Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Page 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 5
hafa séð Wall Street vita að það var Gordon
Gekko sem sagði: „Græðgin er góð“.
Frægð sína á Gekko því að þakka að hann
hefur orðið tákngervingur þeirrar hugarfars-
breytingar sem átt hefur sér stað í BNA
varðandi auð og hlutverk hans í samfélaginu.
Frá byrjun var því almennt trúað að verkefni
auðmanna væri ekki það eitt að auðgast held-
ur líka að láta gott af sér leiða. Hið gyð-
inglega/kristna siðaboð „Þú skalt gæta bróð-
ur þíns“ var í heiðri haft þrátt fyrir
þrælahald og fjöldamorð á frumbyggjum og
þeir ekki vel séðir sem reyndu að hliðra sér
hjá því. Fjármagn var ekki gott í sjálfu sér.
En um og upp úr 1970 varð breyting á og sér
ekki fyrir endann á henni enn. Réttlætingu
hennar er að finna í nýfrjálshyggjunni sem
tekur eindregna afstöðu gegn klassískri
frjálshyggju (líberalisma) og íhaldssemi af
siðferðilegum toga, leggur ofuráherslu á mik-
ilvægi einkaeignaréttar og hatast við hvers-
kyns ríkisvald. Fjármagn er gott í sjálfu sér
því það er eðli þess á alfrjálsum markaði
(sem er hvergi til nema í huga þeirra sem
trúa kenningunni) að dreifa sér. Allir munu
því njóta góðs af og almenn velsæld og ham-
ingja undir því komin að auðmenn hagnist
sem mest. Og það gera þeir ekki með gömul
siðaboð á bakinu og beittir „ofbeldi“ af rík-
isvaldi sem leggur á þá skatta og skyldur.
Þeir bera enga samfélagslega ábyrgð aðra en
að auðgast. Og komi upp einhver vandkvæði
býr markaðurinn yfir því innra sigurverki
sem gerir honum kleift að leysa úr þeim sjálf-
ur. Græðgi er því enginn löstur. Hún getur
þvert á móti verið „heilbrigð“ og „góð“, nauð-
synlegur drifkraftur öllum til heilla.
Sem útópísk nauðhyggja gefur þessi róm-
antík kommúnismanum ekkert eftir. Og þótt
margir hafi gengið af trúnni (enda löngu ljóst
að postularnir meina ekki alltaf það sem þeir
segja, ekki frekar en kommarnir sem tönn-
luðust á alþjóðahyggju en reyndust svo þjóð-
ernissinnar þegar á reyndi), þá hefur ný-
frjálshyggjan samt haft töluverð áhrif í BNA
þar sem nýkommarnir svokölluðu aðhyllast
hana í einhverri mynd þegar þeim svo hentar.
En er græðgi slæm? Aristótelesi fannst
fráleitt að telja hana til dyggða; hún væri
ávallt á skjön við meðalhófið. Lúkas hefur
eftir Jesú: ,,Gætið yðar og varist alla ágirnd.
Enginn þiggur líf af eigum sínum þótt auð-
ugur sé.“ Og Gregoríus mikli sagði að hún
væri ekki til hreinræktuð heldur fylgdu henni
m.a. sviksemi, blekkingar, yfirgangur, mis-
kunnarleysi og forherðing hjartans.
Allt þetta mætti heimfæra upp á tóbaksfyr-
irtækin. En er það réttlætanlegt? Eru tím-
arnir ekki breyttir og Aristóteles og Jesús úr
takti við tíðarandann? Er ekki nýfrjáls-
hyggjan nær því að vera „up to date“?
Ég eftirlæt lesandanum að svara þessu og
einni spurningu enn: Getur verið að græðgi
og miskunnarleysi þurfi til að koma svo hægt
sé að sækja sér hagnað í heilsubrest og dauða
hundraða milljóna?
Úr einu tóbakinu í annað
Það er ástæðulaust að hrökkva í kuðung þótt
einn eða tveir vísindamenn birti óvæntar nið-
urstöður. En þegar yfirgnæfandi meirihluti
þeirra á einhverju sviði er í aðalatriðum sam-
mála þarf annaðhvort áhugaleysi eða kreddu
til að skella skollaeyrum við. Eða forherðingu
sé um að ræða eitthvað sem snertir líf og
heilsu fólks.
Þótt reykingar séu alvarlegur heilsufars-
vandi ógna þær hvorki samfélögum né lífríki.
