Morgunblaðið - 13.10.2006, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 13. OKTÓBER 2006 33
leiðtoga risaveldanna, sem hefðu ekki
ex ár. „Margir nánir ráðgjafar Reagans
jög andvígir því að slíkum fundi yrði
á. Heritage-stofnunin skrifaði Reagan
r sem hann var hvattur til að hitta mig
máli […] Eftir fyrsta fund okkar Reag-
Genf] fórum við til sendinefnda okkar
urðu: „Hvað fannst þér um leiðtogann?“
agði Reagan vera risaeðlu, mann sem
ði fortíðinni […] Síðar frétti ég að Reag-
i látið þau orð falla í viðtali að ég væri
ur bolséviki,“ sagði Gorbatsjov við mik-
tur viðstaddra.
n vék því næst að sameiginlegri yfirlýs-
ggja aðila frá þessum tíma um að kjarn-
íð væri stríð sem ekki væri hægt að
og stríð sem mætti aldrei verða háð.
efði skipt miklu máli, enda hefðu þá 90
t kjarnavopna heimsins verið í þeirra
m. Árangri Genfarviðræðnanna hefði
rið fylgt eftir og í janúarmánuði 1986
ann lagt fram áætlun, sem m.a. hafði það
ið að heimurinn yrði laus við kjarna-
árinu 2000.
atsjov sagði viðbrögðin við áætluninni
ldið vonbrigðum, hún hefði verið túlkuð
óður af hálfu aðalritara kommúnista-
ns. Um haustið hefði honum borist bréf
agan, bréf sem hann hefði ekki kunnað
að þess að svara „óraunhæfum“ kröfum
njubundu bréfi hefði hann komið þeirri
á framfæri að ekkert minna dygði en að
arnir hittust á ný.
stakk upp á því við Reagan forseta að
ndum hittast tafarlaust. Ég stakk upp á
Lundúnum og Reykjavík […] Svar
íkjastjórnar var, að hún samþykkti að
eiðtogafund í Reykjavík.“
yrir nýtt heimsskipulag
atsjov sagði Sovétríkin hafa tekið leið-
ndinn í Höfða alvarlega og boðist til að
tærstu kjarnaflaugum sínum. Hann
vo uppgötvað að Reagan var sama sinn-
daríkjaforseti hefði verið mikill „hauk-
ur“ á fyrra kjörtímabili sínu en á því síðari
hefði hann viljað fara aðrar leiðir, svo hans yrði
minnst sem sáttasemjara.
„Svo vissum við með fáum undantekningum
alltaf hvað fór fram hjá hinum aðilanum,“ sagði
Gorbatsjov og uppskar mikinn hlátur áheyr-
enda. Hann sagði stöðu beggja leiðtoganna
hafa verið erfiða í Höfða, hann hefði verið sak-
aður um eftirgjöf en Reagan verið brigslað um
að draga úr þjóðaröryggi Bandaríkjanna með
sáttahug sínum. Framlag þeirra Georges
Schultz, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og
Eduards Shevardnadzes, utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, til viðræðnanna í Höfða hefði
því verið einkar mikilvægt. Gorbatsjov vísaði
svo til þess mats ráðgjafa Reagans, sem komið
hefði í ljós á síðustu árum, að hin svokallaða
„geimvarnaáætlun“ Bandaríkjastjórnar hefði
verið óraunhæf, líkt og sérfræðingar Sovétríkj-
anna hefðu gert sér grein fyrir.
Hann dró saman mikilvægi fundarins í
Höfða, sagði það ekki hafa falist í áföngum á
leið til afvopnunar heldur hefði fundurinn orðið
sögulegur vegna þeirra áhrifa sem hann hafði á
hugarfar beggja aðila.
„Traustið sem myndaðist á fundinum í
Reykjavík var mjög mikilvægt í leit okkar að
friði. Því getum við sagt að fundinum hafi ekki
lokið í húsinu við sjávarsíðuna heldur hér í
þessum sal,“ sagði Míkhaíl Gorbatsjov og lauk
þannig ræðu sinni með vísun til ummæla sinna
á sama stað fyrir 20 árum. Þetta hefði verið um
kvöld og hann hefði velt því fyrir sér að leggja
áherslu á afstöðu Bandaríkjanna til viðræðn-
anna í ávarpi sínu. Annað hefði gerst.
