Morgunblaðið - 05.12.2006, Síða 27
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER 2006 27
r stað í
rpsins
er, en þar
sson
ingsson,
ar Haf-
rfarandi
talsins:
ki er nið-
um ekki
a haldið
hver áhrif
sé nið-
ð vitum
ð geta
að séu
þá átt frek-
ngt frá því
kurri
mmæli
hyglisverð
við Ísland,
gar við
rifuðu,
unnar
Pálsson,
hvalastofn-
ot af þeim
runni Ís-
r telja að
land sé á
a.
ra upplýs-
kingssonar
ram-
nvel sjáv-
aldið því
að skipta
istofnanna
li.
þá stað-
fna kemur
er til þess
ggjast á
tingar,
rík-
a-
un
astofn-
rnar hafa
m á grunn-
eim hrefn-
unum
nnan við
ði, s.s. á
nes. At-
landi dýr-
ð Höfn í
Hafró að
nandi
slóðar og
ist ekki.
nn að
n með því
n. Þessi
var gagn-
efnd Al-
mar.
ið stunduð
efur í ljós
r eftir ár á
g hegðun
ngri dýra,
ru sem
mhald á
ð fyrir að
hrefnurnar
imenn
eldasta
kin hafa
plýsingar
a, þ.e.
átunum.
art á hvítu
fækkað
Ef fram-
um, að ekki
d dýr á ári
il, má gefa
rtækin
verði þá
gundir en
fa borið
á mörg-
um stöðum. Mun meiri óvissa er um
heimsóknir stórhvela inn á grunn-
slóð og því erfitt að treysta á að
hægt verði að sýna þær tegundir.
Hvalaskoðunarfyrirtækin hafa
ítrekað lagt fram formleg mótmæli
vegna veiða innan hvalaskoð-
unarsvæða en á þau hefur ekki ver-
ið hlustað.
Í Morgunblaðsgrein 23. febrúar
2004 segir Gísli Víkingsson, for-
stöðumaður hvaladeildar Hafró, að
hrefnuveiðimenn hafi á und-
anförnum áratugum nýtt sér sér-
staka hegðun hrefnunnar, þ.e. að
nálgast báta. Tilvitnun: „… því
hegðun þessi (að nálgast báta) hef-
ur lengi verið þekkt hjá hrefnu og
er engan veginn einskorðuð við
hvalaskoðunarbáta. Meðal ís-
lenskra hrefnuveiðimanna voru
slíkir einstaklingar kallaðir „skoð-
arar“ með tilvísun til þess að dýrin
koma að bátum og „skoða“ þá um
stund. Hrefnuveiðimenn víða um
heim hafa nýtt sér þetta atferli dýr-
anna um áratugaskeið án þess að
merkjanlegar breytingar hafi orðið
á hegðun dýranna.“ Auðvitað breyt-
ist hegðun þeirra ekki, því þau eru
dauð og koma ekki til með að gleðja
ferðamenn framtíðarinnar.
„Skoðararnir“ eru einmitt „verð-
mætustu“ dýrin fyrir hvalaskoð-
unarfyrirtækin, þau dýr sem nálg-
ast bátana gefa sterkustu
upplifunina fyrir ferðamennina.
Hrefnuveiðarnar hafa nú þegar
skaðað hvalaskoðun með beinum
hætti, og þar með skaðað ferðaþjón-
ustuna sem atvinnugrein um leið.
Benda má á að nýjasta ákvörðun
stjórnvalda, þ.e. um heimila at-
vinnuhvalveiðar á stórhvelum, hef-
ur þegar orsakað afbókanir hjá
hvalaskoðunarfyrirtækjunum og al-
menna óánægju meðal ferða-
heildsala erlendis.
