Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Page 6

6 LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigrúnu Sól Ólafsdóttur
sigrunsol@hive.is
G
agnrýni er stór hluti þeirrar
myndar af leikhúsinu sem er
borin á borð fyrir væntanlega
leikhúsáhorfendur. Það er
sjálfsblekking að halda því
fram að hún hafi ekki áhrif.
Að orðsporið sigri. Viljum við, sem veljum
leiklistina sem lífsstarf, að vinna okkar sé
lögð fyrir dóm þjóðarinnar út frá hentisemi
og tilviljanakenndri neikvæðni gagnrýnanda,
sem standa fyrir gamaldags viðhorf og for-
dóma? Gleðjumst við ef við erum „í náðinni“
hjá gagnrýnendum? Notum þá frasa úr dóm-
um í auglýsingaskyni? Förum svo í fýlu en
þegjum samt ef gagnrýnendur ráðast á sýn-
ingar okkar og frammistöðu? Stingum
hausnum í sandinn og segjum: „Ég les ekki
gagnrýni“ eða látum eins og þetta hafi ekki
áhrif? Eða ætlum við að taka á málunum og
gera kröfur? Pressa á fjölmiðla að standa
faglega að gagnrýni og veita aðhald? Ef okk-
ur er ekki sama um áhorfendur, þá getur
okkur ekki verið sama um gagnrýni. Hún
hefur áhrif á áhorfendur. Hún er andlit sýn-
ingar út á við, sú kynning sem væntanlegir
áhorfendur fá. Kynning leikhússins á við-
komandi verki, auglýsingar og blaðaviðtöl
fyrir sýningu hefur auðvitað sitt að segja, en
áhorfandinn, í flestum tilfellum, metur það
helst út frá umtali og reynslu annarra áhorf-
enda hvort hann vilji eyða þúsundköllum í
ákveðna sýningu. Og sú reynsla sem er op-
inberlega á borð borin er gagnrýni í fjöl-
miðlum.
Hvað er fagleg gagnrýni?
Myndi það kallast faglegt að gagnrýna Pi-
casso út frá því hvort hann hafi málað an-
atómískt rétt? Ef Jónas Sen væri sendur til
að gagnrýna Mugison eða Benna Hemm
Hemm? Er faglegt að gerast gagnrýnandi ef
þú ert einskorðaður við þitt líf, þína stefnu?
Að ákveða að lýsa frati á ákveðna leik-
hússtefnu ef viðkomandi þekkir ekki vinnu-
aðferðirnar eða verkið? Ef verkið er ekki
innan ramma þess sem viðkomandi hefur
ákveðið að sé leikhús. Er ekki griðastaður
ímyndunarafls gagnrýnandans?
Þegar Nína í Mávinum eftir Tjekhov birt-
ist í verkinu ber hún með sér andblæ ham-
ingjunnar. Hún er gerð að táknmynd frelsis
og hamingju. Aðrar persónur verksins máta
sína óhamingju við hennar hamingju. Og til
að lífshjólið geti haldið áfram að snúast fyrir
þau, til að þau geti lifað í sínum ófullkomna
heimi, er hamingjunni fórnað. Á gagnrýni að
snúast um að fórna hamingjunni? Á að við-
halda sjúklegu ástandi?
Sem betur fer er von. Það eru starfandi
gagnrýnendur sem vinna faglega. Sem vinna
út frá viðfangsefninu, setja sig inn í vinnuað-
ferðir sem liggja að baki, hugarheim og hug-
myndir og meta sýningar út frá því sem þau
sjá, en ekki út frá því sem þau vildu sjá. Ef
þau finna agnúa þá rökstyðja þau mál sitt,
meta alla þætti sýningarinnar, og draga fram
lokaniðurstöðu út frá heildarmati. Ef þau
verða fyrir persónulegum áhrifum, neikvæð-
um eða jákvæðum, þá geta þau þýtt þessa
upplifun yfir á faglega umfjöllun. Þetta er
ekki svo flókið. Þetta er ekkert persónulegt.
Það ætti ekki að vera neitt vandamál að vera
gagnrýnandi. Ef unnið er faglega.
Nákvæmlega þannig ætti leikhúsvinnan að
vera. Í hamingjuheiminum. Samkvæmt
kenningum Stanislavskís og margra þeirra
sem hafa þróað aðferðir hans í leikhúsinu er
mikilvægt að brýna fyrir leikurum að skilja
að persónu sína í daglegu lífi og persónuna á
sviðinu. Milli þessara persóna er leikarinn.