„Þegar ég sá þessi þúsund augu sem horfðu í
spyrjandi þögn skildi ég á því augnabliki að ég
ætti að segja eitthvað allt annað. Ég átti að
segja eitthvað mjög frábrugðið við heims-
byggðina sem hafði þjáðst svo mjög á dögum
kalda stríðsins. Ég sagði því með dramatískum
hætti: „Viðræðurnar í Reykjavík voru ekki
mistök heldur tímamótaskref“ […] Þau ykkar
sem voru í salnum munið hvernig viðbrögð fjöl-
miðlafólksins voru, þau voru ótrúleg.“
tist á fundinum
Morgunblaðið/ÞÖK
Háskólabíói í gær.
stjórnkerfið gagnsærra ásamt því sem málfrelsi
var aukið.
Gorbatsjov kastaði „Brezhnev-kenningunni“,
sem heimilaði íhlutun í innanríkismál leppríkja
Sovétríkjanna, og tók upp hina mun mildari „Si-
natra-kenningu“, sem í reynd fól aðildarríkjum
Varsjárbandalagsins stjórn yfir eigin málum.
Árið 1989 féll gamla austurblokkin um leið og
sífellt dró úr völdum kommúnistaflokksins. Um
líkt leyti varð Gorbatsjov forseti Sovétríkjanna
eða í marsmánuði 1990. Dagar hans í embætti
voru erfiðir en á sama tíma öðlaðist Borís nokkur
Jeltsín sífellt meiri lýðhylli. Um leið dró úr áhrif-
um Gorbatsjovs á kostnað þjóðernissinnaðra afla
og íhaldssamra kommúnista.
Í ágústmánuði 1991 frömdu harðlínumenn
tímabundið valdarán en þegar Gorbatsjov sneri aftur skynj-
aði hann að tími hans var liðinn. 17. desember sama ár leysti
hann upp Sovétríkin, sem hurfu inn í sögubækurnar á ný-
ársdag 1992. Jeltsín varð forseti. Nýtt skeið í sögu Rúss-
lands var hafið.
ma að
di í
héraðs
pol
paður
ninni.
í
reml,
an Jú-
mm-
ð hann
dist
áfall
sjer-
s vegar fyrir „perest-
kipulagning“ og ætlað
janna, og hins vegar
og ætlað var að gera
afhjúpuðu fúna innviði kerfisins
Time valdi hann mann
níunda áratugarins.
Tuttugu ár eru nú liðin fráþví að leiðtogafundur Ro-nalds Reagan, fyrrver-andi Bandaríkjaforseta,
og Mikhails Gorbachev, fyrrverandi
leiðtoga Sovétríkjanna, fór fram í
Höfða, sem varð heimsfræg bygging
á einni nóttu. Fundurinn, sem bar að
með tíu daga fyrirvara, er merkasti
viðburður Íslandssögunnar á alþjóð-
legum mælikvarða. Höfðafundurinn
setti Ísland á heim-
skortið til frambúðar og
sennilega markaði hann
upphaf endaloka kalda
stríðsins og hruns Sov-
étríkjanna og afstýrði
kjarnorkuátökum stór-
veldanna.
Á liðnum tuttugu ár-
um hefur heimsmyndin
gjörbreyst og alþjóð-
legir valdapólar færst
til. Nýjasta dæmið um
breytingarnar sem orð-
ið hafa í kjölfar Höfða-
fundarins er brotthvarf bandaríska
varnarliðsins frá Íslandi, sem hér
hafði verið nær óslitið frá 1941.
Tíu daga fyrirvari
Óhætt er að undirstrika að það
voru þrír menn sem höfðu kjark og
víðsýni til þess að verða við ósk
sendiherra stórveldanna um að Ís-
land yrði gestgjafi leiðtogafund-
arins. Það eru þeir Steingrímur
Hermannsson, fyrrum forsætisráð-
herra, Matthías Á. Mathiesen, fyrr-
um utanríkisráðherra, og Davíð
Oddsson, fyrrverandi borgarstjóri.
