Morgunblaðið - 17.12.2006, Síða 66

66 SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
bókarkafli
S amúel Jónsson í Selárdalvarð frægur fyrir listaverksem hann gerði í Brautar-holti. Hér segir Sigurjón
Einarsson frá kynnum sínum af
Samúel.
Á síðustu árum mínum í Arnar-
firði settist að við ströndina í Sel-
árdal maður sem um sumt minnti á
þá Magnús Sveinsson og Reinald
Kristjánsson þótt annarrar gerðar
væri. Þessi maður var Samúel Jóns-
son. Harka hans við sjálfan sig og
harðfylgið, sem bauð öllu birginn
þegar stefnt var að settu marki, voru
eins hjá þeim öllum. Munurinn á
þessum þrem mönnum var hins veg-
ar sá að þeir Magnús og Reinald
kunnu allvel að fara fyrir liði en
Samúel var listrænn einfari.
Hann fæddist árið 1884 á Horni í
Mosdal í Arnarfirði, sonur giftra
vinnuhjúa þar. Á ómálga aldri barst
hann yfir í Selárdal og var í nokkur
ár hjá Jóni Ólafssyni á Neðrabæ.
Innan við tíu ára aldur var hann
kominn á prestssetrið í dalnum, til
séra Lárusar Benediktssonar, og
ólst þar upp. Sjálfur komst Samúel
reyndar svo að orði að hann hefði
ekki alist þar upp, heldur „kvalist
þar upp“. Um 1910 var Samúel far-
inn að hokra á koti einu í Selárdal
sem nefnt var Fossá og var móðir
hans, Guðríður Guðmundsdóttir, þá
fyrir framan hjá honum. Seinna bjó
hann um skeið á Neðri-Uppsölum í
Selárdal með ráðskonu sinni, Salóme
Jónu Samúelsdóttur, en þaðan flutt-
ust þau árið 1927 að Krossadal, ysta
bæ við norðanverðan Tálknafjörð.
Þar bjó Samúel í tuttugu ár en kom
aftur í Selárdal árið 1947 og settist
þá að í Brautarholti en það býli hafði
Jón Kristmundsson reist á melnum
þegar hann gerðist félagi Kristjáns
Reinaldssonar í útgerðinni á Hinrik.
Samúel fór snemma að mála
myndir og fást við tréskurð Sú saga
var alkunn í Ketildölum að þegar
hann fyrrum var í Selárdal hefði
hann aldamótaárið 1900 smíðað litlar
líkkistur og raðað þeim upp á hill-
unni fyrir ofan rúm sitt. Séra Lárus
komst að þessu og tók kisturnar og
brenndi þær en slíkt féll unga lista-
manninum afar þungt. Síðar þótti
þessi smíði fyrirboði um mannskaða-
veðrið sem þetta haust skall á í Arn-
arfirði og áður hefur verið greint frá.
Þegar Samúel var í Krossadal var
hann þegar farinn að skera út kistla
og mála myndir fyrir fólk. Við þann
starfa undi hann allar stundir en
sveitungunum þótti hann búskussi
og jafnvel vinnufælinn.
Eftir að hann kom að Brautarholti
og var farinn að njóta ellistyrksins
taldi hann sér alla vegi færa á braut
listarinnar og gat loks gefið þessari
gáfu sinni lausan taum. Þar kom að
hann málaði altaristöflu og vildi gefa
kirkjunni í Selárdal en sóknar-
nefndin hafnaði gjöfinni. Samúel
greip þá til sinna ráða og tók að reisa
kirkju í Brautarholti, sína eigin
kirkju yfir altaristöfluna. Kirkjunni
kom hann upp og setti á turninn
laukspíru sem minnir á hina gullnu
turna austurkirkjunnar og ættaðir
eru frá Býsans. Auk kirkjunnar
reisti Samúel safnahús rétt hjá
henni og byggði við íbúðarhúsið. Eitt
sérkennilegasta listaverk hans er
eftirlíking af ljónagosbrunninum við
Alhambrahöllina í borginni Granada
á Spáni. Þetta furðuverk, sem stend-
ur á sjávargrundinni í nánd við
kirkjuna mun Samúel hafa gert eftir
ljósmynd frá Alhambra er hann sá í
bók um Spán úr bókaflokknum Lönd
og lýðir.