Staða íslenskrar ferðaþjónustu
í alþjóðlegu samhengi og
ímynd landsins
Eitt af því sem við verðum að
gera okkur grein fyrir er sú stað-
reynd að Ísland er ofursmátt ferða-
mannaland þegar horft er til ann-
arra landa. Við höldum stundum að
ferðamenn bíði í röðum eftir að
koma til landsins, það er hins vegar
ekki rétt. Verulegum fjármunum er
árlega varið í svokallaða landkynn-
ingu erlendis. Þessir fjármunir, um
150 milljónir, eru þó smáræði miðað
við það sem önnur lönd setja í
markaðssetningu á ferðaþjónustu,
t.d. ákváðu Norðmenn nýlega að
leggja tvo milljarða í kynningu á
ferðaþjónustunni erlendis.
Að undanförnu hefur verið rætt
um að ferðamönnum hafi fjölgað
hér á landi þrátt fyrir vísindaveiðar
á hrefnu. Jafnframt hefur verið klif-
að á því að áhyggjur ferðaþjónust-
unnar og einstakra ferðaheildsala
hafi reynst með öllu óþarfar. Fjölg-
un erlendra ferðamanna hafi aldrei
verið meiri en síðastliðin 4 ár.
Það er í sjálfu sér ósköp skilj-
anlegt að erlendum „flugfarþegum“
hafi fjölgað á undanförnum árum
þegar horft er til þeirrar ákvörð-
unar stjórnvalda að stórauka fjár-
framlög til landkynningar eftir
árásina á tvíburaturnana 2001. Sú
markaðssetning hélt áfram 2002,
2003 og 2004.
Þá er einnig vert að benda á þá
miklu aukningu sem varð á sæta-
framboði flugfélaga sem hingað
fljúga, fleiri áfangastaði en nokkru
sinni áður og þá staðreynd að þús-
undir erlendra verkamanna hafa
flogið reglulega milli Íslands og
annarra Evrópulanda í tengslum
við stórframkvæmdir á Aust-
fjörðum. Þá hefur íslenska útrásin
kallað á aukningu í millilandaflugi.
Sú umferð skilar sér inn í ferða-
mannatölurnar.
Það má m.a. benda á að Iceland
Express hóf flug milli Íslands og
Evrópu árið 2003 og náði strax
góðum árangri vegna ódýrra far-
gjalda. Þá hóf British Airways flug
til Íslands á þessu ári og nokkur
önnur flugfélög á leigumarkaði
hafa flogið reglulega til landsins á
síðustu árum.
Fjölgun eiginlegra ferðamanna
hefur að mínu mati ekki verið jafn-
mikil og sætaframboðið hefði átt
að stuðla að. Það er því mikil ein-
földun að halda því fram að ferða-
mönnum hafi fjölgað mikið eftir að
hvalveiðar hófust hér við land.
Flugfarþegar og ferðamenn gefa
mismikið af sér. Öll markaðs-
setning Íslands hefur miðast við að
fá efnaðri ferðamenn til landsins
vegna þess að þeir dvelja lengur og
gefa meira af sér en aðrir ferða-
menn eða flugfarþegar.
Stórir ferðaheildsalar sem sett
hafa Ísland inn í sölubæklinga sína
eiga mjög auðvelt með að henda
okkur út verði þeir fyrir óþæg-
indum vegna hvalveiða okkar eða
ef illa gengur að selja Ísland. Fyrir
þessa aðila er sala á Íslandsferðum
aðeins brotabrot af heildarsölunni,
en fyrir okkur er hún verulega
mikilvægur hluti af markaðs-
setningu Íslands. Ímynd lands er
eitthvað sem byggist upp á áratug-
um en getur hrunið á örfáum dög-
um ef almenningi er misboðið, t.d.
með ljótum myndum af blóðugum
hvölum eða hvalskurði sem al-
menningi í okkar helstu markaðs-
löndum hryllir við. Enda eru hvalir
í þeirra augum dásamleg dýr og
táknræn fyrir umhverfisvernd í
heiminum.