Þegar þú ferð í hlutverk leikarans þá skil-
urðu daglega lífið þitt eftir fyrir utan æf-
ingasalinn, og einbeitir þér að því að kljást
við hlutverkið. Auðvitað hættir þú ekki að
vera þú. En þú verður að geta þýtt lífs-
reynslu þína yfir á fagtungumál svo hægt sé
að vinna með hana í leikhúsinu. Þú tekur fók-
usinn út og breytir lífsreynslunni og fa-
greynslunni í bolta sem þú kastar á milli í
vinnunni með öðrum leikurum. Það er ekki
gefandi að taka þátt í leikhúsvinnu þar sem
ekki er unnið faglega með þessi skil. Þá verð-
ur vinnan oft svo mikið sullumbull, mikill
tími fer í persónulegar lífsreynslusögur, af-
sakanir og útskýringar, kaffidrykkju og dag-
blaðalestur inni á sviðinu og hvíslingar úti í
horni. Fókusinn verður flöktandi og vinnan
ómarkviss. Ófagleg. Það þarf að taka trufl-
anir út. Setja reglur. Vinna faglega. Ef þú
kannt ekki að þýða lífsreynsluna þína áttu
ekki að vinna í leikhúsinu.
Að leik loknum
Að leik loknum á sýningunni Þjóðarsálinni,
sem ég leikstýrði og skapaði frá grunni
ásamt hópi annarra listamanna, get ég ekki
annað en staldrað við og íhugað þau áhrif
sem sýningin okkar hafði. Þjóðarsálin var
karnivalísk spunasýning sýnd í Reiðhöll
Gusts í Kópavogi nú í haust. Alls komu 52
manneskjur að tilurð hennar. Sýningin var
unnin af brennandi sköpunarþörf og með
virðingu fyrir manneskjunni að leiðarljósi. Í
henni var varpað upp stórum spurningum og
myndum úr samfélagi okkar, á listrænan
máta, í formi karnivals og með beitingu sjón-
rænna áhrifa, þar sem lagt var upp með
blöndun, hrærigraut, samansafn af stílum og
ólíkum elementum úr samfélaginu, fant-
asíuheimi og tilvitnanir í leikhúsbókmenntir
og ljóðaarf. Aðferðin sem við beittum var
leikhúsaðferð byggð á rannsóknum og þróun
út frá kerfi Stanislavskís. Í huga mér situr
eftir jákvæð upplifun og þakklæti til þeirra
sem unnu að verkefninu, styrktaraðila og
þeirra fjölmörgu áhorfenda sem lögðu leið
sína í nýtt leikhús, urðu fyrir áhrifum og sáu
jafnvel ástæðu til að senda okkur og fjöl-
miðlum bréf um upplifun sína. En einnig sit-
ur eftir óbragð í munni mínum yfir því að í
okkar litla leikhúsheimi skuli starfa fólk sem
fær laun fyrir það að níða og rífa niður sköp-
unarverk annarra, án nokkurs faglegs rök-
stuðnings. Það er alveg magnað að við sem
störfuðum að Þjóðarsálinni fengum eina
verstu útreið frá gagnrýnanda sem sögur
fara af, en fáum svo dásamlegar viðtökur
áhorfenda og djúpt þakklæti frá fólki úr ólík-
um afkimum samfélagsins.
Þrjár konur, hver hjá sínum ritmiðlinum,
fjölluðu mjög ófaglega um sýninguna okkar
og opinberuðu allar í skrifum sínum mikla
fordóma gagnvart ákveðnum þjóðfélags-
hópum, og þá sérstaklega einstaklingum með
fötlun. Það er fróðlegt að skoða skrif þeirra í
því ljósi, því þarna er tækifæri til að setja
fingur á fordóma sem kannski endurspegla
viðhorf samfélagsins.
Einna fordómafyllst var María Kristjáns-
dóttir sem skrifaði gagnrýni í Morgunblaðið
10. október 2006. Gagnrýni er reyndar ekki
hægt að kalla það sem hún skáldaði fyrir les-
endum blaðsins. Já, hún hreinlega laug; lýsti
atriði fyrir lesendum, atriði sem ekki var í
sýningunni. Greinin var svohljóðandi:
„Við svörum engum spurningum í þessari
sýningu, segir í leikskránni. En ég, áhorfand-
inn, spyr samt: Hvað eru menn að vilja með
þessu svokallaða karnivali? Vilja þeir segja
okkur að hestar séu fallegar skepnur og gott
að vera nálægt þeim? Vilja þeir segja okkur
að það komi út á eitt að hlusta á texta eftir
Jóhannes úr Kötlum og texta sem veltur upp
úr Árna Pétri Guðjónssyni? Vilja þeir segja
okkur að kunnáttuleysi sé það sem keppa
skuli að í íslensku leikhúsi? Eða vilja þeir
gera þá sem ekkert kunna að aðhlátursefni?
