytt
Upprifjun Mikhaíl Gorbatsjov flytur fyrirlestur sinn í H
Í HNOTSKURN
»Gorbatsjov hlaut friðarverðlaunNóbels árið 1990 fyrir framlag sitt
til bættra samskipta risaveldanna.
»Hann fyrirskipaði brottflutningsovéskra hermanna frá Afganistan
árið 1989.
»Tsjernobyl-kjarnorkuslysið í apríl1986 og gagnrýni í eftirmálum þess
sannfærði hann um nauðsyn þess að
opna þyrfti frekar fyrir málfrelsi.
»Færð hafa verið rök fyrir því, að„perestrojka“ hafi verið einn af
lykilatburðunum í sögu Sovétríkjanna,
ásamt Októberbyltingunni 1917 og
sigrinum í síðari heimsstyrjöldinni.
MIKHAIL Sergeyevich Gorbatsjov fæddist árið 1931 í bæn-
um Privolnoye í Stavropol-héraði í Sovétríkjunum fyrrver-
andi. Stavropol var landbúnaðarhérað og hafði faðir Gor-
batsjovs, vélvirkinn Sergei Gorbatsjov, atvinnu af því að
gera við landbúnaðarvélar. Móðir hans, Maria Pantelyeva,
var hins vegar heimavinnandi húsmóðir.
Foreldrar Sergeis kynntust harðstjórn stalínismans af
eigin raun þegar þau voru þvinguð til að flytjast búferlum
fyrir að tilheyra hópi stöndugra sjálfseignarbænda, svo-
nefndra Kúlakka, sem voru ráðamönnum í Kreml þyrnir í
augum á upphafsdögum samyrkjubúskaparins.
Þegar Gorbatsjov var á 11. aldursári sá hann hersveitir
nasista leggja undir sig Stavropol-hérað og þessi reynsla
greyptist í vitund drengsins, sem átti síðar sem leiðtogi Sov-
étríkjanna eftir að ítreka þá skoðun sína, að beiting her-
valds hefði beðið skipbrot, að hún væri ekki lengur nothæft
tæki til að koma á stöðugleika í heiminum.
Gorbatsjov útskrifaðist sem lögfræðingur frá Moskvuhá-
skóla 1952, þar sem hann kynntist lífsförunauti sínum,
Raísu Maksímovnu Títarenku, sem féll frá árið 1999.
Tuttugu og þriggja ára gamall gekk hann í komm-
únistaflokkinn og átti þar skjótum fram
fagna. Hann varð einn yngsti stjórnand
sögu flokksins til að fara með málefni h
þegar hann varð leiðtogi hans í Stavrop
1970. Átta árum síðar var hann svo skip
ráðherra landbúnaðarmála í miðstjórn
Hvattur áfram af Andropov
Árið 1980 var Gorbatsjov hleypt inn
innsta hring flokksins, æðsta ráðið í Kr
hið svokallaða Politburo, fyrir tilstuðla
ríj Andropovs, verðandi aðalritara kom
únistaflokksins. Fimm árum síðar varð
svo fyrsti aðalritari flokksins sem fædd
eftir Októberbyltinguna 1917, eftir frá
forvera hans í embætti, Konstantíns Ts
nenkos.
Sem aðalritari beitti hann sér annars
rojkunni“, hugtaki sem þýðir „endursk
var að blása lífi í fúna innviði Sovétríkj
fyrir „glasnost“, sem merkir „opnun“ o
Holdgervingur umbreytinganna sem a
VÍSIR AÐ SÁTT
UM VIRKJANAMÁL
Nefndin, sem í fyrradag skilaðiiðnaðarráðherra skýrslu umverndun og nýtingu auðlinda
í jörðu og vatnsafls, hefur með til-
lögum sínum skapað vísi að sátt í einu
mesta deilumálinu í íslenzku þjóð-
félagi nú um stundir; hvar megi
virkja vatnsorku og jarðhita og hvaða
svæði eigi að vernda. Sömuleiðis tek-
ur nefndin af skarið um annað mál,
sem hefur verið umdeilt og verður æ
brýnna að leysa úr, eftir því sem sam-
keppni orkufyrirtækja um að kanna
og nýta virkjunarkosti verður harð-
ari; hvernig úthluta eigi þeim tak-
mörkuðu gæðum, sem í rannsóknar-
og virkjanaleyfum felast.
Varðandi síðarnefnda atriðið er
nefndin á einu máli um að byggja á
þeirri niðurstöðu auðlindanefndar
forsætisráðherra, sem skilaði af sér
árið 2000, að selja bæri nýtingarrétt-
indi á vatnsafli, sem væri í þjóðar-
eign, á uppboði til að tryggja að þjóð-
in nyti eðlilegrar hlutdeildar í þeim
umframarði, sem nýting vatnsafls í
þjóðfélaginu skapaði. Auðlindanefnd-
in komst að sömu niðurstöðu um
námaréttindi og jarðhitaauðlindir á
þjóðlendum eða jarðeignum ríkisins.
Um þetta segir í tillögum nefndar
iðnaðarráðherra: „Skylt væri að taka
gjald fyrir auðlindanýtingu í ríkis-
landi. Ef einungis einn sækir um og
uppfyllir sett skilyrði yrði samið við
hann um eðlilegt endurgjald fyrir
auðlindina. Ef hins vegar fleiri sækja
um færi fram uppboð og sá sem hæst
byði fengi leyfið.“
Þetta er leið, sem er í samræmi við
þá víðtæku sátt, sem ríkti um nið-
urstöðu auðlindanefndarinnar. Hún
er í samræmi við hagsmuni almenn-
ings af því að fá eðlilegan arð af sam-
eiginlegum eignum sínum. Uppboðs-
leiðin leysir sömuleiðis þann vanda,
sem iðnaðarráðuneytið er nú í vegna
fjölda umsókna orkufyrirtækja um
sömu rannsóknar- og virkjanaleyfin.