Byggð nær hjálparlaust
Öll eru þessi mannvirki Samúels
byggð úr steinsteypu og nær alltaf
stóð hann einn að verki – vildi enga
hjálp þiggja. Verkin eru því byggð
með hans eigin höndum, án þeirra
tækja og tóla sem nú eru í boði.
Verkfæri þessa meistara voru aðeins
sporjárn, hnífur og hefill, hamar og
sög, fata og skófla. Allan sand og alla
möl í steypuna bar hann á eigin
herðum úr fjörunni upp á grundina.
Hann vildi aldrei þiggja hest og
kerru sem bóndinn í Selárdal, Ragn-
ar Kristófersson, bauðst til að lána
honum. Og margan dag var kapp
öldungsins slíkt við byggingar og
sköpun að hann unni sér hvorki
svefns né matar.
Eitt verka Samúels var líkan af
Péturskirkjunni í Róm, gert úr tré,
og stóð það lengi í safnahúsi hans í
Brautarholti. Nú hafa verk Samúels
lengi legið undir skemmdum en á
allra síðustu árum hefur þó verið
hafist handa að bjarga ljónabrunn-
inum og kirkjunni – þökk sé Ólafi
Gíslasyni, bónda á Neðrabæ, sem
hefur verið allra manna ötulastur að
vekja áhuga á þessum sérstæða
listamanni og heiðra minningu hans.
Með móður minni og Samúel var
mjög kært og hún óspör á að bregða
fyrir hann skildi þegar sveitungarnir
voru að hæða hann og spotta. Þessa
vináttu galt hann henni þegar hann
færði henni málverk sitt af Sauð-
lauksdal og hafði einnig smíðað
rammann.
Ég minnist þess að eitt sinn er
Samúel hélt sýningu hér syðra fór ég
með foreldrum mínum á hana og var
vel fagnað. „Koma margir til að
skoða“ spurði mamma. „Homm, sei,
sei“ en það var talsháttur hans væri
honum mikið niðri fyrir. „Homm,
sei, sei, Kjarval kom í gær. Hann
spurði mig hvað þessi mynd kostaði
og benti á landslagsmynd á veggn-
um. Hún væri dýr væri hún eftir þig,
sagði ég. Þá hló Kjarval, fannst
þetta víst gott svar, og hélt áfram að
svipast um í salnum.“
Byggt í Brautarholti Samúel Jónsson og Sigurjón Einarsson í Brautarholti
í Selárdal árið 1961. Í bakgrunni má sjá smíði þessa listræna einfara.
Undir
hamrastáli
Sigurjón Einarsson var lengi prestur á Kirkju-
bæjarklaustri, en hann hefur víða komið við og fór
m.a. í þingframboð fyrir sósíalista og hlaut þá í
Morgunblaðinu viðurnefnið „rúbluprestur“. Í bók-
inni Undir hamrastáli segir hann frá lífshlaupi sínu.
Undir hamrastáli, Uppvaxtarsaga og
mannlífsmyndir úr Arnarfirði nefnast
endurminningar Sigurjóns Einars-
sonar. Bókin kemur út hjá Máli og
menningu og er 407 síður með
nafnaskrá.
R agna missti tvö barnasinna í snjóflóðum. Bjarkisonur hennar lést í snjó-flóði í Óshlíð í mars 1989.