Og þótt tóbaksiðnaðurinn sé fjárhagslega öfl-
ugur er hann mjög lítil stærð í viðskiptalífi
heimsins. Miklu meiri hagsmunir eru í húfi
þegar kemur að hnattrænni hlýnun og lofts-
lagsbreytingunum sem fylgja henni. Ef
stemma á stigu við þeim verður á brattann að
sækja, ekki síst ef dregst að taka þær
ákvarðanir sem við blasa. Hagsmunaaðilar
eru margir og voldugir, bæði stórfyrirtæki og
þjóðríki. Það má því geta nærri að miklu hef-
ur verið og er kostað til svo kasta megi rýrð á
þessi „óþægilegu sannindi“. Og einsog fyrri
daginn vantar ekki vísindamenn, tilbúna að
selja starfsheiður sinn og þekkingu.
Við samanburð kemur í ljós að við höfum
ratað úr einu tóbakinu í annað.
Fyrstu viðbrögð tóbaksfyrirtækjanna voru
að afgreiða tengslin milli reykinga og heilsu-
fars sem bull; það væru engar sannanir fyrir
þessu. Þegar þetta gekk ekki lengur var grip-
ið til þess að drepa málinu á dreif með til-
gátum um ýmislegt sem gæti haft áhrif á téð
tengsl; breytta lífshætti, mengun í borgum,
mengandi byggingarefni o.fl. Þegar allt um
þraut voru læknavísindin gerð tortryggileg;
þeim hefði oft skjátlast og ekkert sem segði
að sú væri ekki raunin í þetta sinn; einstakir
læknar hefðu ekki hreinan skjöld og almennt
væri stéttin hagsmunaaðili því hún græddi á
hræðslu fólks við meintar afleiðingar reyk-
inga.
Mengunarfyrirtækin hafa lengstum af-
greitt tengslin milli loftslagsbreytinga og los-
unar gróðurhúsalofts sem uppspuna og sefa-
sýki. Þetta er enn gert en ekki í sama mæli
og áður. Jafnvel núverandi Bandaríkjaforseti,
sem segja má að sé líka í forsvari fyrir þá
sem vilja fá að menga í friði, náði því í júlí
2005 að viðurkenna að einhver tengsl væru á
milli mengunar og hlýnunar (sér þó ekki
ástæðu til að aðhafast neitt í málinu og finnst
sjálfsagt að alríkisstofnanir ritskoði vís-
indamenn sem komast að „röngum“ nið-
urstöðum). Undanfarið hefur mest borið á til-
gátum um ýmislegt annað sem geti skýrt
hlýnunina, einsog eldvirkni á sólinni og þá
staðreynd að hitastig hefur áður sveiflast í
jarðsögunni; hlýnunin nú sé því bara eðlileg.
En þegar fáir láta sannfærast er gripið til
þess að tortryggja raunvísindamenn almennt;
þeir séu hégómlegir og sæki sér athygli fjöl-
miðla með hrakspám, einnig gírungir í frama
sem þeir hafi von um makki þeir rétt innan
vísindasamfélagsins þar sem loftslagbreyt-
ingar af mannavöldum séu í tísku.
En einsog í tóbakinu stoða ekki svona
heimskulegar dylgjur. Uppgjöfin er hafin.
John Hofmeister, stjórnarformaður í Shell,
sagði nýlega: „Þegar 98% vísindamanna eru á
einu máli er engin leið fyrir Shell að efna til
umræðu um vísindin.“ Duke Energy, General
Electric, BP o.fl. taka í svipaða strengi.
Kaliforníuríki hefur þegar sett sér meng-
unarlöggjöf og fleiri munu fara að dæmi þess.
Því eru framsýn orkufyrirtæki tekin að kalla
á alríkislöggjöf sem þau vilja heldur en 50
mismunandi regluverk. En þótt slík löggjöf
yrði samþykkt er allt sem bendir til að hún
yrði veik málamiðlun (og þar að auki ólíklegt
að núverandi forseti samþykkti hana). Það
gildir jafnt um BNA og Ísland: þótt þing-
mönnum sé ekkert keppikefli að mengað sé
sem mest, skortir flesta þeirra þor til að
ganga gegn vilja umbjóðenda sinna sem vilja
ódýrt bensín eða álver í kjördæmið hvað sem
það kostar.
En þó að þetta gerðist skipti það samt ekki
sköpum þegar á heildina er litið. Til þurfa að
koma alþjóðlegar samþykktir og skuldbind-
ingar á heimsvísu. Og meðan Hvíta húsið
blæs á allt slíkt er ekkert af því taginu í aug-
sýn. Kína, Indland og þróunarlöndin almennt
verða ekki til viðræðu um skerðingu á losun
gróðurhúsalofts svo lengi sem meng-
unarstórveldin BNA og Ástralía eru hvorki
tilbúin að kosta neinu til né hafa forystu í
málinu. Á hvert mannsbarn menga BNA tíu
sinnum meira en Kína og 27 sinnum meira en
Indland. Hver ætlar nú að segja þessum ríkj-
um að fara sér hægt og menga minna?
Virkar græðgin?
