Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Blaðsíða 7

hugmyndin sem liggur til grundvallar. En
þannig er það auðvitað ekki í raunveruleik-
anum og hér er líka tekið á erfiðum hlutum
sem tengjast viðhorfum okkar ófatlaðra til
hinna fötluðu. Nú eru líklegast flestir sam-
mála um það að fatlaðir eigi að standa jafn-
fætis ófötluðum í samfélaginu en hins vegar
getum við nú með hjálp tækninnar greint
ýmsa þætti fötlunar þegar barn er ennþá í
móðurkviði og þannig má eyða fóstrinu
vegna fötlunarinnar ef svo ber undir. Þannig
gefur tæknin möguleika sem tengja má hug-
myndum um mannakynbætur. Hér er því
farið inn á afar viðkvæmt svið sem er þó mik-
il þörf á að ræða, því hér er verið að tala um
það hvernig við metum fólk og hvað gerir
einstakling fullgildan í samfélaginu. Hér
horfast hinir fötluðu bókstaflega í augu við
áhorfendur og spyrja þessara spurninga en
það verður býsna áhrifamikið og kallar óneit-
anlega á mikla sjálfskoðun hjá áhorfendum.“
Þátttakandi í sýningunni, Berglind Nanna
Ólínudóttir, birti grein í Morgunblaðinu 15.
október 2006 með athugasemdum við dóm
Maríu Kristjánsdóttur: „Hitt þykir mér
verra að María skuli falla í þá gryfju, eins og
allt of margir í íslensku þjóðfélagi, að telja
fatlaða vera vanvita, viljalaus verkfæri og
jafnvel ekki þola nokkra vatnsdropa.“ Berg-
lind sagði í greininni að sér misbyði stórlega
að vera kölluð sýningargripur, og kemur inn
á punkt sem var hafður að leiðarljósi í sýn-
ingunni: „… það er kominn tími til að taka
okkur alvarlega sem þjóðfélagsþegna í stað
þess að líta á okkur sem aumingja og vanvita,
vegna þess að við sitjum í hjólastól eða erum
spastísk eða eitthvað annað.“
María svaraði með grein sem hún nefndi
„Sannleikurinn er sagna bestur“ og birtist í
Morgunblaðinu 18. október 2006. Það er með
ólíkindum að María skuli beita þessum titli
fyrir sig því hún endurtekur uppskáldun sína
úr fyrri grein þar sem hún lýsir áhættuatriði
með fötluðum. „Sannleikur“ Maríu felst í því
að leiðrétta þá rangfærslu Berglindar að hún
hafi kallað fatlaða „sýningargripi“. Henni er
mjög í mun að „sannleikurinn“ komi fram.
Hún kallaði fatlaða „sýningaratriði“, ekki
„sýningargripi“. Í sinni stuttu grein tókst
Maríu einnig að koma að fjórum stað-
reyndavillum. Í fyrsta og öðru lagi kallar hún
Berglindi tvívegis röngu nafni, fyrst Berg-
lindi Nönnu Guðmundsdóttur, svo Berglindi
Önnu, í þriðja lagi kallar hún Einleikhúsið
„Einleikshúsið“ og í fjórða lagi segir hún:
„Umfjöllun mín um sýninguna var í formi sex
spurninga um leikhús og beindist til ábyrgð-
armanna sýningarinnar …“ Eins og sjá má í
fyrri grein Maríu voru spurningarnar sjö en
ekki sex. Eru þetta vönduð vinnubrögð og
fagleg? Síðan „upplýsir“ María lesendur:
„… rétt að upplýsa að Þjóðarsálin er
byggð upp af fjölda laustengdra og sjálf-
stæðra sýningaratriða líkt og sirkus. Spurn-
ing mín snýst um þær aðferðir sem notaðar
eru í sýningunni. En tilfinningin að baki var
vissulega að mér féll ekki að sitja í leikhúsi,
þessum griðastað ímyndunaraflsins, og þurfa
að óttast raunverulega um varnarlausar
manneskjur í hjólastólum og á hjólaborðum á
sviðinu. Orðin „aumingi“ og „vanviti“ er ekki
fremur en „fatlaðir sýningargripir“ að finna í
umsögn minni, né annað það sem Berglind
Anna fullyrðir að ég hafi sagt og hugsað.“
Svo klykkir María út með: „Ég tel að affara-
sælast sé í baráttunni gegn fordómum líkt og
í umræðu um íslenskt leikhús að reyna að
halda sig við sannleikann.“
Já! Takk! Þar er ég svo hjartanlega sam-
mála. En það þýðir líka að María Kristjáns-
dóttir á að taka pokann sinn!