Að lokum má benda á að erlend
umhverfissamtök, m.a. í Bretlandi,
Bandaríkjunum og Þýskalandi,
stóðu hvorki fyrir háværum mót-
mælaaðgerðum né hvöttu almenn-
ing til að sniðganga Ísland eða ís-
lenskar afurðir líkt og gerðist fyrr
á árum. Þess í stað hvöttu sam-
tökin ferðamenn til að ferðast til
Íslands, m.a. til að fara í hvala-
skoðun. Þessi viðbrögð umhverf-
issamtakanna hafa vafalaust haft
jákvæð áhrif fyrir Íslenska ferða-
þjónustu og dregið mikið úr skað-
anum sem við bjuggumst við þegar
hvalveiðarnar hófust 2003.
Á meðfylgjandi mynd er talan
fyrir 2006 áætluð tala þar sem
hvalaskoðunarferðir eru enn í
gangi. Þá er hin mikla aukning árið
2001 að öllum líkindum tilkomin
vegna innkomu flugfélagsins GO
sem flaug á milli Englands og Ís-
lands þetta eina sumar. Iceland
Express hóf flug til landsins árið
2003. British Airways hóf flug til
landsins árið 2006. Icelandair og
Iceland Express juku sætafram-
boð og fjölguðu áfangastöðum í
Evrópu 2005 og 2006.
ýta hvalina?
ginn
gt er að
skoðun
ýtingu á
Höfundur er formaður
Hvalaskoðunarsamtaka Íslands.
Fjöldi ferðamanna í hvalaskoðunarferðum á Íslandi 1995 til 2006.
2.200
9.700
20.540
30.330
35.250
45.400
60.550
62.050
72.220
81.600 81.600
89.000
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
90.000
100.000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Eftir Rúnar Pálmason
runarp@mbl.is
GOSIÐ í Eldgjá sem hófst árið 934
var mun öflugra og stóð lengur yfir
en áður var talið. Þorvaldur Þórð-
arson, prófessor í eldfjallafræði,
segir að áhrifin af gosinu hafi jafnvel
verið meiri en áhrif Skaftárelda
1783–1784 og að líkur séu á að gosið
í Eldgjá hafi bundið endahnútinn á
landnám Íslands.
Kenninguna um endalok land-
námsaldar byggir Þorvaldur m.a. á
rannsóknum sem hann og Guðrún
Larsen hafa gert á gosmyndunum
(þ.e. gjósku og hrauni) frá gosinu í
Eldgjá. Auk þess hafi landnámsöld
lokið á þeim tíma sem gosið stóð yf-
ir. Þá segir Þorvaldur að það sé al-
veg ljóst að gosið stóð lengur og var
öflugra en hingað til hafi verið talið
og vísbendingar um að það hafi stað-
ið mun lengur, í 4–8 ár, mun lengur
en áður var talið. „Það er ekki nokk-
ur vafi á því að Eldgjárgosið stóð
mun lengur en áður var talið og
áhrifin af því hafa að minnsta kosti
verið sambærileg við Skaftárelda ef
ekki meiri. Eldgjárgosið er miklu
stærra. Að sama skapi var brenni-
steinsmóðan miklu meiri og
sprengivirknin miklu öflugri. Þann-
ig að það hefur haft mun víðtækari
áhrif,“ segir hann. Rannsóknir hafi
leitt í ljós að í Eldgjárgosinu hafi
komið upp um 18 rúmkílómetrar af
hrauni og fimm rúmkílómetrar af
gjósku.
Stuttlega vikið að jarðeldi
Skaftáreldar eru annað nafn á
eldgosi í Lakagígum sem stóð í um
átta mánuði og leiddi til móðuharð-
indanna, einhverra mestu hörm-
unga sem yfir landið hafa dunið. Bú-
smali féll unnvörpum og mannfall
varð mikið. Á árunum 1783–1787
fækkaði landsmönnum um rúmlega
10.000, úr um 48.800 í um 38.500.