Aukinheldur er það auðvitað nauð-
synlegt að útfæra innheimtu auð-
lindagjalds í öllum atvinnugreinum,
sem nýta auðlindir í almannaeigu, í
því skyni að treysta sáttina um auð-
lindagjald í sjávarútveginum, sem
tekið var upp í framhaldi af skýrslu
auðlindanefndarinnar. Sjávarútveg-
urinn á að sjálfsögðu heimtingu á því
að sitja við sama borð og aðrar at-
vinnugreinar að þessu leyti.
Varðandi þá brennandi pólitísku
spurningu hvaða svæði megi virkja
og hver alls ekki vegna náttúru-
verndargildis þeirra, leggur nefndin
ekki til neina efnislega niðurstöðu,
heldur fremur aðferðafræði til að
fara eftir. Nefndarmenn viðurkenna
að mun erfiðara hafi verið að komast
að niðurstöðu um þennan þátt en það
hvernig ætti að velja á milli umsókna
um virkjanaleyfi. Nefndin bendir á að
einn helzti ásteytingarsteinninn í
umræðum síðustu ára um nýtingu
orkulinda landsins hafi verið að
mönnum hafi þótt skorta einhvers
konar heildarsýn á það hvaða leið
yrði farin. Síðan segir í nefndar-
álitinu: „Slík framtíðarmynd getur að
mati nefndarinnar aldrei falist í ein-
angraðri afstöðu til þess annars veg-
ar hvað eigi að vernda og hins vegar
eigi að nýta. Eigi útkoman úr slíku
starfi að skila okkur fram á við verð-
ur við slíka heildstæða áætlunargerð
að taka afstöðu til beggja þátta. Nið-
urstaðan er því í hnotskurn sú að
nefndarmenn allir eru sammála um
að við skuldum framtíðinni að tekin
sé meðvituð ákvörðun um hvert sé
stefnt og með hvaða hætti. Menn geti
treyst því á hverjum tíma að ljóst sé
hvar nýting geti og megi fara fram en
jafnhliða hvaða svæði og náttúruauð-
lindir verði til lengri eða skemmri
tíma vernduð og útilokuð frá slíkri
nýtingu.“
Það að fulltrúar allra stjórnmála-
flokka og helztu hagsmunaaðila skuli
hafa komið sér saman um þessa nálg-
un að málinu er augljóslega mikils-
vert og sýnir að hægt er að komast að
sameiginlegum niðurstöðum um jafn-
erfið og viðkvæm mál.
Nefndin leggur til að Alþingi móti
langtímastefnu um rannsóknir,
verndun og nýtingu auðlindanna sem
um ræðir. Slík áætlun yrði samþykkt
sem lög eða þingsályktun um „sér-
staka verndar- og nýtingaráætlun
sem gilda skal til langs tíma, t.d. til
25 ára í senn, en sætti reglulegri end-
urskoðun, t.d. ekki sjaldnar en á fjög-
urra ára fresti.“ Nefndin telur að slík
áætlun myndi „sýna á skýran og
gagnsæjan hátt hvaða valkostir eru
til staðar varðandi nýtingu auðlinda
hérlendis næstu áratugi.“
Nefndarmenn leggja til að við gerð
þessarar áætlunar verði sérstaklega
litið til niðurstaðna rannsókna og
mats á hugsanlegum virkjunarkost-
um, sem settar eru fram í skýrslu um
niðurstöður 1. áfanga rammaáætlun-
ar um nýtingu vatnsafls og jarð-
varma, og jafnframt niðurstaðna og
mats 2. áfanga áætlunarinnar, sem á
að liggja fyrir eftir þrjú ár. Ennfrem-
ur verði tekið tillit til annarra rann-
sókna og áætlana. Nefndin leggur til
að verndar- og nýtingaráætlunin
verði samþykkt í fyrsta sinn sem lög
eða þingsályktun árið 2010. Sérstak-
lega er vakin athygli á að tryggja
verði aukið fé til nauðsynlegra
grunnrannsókna og gerðar yfirstand-
andi rammaáætlunar, þannig að þessi
tímaáætlun standist.
Eins og áður sagði er hér fremur
komin tillaga að aðferð til að finna
sátt í virkjanamálum en að nefndin sé
búin að finna sáttaleiðina. Auðvitað
hljóta að verða mikil pólitísk átök um
innihald verndar- og nýtingaráætlun-
ar. Sjónarmið um verndargildi ein-
stakra svæða eru mismunandi og
deilan um Kárahnjúkavirkjun hefur
sýnt að rannsóknargögn og niður-
stöður geta verið bæði umdeild og
umdeilanleg. En á endanum fæst
fram lýðræðisleg niðurstaða, sem
fólk á að geta orðið ásátt um að una.
Nefndin klofnaði í afstöðu sinni til
þess hversu hart skal ganga fram í
því að takmarka veitingu rannsókna-
og virkjanaleyfa fram að því að þessi
heildarstefnumótun liggur fyrir eftir
fjögur ár. Þar liggja mismunandi
hagsmunir og sjónarmið að baki. Um
það skal það eitt sagt hér, að því fleiri
virkjanaleyfi sem verða veitt þar til
heildarstefnan liggur fyrir, sam-
þykkt af Alþingi, þeim mun minni lík-
ur eru á að um hana náist sú sátt, sem
er svo nauðsynleg.