Morgunblaðið - 17.12.2006, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
Dr. Herdís Þorgeirsdóttir, prófessor í stjórnskipunarrétti og
mannréttindum við lagadeild Háskólans á Bifröst.
sviðum þar sem hagsmunir barna eru í húfi. Við leggjum of
mikið á börnin okkar og það má segja að oft nýtum við okk-
ur okkar eigin réttindi á kostnað þeirra. Það er réttur þeirra
að alast upp innan fjölskyldu, við hamingju, ást og skilning,
til þess að persónuleiki þeirra geti mótast á heilsteyptan og
jákvæðan hátt. Sumpart er afstaða okkar til barna eins og
afstaða stjórnvalda fyrr á öldum til þegna áður en hug-
myndir um jafnrétti allra fyrir lögum og réttarríki voru út-
breiddar. Tilhneigingin er að líta á þau sem annars flokks af
því að þau eru háð okkur um afkomu sína. Börn þurfa sér-
staka vernd þar sem þau eru berskjaldaðri en fullorðnir fyr-
ir ranglæti heimsins. Barnasáttmálanum er ætlað að tryggja
þau réttindi sem börn þurfa til þess að þroskast, án þess að
líða hungur, fátækt, vanrækslu eða ofbeldi en samningurinn
felur einnig í sér þá nýju sýn að börn séu jafn mikilvæg fjöl-
skyldu og samfélagi og aðrir og hafi réttindi og skyldur í
samræmi við aldur og þroska,“ segir Herdís.
„Samkeppnishæf“ börn
Í fimmtu umfjöllun Morgunblaðsins um spurninguna hvort
Ísland sé barnvænt samfélag, sem birtist 26. nóvember síð-
astliðinn, benti Sigrún Júlíusdóttir prófessor í félagsráðgjöf
við Háskóla Íslands á, að fræðimenn víða um heim tengi sið-
rof og sundrungu í samfélaginu æ oftar fjölskyldunni og
uppeldisskilyrðum. Hún sagði einnig að þegar samfélagsleg
upplausn ríkir og börn sjá fullorðna ýmist vera gerendur
eða þolendur í ofbeldi og grimmdarverkum í þeim mæli sem
þau dynja nú yfir, gleymist ekki aðeins að vernda börnin
heldur miðlum við þeim þá óbærilega spilltum menningararfi
sem þau munu ekki eiga annars úrkosta en bera áfram, í af-
skiptaleysi eða hatri.
Um þetta atriði segir Herdís Þorgeirsdóttir prófessor:
„Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna gengur út frá því að
það sé í verkahring okkar að undirbúa börnin til að lifa
sjálfstæðu lífi innan samfélagsins og ala þau upp í anda frið-
ar, virðingar, umburðarlyndis, frelsis, jafnréttis og sam-
stöðu. Tjáningarfrelsi barna er öðrum þræði réttur þeirra til
að vera upplýst um það sem skiptir þau máli og varðar
hagsmuni þeirra. Það er áberandi í samtímanum að margir
foreldrar, það er að segja meðal ríkari þjóða, leggja ofur-
kapp á ala upp „samkeppnishæf“ börn þar sem lögð er
áhersla á tómstundir, íþróttir og tónlistarnám en minna á
hin gildin sem þó koma til með að skipta sköpum.“
Herdís segir, að mitt í hnattvæðingunni, alþjóðlegu við-
skiptaumhverfi og markaðs- og neysluhyggju sé mannrétt-
indavitundin að vakna þar sem afstaðan til réttarríkisins sé
sú að það sé einnig tæki til að ná fram stjórnmálalegu, fé-
lagslegu og efnahagslegu réttlæti. „Áherslan á frelsi ein-
staklings sem er arfur frá frönsku stjórnarbyltingunni hefur
haldist en jafnframt þróast með nýjum víddum efnahags-
legra og félagslegra réttinda. Framkvæmdastjórn Evrópu-
sambandsins hefur tilnefnt árið 2007 sem ár jafnra tækifæra
fyrir alla, til þess að vekja fólk til vitundar um réttindi sín,“
segir hún.