Hafi áhrif gossins í Eldgjá verið
sambærileg eða meiri hlýtur sú
spurning að vakna hvers vegna ekki
er fjallað um þessar hamfarir í
heimildum sem til eru um landnám
Íslands. „Ég held að ástæðan fyrir
því sé að menn hafi ekki viljað fjalla
um það. Þetta hefur verið vond aug-
lýsing,“ segir Þorvaldur. Á þessum
tíma hafi menn viljað fá fleiri til að
flytjast til landsins og því ekki haft
áhuga á að halda fram frásögum um
gríðarlegt eldgos og tilheyrandi erf-
iðleika. „Af þessum sökum þykir
mér það ekki ósennilegt að vitnis-
burðurinn um afleiðingar Eldgjár-
gossins hafi ekki varðveist, þó svo að
stuttlega sé vikið að „jarðeldi“ á
þessum slóðum í Landnámu sem
greinilega vísa til hraunflæðis,“ seg-
ir Þorvaldur.
Loftslag var töluvert hlýrra á
landsnámsöld og gróður ríkulegri en
í lok 18. aldar og segir Þorvaldur
hugsanlegt að þetta hafi unnið með
fólkinu og dregið úr harðindunum.
Einnig hafi það hugsanlega haft
áhrif að Skaftáreldar stóðu í um átta
mánuði en gosið í Eldgjá stóð yfir í
4–8 ár. Áhrifin af Eldgjárgosinu hafi
því dreifst yfir lengra tímabil. „En
ég held að það dragi samt sem áður
ekki úr þeirri staðreynd að áhrifin
hafa verið gífurleg. Þetta hefur
breytt lífi á Íslandi verulega,“ segir
hann. Áhrifin voru mest í Vestur-
Skaftafellssýslu en án efa hefur
þeirra gætt um allt land.
Það sé á hinn bóginn ekki ljóst
hver áhrifin voru nákvæmlega en
Þorvaldur vonast til að sú mynd
skýrist með frekari rannsóknum á
umhverfisbreytingum í kjölfar goss-
ins sem lesa má úr jarðvegssniðum
og stöðuvatnakjörnum.
Áhrif víða um heim
Fyrir rúmlega viku greindi Morg-
unblaðið frá niðurstöðum rannsókna
Þorvaldar og þriggja annarra vís-
indamanna um að brennisteinsmóða
frá Skaftáreldum hafi valdið því að
vatnsborð lækkaði í Níl vegna minni
úrkomu. Afleiðingin varð hungurs-
neyð sem felldi um sjöttung íbúa
Nílardals. Rannsóknin var m.a. unn-
in með styrk frá Vísindasjóði
Bandaríkjanna.
Þorvaldur segir að áhrifa gossins í
Eldgjá hafi sömuleiðis gætt víða um
heim og til séu heimildir frá Írlandi,
Egyptalandi og víðar í Mið-Austur-
löndum um versnandi og óvenjulegt
veðurfar og blóðrauð sólarlög, hvort
tveggja fylgifiskar brennisteins-
móðu. Þá hafi vatnsborð Nílar fallið
í sögulegt lágmark á árunum 935–
950, sem bendi til langvarandi
þurrka sem Þorvaldur segir að séu
að öllum líkindum afleiðing þess að
brennisteinsmóðan frá Eldgjá hafi
dregið verulega úr styrkleika mons-
únvindakerfisins og valdið minni úr-
komu og þurrkum í Egyptalandi.
Þorvaldur segir að hingað til hafi
verið talið að gosið í Eldgjá hafi
staðið í nokkra mánuði eða hugsan-
lega í ár en samkvæmt rannsóknum
hans, Guðrúnar Larsen og fleiri
bendi allt til þess að gosið hafi staðið
í 4–8 ár. Þá hafi sprengivirknin í
upphafi gossins verið mun öflugri og
umfangsmeiri en áður var talið.