Með hliðsjón af sögu 20stu aldar þegar BNA
töldu ekki eftir sér að færa talsverðar fórnir
fyrir stríðshrjáða Evrópu, þá er vert að
spyrja hvað hafi gerst. Því stendur eina
heimsveldið, sem telur sig hafa efni á að eyða
meira til hermála en restin af heiminum til
samans, einsog nirfill frammi fyrir mestu
hættu sem nokkurn tíma hefur steðjað að
mannkyninu? Núverandi forseti sagði 2001 að
ekki kæmi til greina að undirrita Kyoto-
bókunina eða neitt í þá áttina því bandarískt
efnahagslíf þyldi það ekki. Og hann hefur
ekki skipt um skoðun síðan.
Skammsýni, kann einhver að segja, áhuga-
leysi og fáfræði stjórnvalda jafnt sem al-
mennings, blind trú á nýja tækni sem leysi
málið, mótstaða gegn því að viðurkenna að
markaðurinn sé ráðalaus og ríkið verði að
hafa vit fyrir honum. Það er trúlega eitthvað
til í þessu öllu. En hvað um Gordon Gekko?
Getur verið að þessi gamli tákngervingur sé
nú hættur að vera tákn um breytt hugarfar
og orðinn að tákni um AFLEIÐINGAR
þessa sama hugarfars? „Græðgin er góð“ er
úr langri ræðu þar sem segir: „Málið er,
herrar mínir og frúr, að Græðgin – í skorti á
betra orði – er GÓÐ. Græðgin er réttmæt.
Græðgin virkar. Græðgin skýrir, gegnumlýsir
og fangar kjarnann í anda þróunarinnar.
Græðgi í öllum sínum myndum – lífsgræðgi,
græðgi í peninga, ást, þekkingu – hefur sett
svip sinn á allar framfarir mannkynsins. Og
græðgin – gefið þessu gaum – mun ekki að-
eins bjarga fyrirtæki okkar heldur líka því
illa rekna hlutafélagi sem við köllum BNA.“
Hefur græðgin þá bjargað „hlutafélaginu“
BNA? Hér andvarpa ég með vinsælasta
bloggara Íslands: Þegar stórt er spurt … !
En í loftslagsmálum eru skilaboð BNA til
umheimsins skýr: Við erum ekki tilbúin að
axla ábyrgð á lofthjúpnum þar sem það yrði
okkur of dýrt.
Eru þetta sömu Bandaríkin og í seinni
heimsstyrjöldinni? Aftur: Þegar stórt er
spurt …
Franklin Roosevelt sagði: „Prófsteinn á
framfarir er ekki hvort við bætum meira við
gnægð þeirra sem mikið eiga heldur hvort við
búum nægilega vel í haginn fyrir þá sem eiga
of lítið.“ Skyldi núverandi forysta vera sam-
mála? Aftur: Þegar stórt er spurt …
Aristóteles sagði að græðgi væri að gefa of
lítið og taka of mikið. Fylgir því forherðing að
gefa of lítið og taka of mikið? Enn einu sinni:
Þegar stórt er spurt …
Hvað er í húfi?
James Lovelock heitir Breti sem m.a. starfaði
fyrir NASA og áttaði sig fyrstur manna á
ásigkomulagi ósonlagsins. Þá komu flestir af
fjöllum. En að lokum var farið að ráðum hans
– það kostaði lítið – og þess njótum við nú
þótt málinu sé alls ekki lokið.
Margir grænir eiga í vandræðum með
þennan karl í dag því hann segir ábyrgð-
arleysi að fallast ekki bæði á kjarnorkuver og
erfðabreytt matvæli í stórum stíl. Þetta bygg-
ir hann á eigin rökstuddu sýn á framhaldið.
Verði ekki allt gert til að draga úr gróður-
húsaáhrifum telur hann gott að mannkynið
nái 500 milljónum um næstu aldamót. Það er
nú um 6,5 milljarðar. Semsé afföll upp á 6.000
milljónir (og miklu meira sé fyrirsjáanleg
fjölgun meðtalin). Allar náttúruhamfarir síð-
ustu 55 milljónir ára, að viðbættum styrj-
öldum, hungursneyðum, farsóttum og fjölda-
morðum, blikna í samanburði. Lífríkið allt
yrði ekki svipur hjá sjón. „En ég sé ekki fyrir
mér að allar lífverur deyi út.“
Ef við nú segjum að Lovelock sé ekki ann-
að en svartsýnn ruglukollur getum við tekið
mið af Stern-skýrslunni sem breska stjórnin
kynnti á dögunum. Þar ríkir bjartsýni, m.a.s.
er gert ráð fyrir óskertum hagvexti og spenn-
andi viðskiptatækifærum; kostnaðurinn þyrfti
ekki að vera nema eitt prósent af heimsfram-
leiðslu. En jafnvel þessi skýrsla gerir ráð fyr-
ir að illa fari verði ekkert að gert. Hversu
illa? var einn höfundanna spurður á BBC.