Freyja Haraldsdóttir skrifaði athuga-
semdagrein við þessi skrif Maríu í Morg-
unblaðið 24. október 2006. Þar sýnir hún
fram á rangfærslur og fordóma Maríu og
skrifar svo: „Ætli hún (María) telji að við
séum fólk án skoðana og vilja? Ætli hún haldi
að við séum fólk sem kann ekki að segja nei
eða já? Eða er þetta einungis felustaður eigin
fordóma? Er þetta varnarbragð til þess að
koma í veg fyrir að segja að henni hafi fund-
ist við óþægileg? Átti hún erfitt með að horf-
ast í augu við þjóðarsálina? Telur hún fólk
með fötlun kannski ekki falla inn í hana? Mér
er spurn!“ Svo heldur hún áfram: „Mér finnst
þessi gagnrýni endurspegla það að við viljum
loka augum okkar fyrir því óþægilega. Við
viljum staðsetja það einhvers staðar þar sem
það sést ekki, svo við getum haft það huggu-
legt á meðan.“ Þess má geta að María Krist-
jánsdóttir sá ekki ástæðu til að svara grein
Freyju, eða koma með afsökunarbeiðni, þótt
þarna í annað skipti væri sýnt fram á að hún
hefði uppskáldað atriði sem var ekki í sýn-
ingunni okkar.
María fjallaði ekkert um sýninguna okkar í
umfjöllun sinni. Því síður að hún hafi eitt-
hvað talað um aðferðirnar. Hún setti sig ekk-
ert inn í hvað liggur að baki vinnu leikaranna
eða leikstjórans. Hún virðist ekki hafa unnið
neina heimavinnu eða aflað sér upplýsinga
um þær leikhúsaðferðir sem lágu til grund-
vallar hugmyndavinnu og persónusköpun.
Hún minntist ekkert á leikmynd, lýsingu,
búninga eða tónlist, sem öll var frumsamin.
Það situr óneitanlega eftir að eitthvað hafi
gengið úr lagi í sálarlífi Maríu Kristjáns-
dóttur við að koma inn í leikhúsið okkar.
Varð hún fyrir svo sterkri upplifun að hún
gat ekki höndlað hana? Leikhúsið brást
henni. Það var ekki griðastaður. Henni var
dembt inn í að horfast í augu við raunveru-
lega erfiðar lífsspurningar. Horfast í augu
við fötlun. Horfast í augu við að fatlaðir eru
fullgildir sterkir einstaklingar sem eiga fullt
erindi inn í þjóðfélagið okkar, hvar sem er.
Fordómarnir leynast víða. Vinkona Maríu,
Elísabet Brekkan, sem kom samferða henni í
leikhúsið, skrifaði örstutta gagnrýni í DV
sem birtist helgina eftir frumsýningu. Yf-
irskriftin var: „Elísabet Brekkan sá verkið á
heldur undarlegum stað, Reiðhöll Gusts í
Kópavogi.“ Hennar niðurlag var: „Fulltrúum
allra tegunda fötlunar var stillt upp í fremstu
víglínu þannig að áhorfendur hálftitruðu af
hræðslu við að eitthvað kæmi fyrir þetta
elskulega fólk. Í leikskrá segir meðal annars:
Markmið sýningarinnar er að fletta ofan af
þeirri mynd sem persónurnar vilja sýna af
sér. Er þá kannski svarið að í línudansflokki
vilja íslenskar kerlingar helst af öllu endilega
glenna sig?“
Elísabet virðist þarna í liði með Maríu
Kristjánsdóttur að bera „umhyggju“ fyrir
fötluðu fólki sem kunni ekki fótum sínum for-
ráð og síðan kýs hún að ráðast á kvennakór-
inn sem kemur fram í sýningunni í nokkrum
atriðum og tala niður til þessa hóps á mjög
grófan máta. Hvað hefur þessi athugasemd
með leikhúsgagnrýni að gera? Elísabet
minnist ekki frekar en María á nokkuð í um-
gerð sýningarinnar, nema „sýningin er
furðuverk“.