Jafnframt hafi gosið sent gríðarlegt
magn af brennisteinsgasi upp í and-
rúmsloftið, að líkindum um 200
megatonn, sem jafngildir um 400
megatonnum af brennisteinsmóðu
samanborið við um 100 megatonn af
brennisteinsgasi frá gosinu í Laka.
Hitnar í háloftunum
Brennisteinsmóða frá stórum eld-
gosum veldur því að hluti af ljósi sól-
ar nær ekki alla leið til jarðar. Þar af
leiðandi kólnar loft við jarðaryfir-
borð. Þorvaldur segir að ein af mik-
ilvægustu niðurstöðum fyrrnefndr-
ar rannsóknar sé að einnig hafi
tekist að sýna fram á áhrif móðunn-
ar á loftstrauma. Aflvaki loft-
strauma er sá mismunur sem er á
lofthita í háloftunum yfir pólunum
annars vegar og yfir miðbaug hins
vegar. Brennisteinsmóða sem liggur
í um það bil 10–15 km hæð drekkur í
sig hluta af sólarorkunni og hitnar í
kjölfarið. „Og ef þú hitar upp loftið
fyrir ofan pólana þá dregur úr styrk
loftstraumanna. Og ef það gerist þá
breytist líka veðurfarsmynstrið við
yfirborð jarðar,“ segir Þorvaldur.
Brennisteinsmóða frá Lakagígum
og einnig frá Eldgjá hafi einmitt
valdið þessu og afleiðingin hafi m.a.
verið breyting á monsúnvindakerf-
inu.
Skyndidauði og útrýming
Gosið í Eldgjá og í Lakagígum
voru svokölluð flæðibasaltgos, en
svo nefnast stór gos sem mynda
miklar hraunbreiður á yfirborðið.
Bæði gosin teljast til þeirra stærstu
á jörðinni á sögulegum tíma. Á for-
sögulegum tíma urðu allt að 100–
1.000 sinnum stærri flæðibasaltgos
og segir Þorvaldur að afleiðingar
þeirra hafi einatt verið mun hrika-
legri. Raunar sé það svo að tíma-
setning eldvirkninnar sem myndaði
stærstu flæðibasaltsvæði jarðar falli
saman við tímabil sem einkennist af
skyndidauða og víðtækri útrýmingu
á dýrategundum sem og kollsteyp-
um í veðurfari. Þannig hafi veðurfar
á jörðinni kólnað mjög skyndilega
fyrir 16 milljón árum eða á þeim
tíma sem flæðibasaltgos voru að
byggja upp Columbia River hraun-
breiðuna í norðvesturhluta Banda-
ríkjanna. Þessi kólnun hafi verið
upphafið á þeim veðurfarsbreyting-
um sem leiddu til ísaldarinnar sem
hófst fyrir um 2,5 milljónum ára. Þá
megi geta þess að fyrir um 65 millj-
ónum árum var eldvirknin sem
myndaði Deccan flæðibasaltsvæðið
á Indlandi í fullum gangi en sú tíma-
setning falli saman við útrýmingu á
risaeðlum.
Öflugra Þorvaldur Þórðarson segir að rannsóknir hans og Guðrúnar Larsen sýni að gosið í Eldgjá var mun öfl-
ugra en áður var talið. Áhrifanna gætti víða, þó ekki á Suðurskautslandinu þar sem þessi mynd var tekin.
Batt gosið í Eldgjá
enda á landnámsöld?
Í HNOTSKURN
» Rannsóknir ÞorvaldarÞórðarsonar og Guðrúnar
Larsen hafa leitt í ljós að gosið
í Eldgjá var mun öflugra og
stóð lengur yfir en áður var
talið. Þorvaldur segir að áhrif
gossins hafi jafnvel verið meiri
en áhrif Skaftárelda sem ollu
móðuharðindunum.
» Gosið í Eldgjá hófst árið934 og stóð í 4–8 ár, en yf-
irleitt er miðað við að land-
námsöld hafi lokið árið 930.