Vilja þeir toppa sýndarveruleika sjónvarps-
ins og kvikmyndarinnar? Víst þykir mann-
lífið lítils virði á Íslandi en nær ímyndunarafl
íslensks leikhúsfólks ekki lengra eða treystir
það ekki ímyndunarafli áhorfandans meira
en svo að það þurfi að gera fatlað fólk að sýn-
ingaratriði, áhættuatriði innan um spúandi
vatnsslöngur og hlaupandi hesta – til þess að
leggja áherslu á það? Við tölvuna á þessum
kalda haustmorgni þarf ég reyndar líka að
spyrja sjálfa mig af hverju ég á því andartaki
sem mig langaði að rísa á fætur og ganga út
af sýningunni gerði það ekki?“
Vert er að upplýsa að í því atriði sem fatl-
aðir einstaklingar komu fram voru hvorki
hestar né spúandi vatnsslöngur og víðsfjarri
að nokkur hætta væri fyrir hendi. Þetta er
óskiljanleg uppskáldun hjá Maríu. Var hún á
einhverri annarri sýningu? Dreymdi hana
þetta? Það er ekki nóg með að María snúi
boðskap sýningarinnar á haus í grein sinni,
heldur ýjar hún einnig að annarlegum hvöt-
um okkar sem stóðum þarna að baki. Þetta
er ærumeiðandi. Skrifin lýsa gegndarlausum
fordómum í garð fatlaðs fólks og mikilli van-
þekkingu. Eru þau eða aðrir í sýningunni
„fólk sem ekkert kann“? Er fólk „gert að
sýningaratriði“? María kaus að nefna ekki
eina atriðið í sýningunni þar sem fólk með
fötlun kom fram, það var mjög kyrrlátt atriði
sem margir hafa nefnt sem eina mögnuðustu
upplifun sem þeir hafa orðið fyrir í leikhúsi.
Atriði þetta var þróað og samið í samstarfi
við Halaleikhópinn og Freyju Haraldsdóttur.
Inntak þess var einræða einnar persónu sýn-
ingarinnar sem er dvergvaxinn. Hann velti
fyrir sér spurningunni hverjir hafa rétt til að
lifa og hverjir taka sér það vald að eyða lífi.
Hverjir segja foreldrum að þeir ættu að eyða
fóstri. Þetta er gert út frá þeirri staðreynd
að fólk með ýmiss konar fötlun er í útrýming-
arhættu. Til dæmis hefur, að mér vitandi, að-
eins einn dvergvaxinn einstaklingur fæðst á
Íslandi síðastliðin tíu ár. Þegar þessu atriði
lauk settust fötluðu listamennirnir hjá áhorf-
endum og sátu þar út sýninguna. Síðan tóku
við alls konar atriði, meðal annars með hest-
um og eitt atriði þar sem vatn kom við sögu,
úr einni slöngu, en hestar voru þar hvergi
nærri og því síður þessir umtöluðu lista-
menn.
Þorgerður E. Sigurðardóttir sagði eftirfar-
andi um viðkomandi atriði í dómi sínum í
Víðsjá á RÚV 16. október 2006: „Hér eru all-
ir jafnir, fatlaðir og ófatlaðir, lærðir og leikir,
hestar og menn eða það er að minnsta kosti
Fordómafullir gagnrýnen
Blöndun, hrærigrautur, samansafn „Í henni var varpað upp stórum spurningum og myndum úr samfélagi okkar, á listrænan máta, í formi karnivals og
upp með blöndun, hrærigraut, samansafn af stílum og ólíkum elementum úr samfélaginu, fantasíuheimi og tilvitnanir í leikhúsbókmenntir og ljóðaarf,“
„Ég lýsi frati á fordómafulla gagnrýnendur
og skammast mín sem leikhúsmanneskja fyr-
ir að þeir skuli starfa og hafa áhrif á lesendur
blaðanna sem þeir skrifa fyrir,“ segir grein-
arhöfundur sem svarar blaðagagnrýni á sýn-
inguna Þjóðarsálina, sem hann leikstýrði, og
sýnd var í Reiðhöll Gusts í Kópavogi síðast-
liðið haust.
» Þrjár konur, hver hjá sínum ritmiðlinum, fjölluðu mjög ófag-
lega um sýninguna okkar og opinberuðu allar í skrifum sínum
mikla fordóma gagnvart ákveðnum þjóðfélagshópum, og þá sér-
staklega einstaklingum með fötlun. Það er fróðlegt að skoða
skrif þeirra í því ljósi, því þarna er tækifæri til að setja fingur á
fordóma sem kannski endurspegla viðhorf samfélagsins.