Jafnvel þótt fyrirvarinn væri aðeins
10 dagar ákváðu þeir að einskis
skyldi látið ófreistað, til þess að
fundurinn yrði að veruleika. Höfði,
sem er eign Reykjavíkurborgar, var
valinn sem fundarstaður og ákveðið
var að leiðtogarnir tveir settust á
rökstóla þar dagana 11. og 12. októ-
ber 1986.
Hagatorg var nafli alheimsins
Allt var sett í gang til að undirbúa
komu Reagans og Gorbachevs, sem
komu með fjölmennt lið aðstoð-
armanna og öryggisvarða. Einnig
þurfti mikinn viðbúnað fyrir komu
heimspressunnar, sem lætur slíka
fundi ekki framhjá sér fara. Borgin
lagði til Hagaskóla ásamt íþrótta-
húsinu og Melaskóla fyrir alþjóðlega
fjölmiðlamiðstöð. Prentmiðlar og út-
varpsmenn voru flestir í Hagaskóla.
Fjölmiðlamiðstöð Hvíta hússins var
á Hótel Loftleiðum. Alþjóðlegri
sjónvarpsmiðstöð var komið fyrir í
Melaskóla og Neskirkja var höfð
sem varahúsnæði ef allt fylltist.
Hagtorgið varð í einni svipan eins og
akur risasveppa þegar stóru sjón-
varpsstöðvarnar höfðu komið gervi-
hnattadiskunum sínum þar fyrir.
Rússarnir tóku Hótel Sögu og Há-
skólabíó á leigu. Það eina sem fékk
að vera í friði á svæðinu var leikskól-
inn Hagaborg.
Í nokkra daga voru helstu fréttir
heimsins framleiddar og skrifaðar
við Hagatorg í Reykjavík. Torgið
varð nafli alheimsins í nokkra daga.
Í alþjóðlegu fjölmiðlamiðstöðinni
skráðu sig rösklega þrjú þúsund
fjölmiðlamenn frá flestum ríkjum
heims. Fréttamenn skiptu hundr-
uðum, en auk þess var stór hluti að-
komumanna tæknimenn, sam-
skiptasérfræðingar ljósvakamiðla,
myndatökumenn og aðrir þeir
starfsmenn sem þurfti til að koma
fréttum leiftursnöggt heimsenda á
milli.
Matthías Á. Mathiesen fól mér að
annast skipulag og framkvæmd fjöl-
miðlaþjónustunnar og Helga
Ágústssyni sendiherra að vera tals-
maður íslenskra stjórnvalda gagn-
vart heimspressunni. Starfsmenn
miðstöðvarinnar urðu flestir 62.
Stærsti hópurinn var fenginn að láni
úr guðfræðideild HÍ, en ástæðan
var sú að það var frambærilegt fólk
sem talaði fjölda tungumála. Það var
athyglisvert að alls töluðu starfs-
menn miðstöðvarinnar 15–16 tungu-
mál, þ.á m. mál eins og rússnesku,
grísku, hebresku og hollensku.
Þessi hæfni starfsfólksins, sem lagði
sig mikið fram, kom sér vel þessa
daga.
Ísland endanlega á heimskortið
Fundurinn sjálfur fór fram í
Höfða og var að mestu lokaður fjöl-
miðlum. Af þeim
ástæðum urðum við
að búa svo um hnút-
ana að fréttir og
fréttaefni af fund-
inum bærust hratt til
fréttamanna í fjöl-
miðlamiðstöðina.
Ekkert var til sparað
til að þjóna blaða- og
fréttamönnum allan
sólarhringinn. Ótrú-
legt magn frétta og
umfjöllunar í heims-
pressunni skilaði
þeim árangri að heimurinn varð
meðvitaður um Höfðafundinn. Þar
með var Reykjavík og Ísland loksins
komið endanlega á heimskortið.
Í upphafi var ákveðið að koma
eins miklu fjölmiðlaefni og upplýs-
ingum um land og þjóð til erlenda
fjölmiðlafólksins í von um að það
skilaði sér á jákvæðan hátt í frétta-
flutningum héðan. Það tókst afar vel
enda var Ísland framandi og for-
vitnilegt land fyrir heimspressuna.