Önnur sýn kvenna
Herdís hefur verið varaforseti Evrópusamtaka kvenlög-
fræðinga, EWLA, frá árinu 2005 og fyrr á þessu ári samdi
hún yfirlýsingu fyrir hönd samtakanna um Vegvísi Evrópu-
sambandsins til jafnréttis 2006–2011. „Í Evrópusambandinu
er rík sú krafa að konum sé fjölgað í stjórnum fyrirtækja, í
fjölmiðlum og í áhrifastöðum í samfélaginu öllu, ekki síst
vegna þess að þær endurspegla aðra hagsmuni og sýn á
veruleikann en karlar. Ástæður þess að Evrópusambandið
hvetur ríki til þess að rétta hlut kvenna með sértækum að-
gerðum er öðrum þræði krafa markaðarins, því mismunun
hefur áhrif á vellíðan í starfi, samræmingu vinnu og heim-
ilislífs og barneignir svo dæmi séu nefnd. Evrópa er að
deyja út því margar konur treysta sér ekki til að axla meg-
inþungann af heimilishaldi og atvinnu og vera mismunað í
stað þess að vera umbunað fyrir að axla tvöfalda ábyrgð,
sem er alkunn staðreynd. Það þarf að samræma skyldur
gagnvart fjölskyldu og ábyrgð í starfi og dreifa ábyrgðinni á
bæði kyn. Konur axla almennt meginþunga ábyrgðarinnar á
heimilunum og fá lægri laun fyrir vinnu sína. Hvers eiga
börnin að gjalda þegar mæður þeirra eru snuðaðar? Ef brot-
ið er á réttindum eins, er brotið á réttindum fleiri. Samræm-
ing vinnu og fjölskylduábyrgðar þjónar þörfum viðskiptalífs-
ins og markaðarins rétt eins og krafan um aukinn hlut
kvenna í stjórnum fyrirtækja. Hver fimm ár sem við bíðum
eru stór hluti af þroskasögu hvers barns, ætlum við að bíða
eftir heilli kynslóð áður en við leiðréttum kjör mæðra
þeirra? Jafnréttissjónarmiðin þjóna þörfum barna. Þess
vegna er krafa í lögum um að öll fyrirtæki af vissri stærð-
argráðu setji sér jafnréttisáætlanir, en þær hafa ekkert að
segja nema eftirfylgni sé markviss. Lögin gera kröfu um
raunverulegt launajafnrétti og virka stefnumótun á sviði
samræmingar fjölskylduábyrgðar og atvinnulífs en það er
enginn akkur í slíkum jafnréttisáætlunum ef þær eru aðeins
fíkjublað fyrirtækjanna til að hylja nekt sína á þessu sviði
gagnvart lagalegum skuldbindingum.“
Berskjölduð fyrir fátækt
Fjölskyldumynstur er að breytast og mörg börn alast upp
hjá einu foreldri. Það þarf að tryggja að þessu eina foreldri
sé gert kleift að sinna þörfum barnsins á sem víðtækastan
hátt, segir Herdís ennfremur. „Börn eru berskjaldaðri fyrir
fátækt en nokkur annar þjóðfélagshópur og þrátt fyrir al-
þjóðlegan samning um réttindi þeirra og aukna vitund um
mikilvægi þess að þeirra sé gætt, er hag þeirra hvergi nærri
borgið. Börn þjást vegna fátæktar, heimilisleysis, ofbeldis og
vanrækslu en fátækt er sá jarðvegur sem ofbeldi sprettur
oft úr og helst þá gjarnan í hendur við vímuefna- og áfeng-
isneyslu. Vaxandi efnamunur í samfélaginu kemur harðast
niður á börnum þegar til lengri tíma er litið. Það eru ótal
mörg börn í íslensku samfélagi sem búa við allt önnur kjör
en skólasystkin þeirra. Þau fá hvorki tækifæri til að stunda
íþróttir né tónlistarnám, fá enga hjálp við heimalærdóm, þar
sem einstætt foreldri vinnur oft lengri vinnudag, og mörg
þeirra komast hvorki til tannlæknis né læknis, eiga ekki hlý
föt eða kuldaskó, fá ekki grænmeti eða ávexti, vítamín eða
lýsi og jafnvel sjaldan heitan mat. Okkur blöskrar að horfa
upp á sígaunamæður sem sitja með börn sín í fanginu dag-
langt og betla í göturæsum stórborganna. Hvers eiga þau
börn að gjalda? Hvar liggur ábyrgð stjórnvalda í ríkjum þar
sem þetta viðgengst? Og hvar liggur ábyrgð yfirvalda hér
gagnvart fátækum börnum? Mörg börn þurfa að þola einelti
í skólum og búa við tilfinningalegt óöryggi heima fyrir. Þau
börn geta hæglega orðið skipulagðri glæpastarfsemi að bráð,
þar sem eiturlyfjasalar sitja um hugsanlega neytendur strax
í grunnskóla, að því er hermt er,“ segir hún.