Fimmtudaginn 12. október 2006 birtist
dómur eftir Súsönnu Svavarsdóttur í Frétta-
blaðinu. Þar rekur hún söguna í verkinu út
frá mjög yfirborðskenndri mynd og finnst
sýningin einkennileg. Lítið um það að segja,
álit Súsönnu lýsir einna helst því að hún set-
ur sig ekkert inn í hugarheim sýningarinnar
heldur er föst í því að reyna að sjá hefð-
bundna uppbyggingu skáldverks. Súsanna
heldur sig innan kurteisismarka en athygl-
isvert er hvernig hún kemst að orði þegar
hún lýsir hinu umtalaða atriði þar sem fatl-
aðir listamenn koma fram: „Seinni hluti sýn-
ingarinnar hefst á gríðarmikilli ádeilu á eyð-
ingu gallaðra fóstra og í kjölfarið mætir
flokkur af fötluðu liði á sviðið – svo heldur
karnivalið áfram. Þetta atriði var, vægast
sagt, tilfinningasamt, eiginlega væmið.“
Þessi athugasemd fór fyrir brjóstið á mörg-
um sem komu fram í viðkomandi atriði. Því
Súsanna opinberar fordóma sína með því að
nota orðið „gölluð“ um spurningar þær sem
varpað er fram um eyðingu á fóstrum með
fötlun. Eru fatlaðir einstaklingar „gallaðir“
einstaklingar?
Fyrir hverja er leikhúsið?
Leikhúsið er í stöðugri framþróun, en hér á
landi stundum fast í því að allt eigi að vinnast
innan ákveðins ramma, sem þó er ekki skil-
greindur. Örlar jafnvel á pirringi innan leik-
húsheimsins og stutt í vandlætingu ef leik-
húslistamenn leyfa sér að fara í ferðalög út
fyrir þennan óskilgreinda ramma: „Þetta er
ekki leikhús.“ „Þetta er enginn Shake-
speare.“ Það væri áhugavert að fá fram ná-
kvæmar skilgreiningar hjá leikhúsgagnrýn-
endum um hver ramminn er að þeirra mati.
Rúmast ólíkar stefnur og straumar í leikhús-
inu líkt og í tónlistinni eða myndlistinni? Á
leikhús að fylgja eftir bókmenntalegum
reglum við uppbyggingu leiksýningar, á að
fjalla um það út frá bókmenntum og hversu
lélegt eða gott „verkið“ sé? Eða eigum við að
reyna að slíta okkur frá mýtunni um bók-
menntaþjóðina og meta leikhúsið út frá því
sem lagt er upp með í hverri sýningu? Ég tel
að innan leikhúsformsins rúmist margar
stefnur og ég gleðst yfir því þegar fólk tekur
áhættu, gerir tilraunir hvort sem þær heppn-
ast að mínu mati eða ekki. Þannig dafnar list-
in. Þannig þjónum við áhorfendum.
Leikhús er ekki texti heldur listform sem
byggist stundum á texta, sem kveikju eða
viðfangsefni, en stundum út frá allt öðru.