Sumum þótti við stundum einum of
aðgangshörð í þessum efnum. Á
lokadegi Höfðafundarins kom einn
af blaðamönnum tímaritsins TIME
til mín og sagði: „Jón Hákon, ekki
meira um sterkasta mann heims
(Jón Pál), ungfrú alheim (Hólmfríði
Karlsdóttur), íslenska hestinn eða
draugagang í Höfða. Ekki meir
takk.“
Lagst á árarnar
Samstillt átak stjórnvalda,
Reykjavíkurborgar, Pósts & síma
og landsmanna allra varð til þess að
Höfðafundurinn tókst með miklum
ágætum. Hann varð landi og þjóð til
mikils sóma. Það er alveg ljóst að sú
ótrúlega landkynning sem fékkst
með þessum hætti hefur skapað Ís-
lendingum og Íslandi sterka og já-
kvæða ímynd um heimsbyggðina.
Það er líka staðreynd að útrás ís-
lenskra fyrirtækja og einstaklinga
undanfarin ár um víða veröld hefur
notið mikils góðs af landkynning-
unni sem fór fram á fáeinum dögum
í október 1986.
Sögulegur fyrirlestur
Gorbachevs
Í þessari viku stendur Reykjavík-
urborg fyrir ýmsum atburðum til að
minnast afmælis leiðtogafundarins.
Meðal annars stóð fyrirtækið Con-
cert fyrir afar athyglisverðum fyr-
irlestri Mikhails Gorbachev, síðasta
sovétleiðtogans í Háskólabíói sl.
fimmtudag.
Það er mjög rausnarlegt af borg-
arstjóranum í Reykjavík, Vilhjálmi
Þ. Vilhjálmssyni, og borgarstjórn,
að hafa frumkvæði að því að halda
upp á þessi tímamót með svo vegleg-
um hætti. Það sýnir að borgarstjóri
skilur hversu mikilvægur Höfði er
sem farmtíðarvettvangur þar sem
erlendir deiluaðilar geta sest saman,
leyst deilur og samið um frið. Borg-
arstjórinn hefur látið þau orð falla
að hann muni leggja mikla áherslu á
að Reykjavík og Höfði verði stað-
urinn þar sem deilandi aðilar geti
ræðst við í friðsamlegu umhverfi í
friðarborg. Reykjavík á að marka
sér þá stefnu að verða framtíð-
arborg friðar og mannvirðingar í
heiminum.
Reykjavík friðarborg
Ef þetta markmið tekst, sem allt
bendir til, verður þetta eitt stærsta
framlag íslensku þjóðarinnar til
hjálparstarfs og alþjóðlegra frið-
armála.
Heimurinn áttaði sig á því í kjöl-
far Höfðafundarins að Íslendingar
eru friðsöm og vopnlaus þjóð, sem á
sér enga óvini í fjölskyldu þjóðanna.
Íslendingum er því treystandi til að
sinna friðarmálum og Reykjavík er
kjörinn vettvangur fyrir frið-
arsamninga. Höfði hefur þegar
markað sér sess í huga fólks um víða
veröld sem hús friðarins.
Ég hef skrifstofu nánast beint á
móti Höfða við Borgartún og það
sem jafnan vekur athygli mína og
undrun er að á hverjum einasta degi
má sjá útlendinga oft í tugum og
hundruðum heimsækja Höfða. Þeir
ganga umhverfis húsið og láta
mynda sig á tröppunum frægu þar
sem Reagan og Gorbachev hittust í
Reykjavík. Auk þess er athyglisvert
hve stór hluti þessa erlenda fólks
kemur frá Asíulöndum eins og Kína
og Japan. Í þeirra huga breytti
Höfði gangi stjórnmála, ekki aðeins
milli Austur og Vesturs, heldur og í
Asíu og víðar. Allt þetta fólk virðist
líta á Höfða sem eins konar musteri
friðar og mannúðar. Þetta er mikið
umhugsunar- og rannsóknarefni að
mínu mati.