Flestir misstíga sig einhvern tím-
ann í lífinu og oft er það vegna áfeng-
is. Bella glímdi við óreglu á tímabili,
Garðar Smári neytti áfengis í hófi en
sú neysla var þyrnir í augum Rögnu
sem óttaðist að Bakkus myndi af-
vegaleiða hann. Bjarki átti það sam-
merkt með móður sinni að forðast
óreglu. Stefnufesta einkenndi líf
hans. Vélar voru stærsta áhugamálið
og hann lauk meistaranámi í vél-
virkjun. Hann stofnaði ungur fjöl-
skyldu. Konan hans, Vilborg Arnars-
dóttir, var frá Hvítadal í Dalasýslu,
og þau eignuðust tvö börn, Ragnar og
Sindra. Ragna og Bjarki höfðu rætt
það sín í milli að hann kæmi innan tíð-
ar og tæki við búinu og vorið 1989 var
afráðið að hann kæmi alkominn að
Laugabóli. Ragna hlakkaði til þess að
losna frá amstrinu. Hún var orðin 64
ára og hafði búið á Laugabóli í næst-
um þrjátíu ár og tími kominn til að
aðrir tækju við. Það var henni líka
mikilvægt að jörðin héldist í ættinni.
Bjarki heimsótti hana 18. febrúar og
dvaldi daglangt. Það urðu fagnaðar-
fundir og þau ræddu um fyrirhugaða
heimkomu hans að Laugabóli. Ákveð-
ið var að byggja hús skammt neðan
við laugina þar sem Bjarki myndi búa
ásamt Vilborgu og sonunum tveimur.
Húsið skyldi heita Hlíðarkot.
Að vanda hjálpaði Bjarki móður
sinni við að gefa kindunum. Þegar
þau kvöddust um kvöldið bað Ragna
Bjarka lengstra orða að fara varlega
á Óshlíðinni þar sem hann fór um
daglega á leið sinni til vinnu frá Bol-
ungarvík til Ísafjarðar. Snjó hafði
kyngt niður og Ragna óttaðist fátt
meira en snjóflóðin sem engu eirðu.
Ragna svaf illa aðfaranótt 8. mars
1989. Hana dreymdi föður sinn og svo
tvo gráa fugla sem sátu á bæjarþak-
inu. Hún áttaði sig ekki á tegundinni
og hafði aldrei séð fugla sem líktust
þessum. Í draumnum horfði hún á
fuglana taka sig á loft og fljúga áleiðis
út Djúpið. Draumurinn var henni í
fersku minni þegar hún vaknaði og
það voru eins og ónot í henni. Hún
hafði ekki verið lengi á fótum þegar
skerandi símhringing rauf þögnina.
Hún gekk að símanum og tók hikandi
upp tólið. Bella var í símanum og
Ragna heyrði strax að hún var grát-
andi. „Hann Bjarki er horfinn,“
stundi Bella upp á milli ekkasoganna.
Séra Jakob Hjálmarsson, prestur á
Ísafirði, hafði hringt í Bellu sem var
að vinna í frystihúsi Frosta á Súðavík
og sagt henni þessi hörmulegu tíð-
indi. Presturinn bað Bellu jafnframt
um að hringja í móður sína og til-
kynna henni um örlög sonarins. Bella
stundi upp að snjóflóð hefði fallið í
Óshlíð og hrifið með sér Bjarka og
annan ungan mann, Skarphéðin Rún-
ar. Þeirra var leitað. Ragna vissi
strax að þetta væru endalokin hjá
Bjarka. Hún kvaddi Bellu og settist
niður með sáran sting fyrir brjóstinu.
Í fyrsta sinn á lífsleiðinni vildi hún
ekki lengur lifa.
Þungt högg
Skömmu eftir símtalið frá Bellu
hringdi Lilja Sölvadóttir, fósturmóðir
Vilborgar, konu Bjarka. Hún sagði
Rögnu hvað hafði gerst um morg-
uninn. Bjarki hafði verið á leið til
vinnu á Ísafirði frá Bolungarvík.
Skömmu eftir að hann lagði af stað ók
hann fram á fólk sem hafði fest bíl
sinn. Hann hjálpaði því að losa hann
og ók svo áfram áleiðis til Ísafjarðar.
Þegar hann var að koma inn á Óshlíð-
ina kom hann að snjóflóði sem hafði
lokað veginum. Lögreglumennirnir
Jónmundur Kjartansson og Skarp-
héðinn voru þar fyrir. Bjarki ræddi
við þá og þeir Skarphéðinn ákváðu að
ganga upp á flóðið til að kanna stærð
þess og aðstæður en Jónmundur sat
eftir í bílnum. Þá dundi ógæfan yfir
og annað flóð féll og hreif mennina
með sér.