Hvort sem textinn er í forgrunni eða ekki þá
er leikhúsið alltaf lifandi list, þar sem túlkun
listamannanna sem skapa sýninguna gerir
hana að þessu lifandi afli. Í okkar tilfelli var
byggt á hugmynd, unnið með andstæður í
fantasíuheimi leikhússins á móti veru-
leikanum, sem var kippt inn á svið, en fólkið
sem stóð fyrir það element var á sviðinu á
sínum eigin forsendum. Þetta var tilraun
sem gaf fjölda áhorfenda sterka upplifun,
öðrum ekki, kom mörgum á óvart, sumum
ekki, þetta var tilraun með leikhúsið sem
miðil. Við fengum fjölda tölvubréfa frá áhorf-
endum sem vildu deila upplifun sinni með
okkur. Margir töluðu um hvað sýningin hefði
verið mikið sjónarspil. Fleiri töluðu um fal-
legan og áhrifaríkan boðskap og hina miklu
þjóðfélagsádeilu. Dæmi um ummæli: „Há-
pólitískt verk sem er mannbætandi hverjum
sem sér það. Komið er inn á margbreytileika
samfélagsins sem er okkur mörgum hulinn.
Af hverju margbreytileikinn er okkur hulinn
er vert að skoða eftir að hafa horft á leiksýn-
inguna Þjóðarsálina. Truflar margbreytileik-
inn normin hjá okkur, erum við sjálflægari
en við þorum að viðurkenna, vantar víðsýni
eða er það einfaldlega svo að þekking okkar
er takmörkuð? Sýningin hafði þau áhrif á
mig að hún rótaði í sálarfylgsnum mínum og
vonandi gerir mig að betri einstaklingi í sam-
félaginu. Húrra fyrir þátttakendum leiksýn-
ingarinnar og til hamingju, sýningin veitti
mér bæði orku og bjartsýni til framtíð-
arinnar og enginn ætti að láta hana fram hjá
sér fara.“ (Birna Bergsdóttir, varaformaður
Landssamtakanna Þroskahjálpar.)
„Sýningin er galdur, maður brosir og tár-
ast. Það er köld sál sem ekki hrífst af þessu
verki.“ (Magnús Einarsson útvarps- og tón-
listarmaður.)
„Mér fannst sýningin frábær, vekur fólk til
umhugsunar um að ekki eru allir eins, sem er
mjög þörf ábending í okkar hraða þjóð-
félagi.“ (Helga Kristjánsdóttir, fram-
kvæmdastjóri Einstakra barna.)
„Þar sem þessi sýning býður upp á mjög
persónulega upplifun er það án efa misjafnt
hvað situr eftir í huga áhorfenda og þessi
sýning situr ennþá töluvert fast í mér, þetta
er ein af þessum sýningum sem vinna ein-
hvern veginn á í huganum.“ (Þorgerður E.
Sigurðardóttir, Víðsjá.)
Ekkert er nýtt undir sólinni og margt af
því sem við gerðum hefur verið gert innan
ramma leikhússins eða myndlistarinnar víðs
vegar um heiminn. Það þekkist víða að leik-
stjórar kjósi að fá fólk úr samfélaginu en
ekki leikara til að vinna með ákveðin element
í bland við atvinnuleikara. Við fengum til
dæmis hestakonur, sem njóta þess að koma
saman og syngja, til liðs við okkur. Að mínu
mati stóðu þær fyrir sterkt element í þjóð-
arsálinni. Ég vildi ekki atvinnusöngvara eða
leikara í þennan flokk. Hann var sannari eins
og hann kom fyrir. Við fengum hóp af fötl-
uðum einstaklingum til liðs við okkur. Ég
vildi ekki fá leikara til að leika fatlaða af því
þessi hópur var sterkari og sannari eins og
hann kom fyrir í því samhengi sem þessi sýn-
ing var gerð. Ég fékk kraftajötna og fim-
leikafólk af því þau eru góð í því sem þau
kunna. Ég fékk hesta í sýninguna því þeir
eru sterkir í þjóðarvitundinni. Ég fékk fimm
leikara til að leika. Af því þau eru góð í því
sem þau kunna. Ég fékk fagfólk sem ég
treysti til að vinna í útliti og tónlist sýning-
arinnar af því þau eru góð í því.
Orðspor sýningarinnar var mjög gott. En
sumir komu til mín, sérstaklega leikhúsfólk
með vorkunnarsvip sem spurði: „Hvernig
gengur – skemmdi gagnrýnin mikið?“
„Þraukið þið …?“ Og fleira í þessum dúr.