Hann svaraði: „Enginn getur spáð fyrir um
það af neinni nákvæmni. En segjum að lík-
urnar séu mjög litlar. Hver tæki sér far með
flugvél þó að ekki væru nema eins prósents
líkur á að vængirnir dyttu af henni í 35.000
feta hæð?“
Þau 98% vísindasamfélagsins sem J. Hof-
meister talaði um eru sammála: Þetta þolir
ekki bið; það kynni að vera stutt í keðjuverk-
un sem þýddi að ekki yrði við neitt ráðið.
Hvernig hugsar þá fólk sem er tilbúið að
taka þessa áhættu? Er því, einsog eigendum
tóbaksfyrirtækjanna, sama um allt nema eig-
in stundarhag? Er því sama þótt stór hluti
jarðarinnar verði óbyggilegur?
Hér endar samlíkingin við tóbakið. Eig-
endur tóbaksfyrirtækjanna eru áreiðanlega
framsýnni en Hvíta húsið enda ekki vitað til
að gerðir þeirra stjórnist af pólitískum hug-
myndum sérstaklega. Bush og félagar hafa
hinsvegar hugmyndafræðilegar og pólitískar
ástæður fyrir afstöðu sinni. Þeir vilja þjóna
fyrirtækjum sem styrkja flokkinn þeirra og
kjósa óbreytt ástand. Þeir vilja hvorki kyngja
því að markaðurinn sé vanmáttugur né heyra
minnst á mengunarskatta sem fælu í sér að
þeir greiddu mest sem menguðu mest. Og
þeir vilja engar alþjóðlegar skuldbindingar
sem kæmu þeim illa (einsog Genfar-
sáttmálinn undanfarin misseri). Ekki heldur
láta þeir af þeirri einstefnu í alþjóðamálum
sem fylgt hefur verið.
Sagan greinir ekki frá neinu heimsveldi
lausu við hroka, ekki heldur þjóðríki sem lagt
hefur hagsmuni allra hinna að jöfnu við sína
eigin. Þjóðernishyggja og heimsremba eru
því í för með nýfrjálshyggjunni hjá þeim sem
í dag stjórna „hlutafélaginu“ BNA. En það er
sú síðastnefnda sem gerir menn blinda. Það
sést best á samanburði við þá ógn sem BNA
stóð af Sovétríkjunum. Voru líkur á kjarn-
orkuárás hálft prósent eða hundrað? Hvernig
sem þetta var metið var engin áhætta tekin
heldur bjuggu BNA sig undir hið versta með
ærnum tilkostnaði. Nú er hinsvegar óhætt að
tefla djarft.
Það er mikill misskilningur að nýfrjáls-
hyggjan hafi rænt okkur frelsinu. Það er að-
eins frelsishugtak hennar sem er í frumstæð-
ari kantinum: Á grundvelli einkaeignaréttar
höfum við frelsi til að ráðstafa því sem við
eigum einsog okkur sýnist, svo framarlega
sem við níðumst ekki á einkaeignarétti ann-
arra; og á grundvelli sama réttar og lögmála
markaðarins höfum við frelsi til að elska
náungann en líka að gefa skít í hann ef okkur
sýnist svo.
Milton heitinn Friedman sagði að hádeg-
isverður væri aldrei ókeypis; að lokum borg-
aði einhver reikninginn. Laukrétt. En hann
hliðraði sér hjá siðferðilegum álitamálum sem
brotið gátu í bága við átrúnaðinn, þ.ám.
spurningunni: Hver ber kostnaðinn af spell-
virkjum manna á því sem enginn er skrifaður
fyrir?
Eða hver á lofthjúpinn?
Vonandi ekki Gordon Gekko. Hann myndi
væntanlega hvorki eiga fyrir svo dýrum há-
degisverði né kannast við að hafa boðið vinum
sínum til hans.
Gordon Gekko
Höfundur er rithöfundur.
» Á grundvelli einkaeigna-
réttar höfum við frelsi til
að ráðstafa því sem við eigum
einsog okkur sýnist, svo
framarlega sem við níðumst
ekki á einkaeignarétti ann-
arra; og á grundvelli sama
réttar og lögmála markaðar-
ins höfum við frelsi til að
elska náungann en líka að
gefa skít í hann ef okkur sýn-
ist svo.
Franklin Roosevelt „Prófsteinn á framfarir er ekki hvort við bætum meira við gnægð þeirra
sem mikið eiga heldur hvort við búum nægilega vel í haginn fyrir þá sem eiga of lítið.“ Skyldi
núverandi forysta vera sammála?