Engin lögsaga
Samningar sem tryggja borgaraleg og stjórnmálaleg rétt-
indi komu fram eftir síðari heimsstyrjöld og í kjölfar þeirra
fylgdu samningar sem tryggja efnahagsleg og félagsleg rétt-
indi. Herdís segir að Mannréttindadómstóll Evrópu hafi ekki
lögsögu hvað varðar efnahagsleg og félagsleg réttindi og því
sé ekki hægt að sækja rétt sinn á grundvelli félagsmála-
sáttmála Evrópu. „En það er hins vegar alveg ljóst að sú at-
hafnaskylda hvílir á stjórnvöldum að tryggja grunnréttindi
barna, bæði efnahagsleg og félagsleg og það er einnig gert
með því að tryggja réttindi þeirra sem ala önn fyrir þeim.“
Hún segir jafnframt, að samræming vinnu og heimilislífs
verði ekki að veruleika nema konur séu með í ráðum: Það sé
ekki nóg að vera með yfirlýsingar eða samninga sem eru
ekki einu sinni dómtækir heldur þurfi að virkja sköp-
unarkraft kvenna við stjórnvölinn í atvinnulífinu þannig að
þeim markmiðum sem stefnt er að verði náð.
Hlustum við?
Í október síðastliðnum kom út rit eftir Herdísi í al-
þjóðlegri ritröð um ákvæði í Barnasáttmála Sameinuðu þjóð-
anna, nánar tiltekið um 13. grein samningsins sem fjallar
um tjáningarfrelsi barna. „Við þurfum að tryggja að sjón-
armið barna fái að njóta sín, að raddir þeirra, þarfir og
hagsmunir séu hafðir að leiðarljósi, að ekki sé talað yfir
hausamótunum á börnum, að þau séu höfð með í ráðum og
spurð.
Erum við virkilega að leggja við hlustir? Eða heyrum við
hvorki né sjáum af því að við erum öll að flýta okkur? Ef til
vill er kominn tími til að snúa aftur til sakleysisins á sama
hátt og Rousseau sagði að við ættum að snúa aftur til nátt-
úrunnar. Við erum flest á klafa gegndarlausrar verald-
arhyggju og drögum börnin okkar með, eftir grýttri jörð og
á ógnarhraða. Við berum öll ábyrgð, sama hvar við erum
stödd. Öll horfumst við í augu við endalokin á einhverjum
tímapunkti og þá munum við spyrja, var það virkilega þetta
sem við vildum?“
Sú gagnrýni hefur komið fram að umfjöllun um langa vist-
un barna, vinnu beggja foreldra utan heimilis og vaxandi til-
finningalega vanrækslu sé öðrum þræði stefnt gegn konum
og til þess fallin að auka samviskubit þeirra enn frekar.
„Síður en svo,“ segir Herdís. „Það er verið að vekja at-
hygli á því að vandinn sem við er að etja stafar meðal ann-
ars af því að ekki er búið að útrýma kynbundinni mismunun
í samfélaginu. Það eru sex meginþættir sem þarf að gefa
gaum samkvæmt Vegvísi Evrópusambandsins 2006–2011: að
konur séu efnahagslega jafn sjálfstæðar og karlar, það er að
heimur þeirra og barna þeirra hrynji til dæmis ekki við
hjónaskilnað, aukinni samræmingu vinnu og fjölskyldulífs,
aukinni þátttöku kvenna við stjórnvölinn í viðskiptalífinu og
samfélaginu, útrýmingu á kynbundnu ofbeldi og staðal-
ímyndum og útbreiðslu jafnréttissjónarmiða utan Evrópu,“
segir Herdís Þorgeirsdóttir prófessor að síðustu.