Fulltrúar stórveldanna sem voru
á Höfðafundinum halda nú hver af
öðrum á fund feðra sinna. Nokkrir
eru enn lifandi en komnir vel við ald-
ur. Gorbachev, sem er fæddur 1931,
er enn í fullu fjöri og ferðast um
heiminn til fyrirlestrahalds.
Það er afar ánægjulegt að Einari
Bárðarsyni skyldi detta það í hug og
hafa kjark til að bjóða sovétleiðtog-
anum að heimsækja Reykjavík til að
minnast fundarins. Gorbachev hefur
alla tíð sagt að fundurinn hafi tekist
með miklum ágætum. Hann segir að
í Höfða hafi myndast sterk vin-
artengsl milli hans og Bandaríkja-
forseta, sem afstýrðu hugsanlegum
kjarnorkuvopnaátökum stórveld-
anna.
Tímamótafundur
í Reykjavík
Í ávarpi sem Gorbachev ritaði í
bók sem gefin var hér út í tilefni 10
ára afmælis leiðtogafundarinns seg-
ir hann: „Reykjavíkurfundurinn
markaði vissulega tímamót. Þegar
kalda stríðinu lauk þróuðust fundir
um yfirvofandi kjarnaógn yfir í
reglulega samskiptafundi með
æðstu ráðamönnum Sovétríkjanna
og Bandaríkjanna.“
Dóttir Ronalds Reagan, Mau-
reen, sem lést fyrir nokkrum árum,
var í Reykjavík á 10 ára afmæli
Höfðafundarins árið 1996. Þá sagði
hún mér að pabbi sinn, sem kominn
væri með Alzheimer, hefði oft sagt
sér að fundur hans með Gorbachev í
Höfða hafi verið einn af þremur
stærstu sigrum hans á stjórn-
málasviðinu. Hann bað dóttur sína
að hafa þetta hugfast. Reagan eins
og Gorbachev var sannfærður um að
Höfðafundurinn bar þann árangur
að kalda stríðinu, sem staðið hafði
linnulaust frá lokum seinni heims-
styrjaldarinnar, væri lokið og kjarn-
orkuvopnin slíðruð.
Það er mjög mikilvægt fyrir okk-
ur Íslendinga að sjá til þess að heim-
urinn gleymi því aldrei hvað ávannst
á Höfðafundinum í október 1986.
Kjarnorkuvopnin
voru slíðruð á Höfða-
fundinum árið 1986
Eftir Jón Hákon Magnússon »… sú ótrúlega land-kynning sem fékkst
með þessum hætti hef-
ur skapað Íslendingum
og Íslandi sterka og já-
kvæða ímynd um
heimsbyggðina.
Jón Hákon Magnússon
Höfundur er framkvæmdatsjóri
KOM almannatengsla og veitti
forstöðu fjölmiðlamiðstöð
leiðtogafundarins.
EINAR Bárðarson, eigandi Concert ehf.
og aðalskipuleggjandi fyrirlestrarins í
gær, sagði í samtali við Morgunblaðið í
gærkvöldi að óvíst væri hvort endar
myndu nást saman vegna komu Gorb-
atsjovs til landsins.
„Það sér það hver maður að til að svona
framkvæmd gangi upp þarf að selja miða
í hvert sæti,“ sagði Einar og vísaði þar
með til þess að nokkuð var um auð sæti á
öftustu bekkjunum í aðalsal Háskólabíós í
gær.
„Það er engin ástæða til þess að vera
að barma sér. Þetta hefur verið mikil
vinna.
Undirbúningurinn að þessu hefur tekið
níu mánuði og nú er bara að fara að ein-
beita sér að fyrirlestri Steve Forbes sem
verður á vegum Concert í febrúar.
Þetta hefur verið áhættusamt verkefni
að fá svona dýran fyrirlesara til landsins.
Fyrrverandi þjóðarleiðtogar eins og hann
eru mjög dýrir en mér fannst svo sann-
arlega þess virði að taka þessu áhættu á
þessum stóru tímamótum í sögu þjóð-
arinnar,“ sagði Einar Bárðarson, sem
vildi ekki gefa upp kostnaðinn við að fá
Gorbatsjov til landsins.“
Óvíst hvort
endar nái saman