Leikhúsfólk er sjálft mjög upptekið af því að
gagnrýni skemmi fyrir aðsókn. Það veit það
af reynslu. Í okkar tilfelli fengum við margar
afpantanir hjá stórum hópum eftir að gagn-
rýnin kom. Það kom erfitt tímabil þar sem
við héldum að við værum með seldar sýn-
ingar en þurftum að sýna fyrir hálftómum
sal, þannig að tap varð á rekstrinum. Þegar
grennslast var fyrir um ástæður afpantana
voru skýringar allar á þá leið að fólk hefði nú
lesið svo neikvæðan dóm um sýninguna.
Þetta hafði beinlínis stóralvarleg áhrif. Svo
fór að seytlast inn meira og meira því orð-
sporið var gott. Hópapantanir jukust og í
lokin gekk mjög vel. En við leigðum húsið
einungis í sex vikur til sýningarhalds, þannig
að við gátum ekki verið með aukasýningar.
Orðsporið getur haft góð áhrif. Með tím-
anum. En það er við ramman reip að draga.
Ekki getum við leigt reiðhöll, rafstöð, ljósa-
og hljóðkerfi í marga mánuði meðan við bíð-
um eftir að orðsporið breiðist út. Þroska-
þjálfi sem sá sýninguna hafði samband og
sagði að hann hefði orðið var við neikvæða
umræðu um sýninguna á sínum vinnustað,
þar sem fólk velti fyrir sér gagnrýninni og
leiddi líkum að því að við stæðum fyrir ein-
hvers konar „fríksjóvi“. Ekkert þeirra hafði
séð sýninguna og ætlaði ekki á hana. Hann
var miður sín yfir valdi gagnrýnenda sem
hefðu skoðanamyndandi áhrif á lesendur.
Önnur fagmanneskja í fötlunarfræðum sagði
að því miður endurspeglaði þessi gagnrýni
fordóma samfélagsins. Hún vill nota umfjöll-
un um sýninguna sem kennsluefni. Leiða þá
þessir fordómar sem komu þarna upp á yf-
irborðið til jákvæðrar úrvinnslu? Þess að
geta fest hönd á kraumandi fordómunum
sem halda framþróun, þroska og jákvæðri
uppbyggingu niðri. Það að greina þá gerir
umræðuna lifandi, sýnir okkur hvað þarf að
laga og nýtist þá vonandi til einhverrar
framþróunar og losunar frá meðvirkni og
bældu ástandi.
Ég ætlast ekki til að öllum líki sýningin
okkar. Enda snýst þetta ekki um vonda eða
góða gagnrýni. Eða sýninguna okkar yfirhöf-
uð. Þetta snýst um hvort gera eigi kröfu um
fagmennsku í umfjöllun. Dæmin sem ég dró
upp sýna með óyggjandi hætti mikla ófag-
mennsku í gagnrýni. En gerir leikhús-
listafólk kröfur um hvernig það vill láta meta
verk sín? Að gagnrýni á verk þeirra sé unnin
faglega? Eða líður það meðvirkt áfram, fullt
ótta og vanlíðunar og heldur sér gangandi
með afneitun á ríkjandi ástandi? Ég vona svo
sannarlega að breyting verði á. Ég lýsi frati
á fordómafulla gagnrýnendur og skammast
mín sem leikhúsmanneskja fyrir að þeir
skuli starfa og hafa áhrif á lesendur blað-
anna sem þeir skrifa fyrir. Þeir standa fyrir
forpokuð viðhorf, einsleitni og þröngsýni.
Þeir eiga að taka pokann sinn og leyfa ham-
ingjublómunum í leikhúsinu að vaxa, svo það
fái að þroskast, þróast og opnast enn betur
fyrir áhorfendum framtíðarinnar.
ndur taki pokann sinn
Morgunblaðið/Golli
g með beitingu sjónrænna áhrifa, þar sem lagt var
segir Sigrún Sól um sýninguna.
Höfundur er leikstjóri.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 7