» Samræming vinnu og heimilislífs verð-
ur ekki að veruleika nema konur séu
með í ráðum. Það þarf að virkja sköp-
unarkraft kvenna við stjórnvölinn.
Efnahagslegar aðstæður hér á
landi eru með því besta sem gerist í
heiminum. Í því tilliti hafa íslensk
börn aldrei haft það betra. Þegar
kemur að tilfinningalegu atlæti get-
um við gert betur. Þetta kom m.a.
fram í máli Ingibjargar Rafnar, um-
boðsmanns barna, í fyrstu grein
greinaflokksins „Er Ísland barn-
vænt samfélag?“
„Heilt á litið held ég að við gæt-
um bætt okkur hvað þetta varðar,
sýnt börnum meiri virðingu og til-
litssemi. Gefið þeim meiri tíma,“
sagði Ingibjörg.
Birtist 24.9 2006.
MEIRI VIRÐINGU,
TILLITSSEMI OG TÍMA
Ef við viljum fjölga samverustund-
um barna með foreldrum sínum þarf
að huga að ástæðum foreldra fyrir
því að vinna langan vinnudag, segir
Guðný Eydal lektor í félagsráðgjöf.
„Samfélag okkar er að mínu mati
mjög mikið byggt upp í kringum
þarfir fullorðna fólksins og oft finnst
mér eins og við tökum ekki einu
sinni með í reikninginn hverjar þarf-
ir barnanna okkar kunna að vera, ef
við pældum í því væri kerfið hliðholl-
ara þeim sem vilja bera meginþung-
ann af umönnun barna sinna fyrstu
árin,“ segir Eva María Jónsdóttir.
Birtist 1.10.2006.
LANGUR VINNUDAGUR OG
ÞARFIR FULLORÐINNA
Sumir vilja meina að börn hafi sjald-
an eða aldrei þjáðst af meiri depurð
og að ástæðurnar séu meðal annars
þær, að samfélagið þrýsti á þau að
fullorðnast snemma. „Lífklukka
barnsins tifar í öðrum takti en
klukka samfélagsins og uppeldi
krefst tíma hvers lengd ætti að ráð-
ast af tímaskilningi barnsins, ekki
hinna fullorðnu,“ segir Baldur Krist-
jánsson dósent í þroskasálfræði.
„Tilfinningaleg vanræksla barna
virðist hafa færst í vöxt,“ segir
Hrefna Ólafsdóttir félagsráðgjafi
hjá BUGL.
Birtist 8.10.2006.
TILFINNINGALEG VAN-
RÆKSLA VIRÐIST VAXANDI
Í könnun sem Capacent gerði fyrir
Jafnréttisstofu kom fram að 90%
foreldra finnst þeir stundum eða oft
eiga erfitt með að samræma fjöl-
skyldulíf og vinnu. Viðmælendur
Morgunblaðsins í fjórðu greininni
voru á einu máli um að stytting
vinnutíma sé lykilatriði í þessu sam-
bandi.
„Það er auðvitað margþvæld
tugga en alveg jafn mikilvæg fyrir
því, að vinnutíminn skiptir gíf-
urlega miklu máli,“ sagði Halldór
Grönvold, aðstoðarframkvæmda-
stjóri ASÍ.
Birtist 12.11 2006.
STYTTING VINNUTÍMA
LYKILATRIÐI
„Það sem ég held að sé kannski
vandamálið núna er þetta afskipta
uppeldi þar sem öllum grunn-
þörfum barna er sinnt og þeim veitt
mjög mikið í veraldlegu tilliti,“ seg-
ir séra Jóna Hrönn Bolladóttir.
Sigrún Júlíusdóttir prófessor í fé-
lagsráðgjöf segir að ný áreiti og ný-
ir valkostir valdi stöðugri tog-
streitu. „Valið um það hvernig við
verjum tímanum er augljósast þeg-
ar það snertir náin tengsl ... Grund-
vallarþörf barns er að finna nálægð
og umhyggju í augnaráði for-
eldris.“
Birtist 26.11.2006.
AFSKIPT UPPELDI OG
TOGSTREITA UM TÍMA