Ragna var sem lömuð allan daginn
og var varla með réttu ráði. Ó, guð
minn góður, Bjarki minn elskulegur
er týndur. Hann lenti í snjóflóði á Ós-
hlíð. Þetta er þungt högg. Þetta afber
ég aldrei. Ég vil deyja líka, skrifaði
Ragna í dagbókina sína 8. mars. Ég
næ ekki andanum, ég er stjörf og í
einu orði sagt veik. Ég er að kafna í
mínum eigin tilfinningum. Litli fallegi
fuglinn settist hérna á þakið á bænum
og flaug svo í austurátt milli 7 og hálf
átta. Þetta hefur verið Bjarki minn
elskulegur að kveðja hana mömmu
sína, bætti hún við.
Rúna á Birnustöðum kom til henn-
ar til að votta henni samúð sína og
Sigurjón á Hrafnabjörgum kom um
kvöldið. Nágrannarnir vissu hve gríð-
arlegt höggið var og þeir reyndu allt
til að létta Rögnu lífið.
Hún fékk reglulega fréttir af leit-
inni að Bjarka en ætíð sömu tíðindin,
hann fannst ekki. Eldri sonur hans,
Ragnar, var fimm ára og sá yngri,
Sindri, rétt tæplega eins árs þegar
ógæfan dundi yfir.
Svartnættið í huga Rögnu var al-
gjört og henni varð ekki svefnsamt
um nóttina. Daginn eftir kom Sirrý,
systir hennar á Strandseljum, til að
vera hjá henni. Það var Rögnu ómet-
anlegur styrkur.
Þrátt fyrir bugandi sorgina hélt
Ragna til verka sinna í fjárhúsunum.
Hún sinnti skepnunum eins og í
leiðslu. Úti var hörkufrost en Ragna
fann ekki fyrir því. Til þess var hún of
dofin. Þremur dögum eftir slysið á
Óshlíðinni fannst lík Skarphéðins.
Ragna vonaði innilega að Bjarki
fyndist líka. Börnin hennar, Smári og
Bella, komu ásamt barnabörnunum
Petreu og Ragnari að Laugabóli.
Ragnar litli skildi auðvitað ekki hvað
hafði gerst fremur en Petrea. Það var
ómetanlegur styrkur á sorgarstund
að hafa þau hjá sér. Ragna spurði
stöðugt í þögulli kvöl um ástæður
þess að Bjarki þurfti að fara en ekki
hún sem átti að baki langt líf. Hún
fékk engin svör.
Bella og Smári fóru heim nokkrum
dögum síðar ásamt Ragnari litla. Pet-
rea varð eftir hjá ömmu sinni. Rögnu
varð hugsað til þess hve mikill gim-
steinn þessi sjö ára stúlka var í lífi
hennar. Hún vildi hjálpa til við öll
verk og létta ömmu sinni lífið. Rögnu
fannst sem Petrea hefði bjargað
henni frá því að missa vitið.
Einn daginn féll snjóflóð ofan í vík
skammt utan við Hamarinn á Óshlíð.
Ekki tókst að loka víkinni nógu tím-
anlega með neti til að fyrirbyggja að
lík Bjarka bærist á haf út. Það rann
upp fyrir Rögnu að sonur hennar
myndi aldrei finnast.
Kvenskörungurinn á Laugabóli
Ragna Aðalsteins-
dóttir, bóndi á Lauga-
bóli við Djúp, hefur
mátt þola átök og um-
brot. Ljósið í Djúpinu
er saga hennar. Reynir
Traustason skráði.
Mæðgin Ragna og Bjarki yngsta barn hennar.
Ljósið í Djúpinu, Örlagasaga Rögnu
Aðalsteinsdóttur á Laugabóli, eftir
Reyni Traustason kemur út hjá Vöku-
Helgafelli og er 184 síður.