Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Qupperneq 11

Eftir Þormóð Dagsson
þorri@mbl.is
Þ
egar eitt augnablik er fest á filmu
er þaðan í frá hægt að rýna í það
og kryfja út í hið endalausa.
Hægt er að rannsaka svipbrigði
manneskju á mynd, skoða tengsl
hennar við umhverfi sitt og við-
komandi aðstæður og svo framvegis. Út frá
myndmáli ljósmyndarinnar er sumsé hægt að
vinna eina allsherjar menningarfræðilega rann-
sókn. Slíkt er viðfangsefni Sigrúnar Sigurð-
ardóttur í bókinni Det traumatiske øjeblik –
fotografiet, differancen og mødet med virke-
ligheden. Eða öllu heldur fjallar hún þar á
fræðilegan hátt um ljósmyndir og áhrif þeirra
á endurminningar, sameiginlegt minni og veru-
leikasýn einstaklinga og hópa fólks.
Tilfinningaþrungin augnablik
Sigrún las bókmenntir og sagnfræði við Há-
skóla Íslands og hélt svo í framhaldsnám í
menningarfræði við Kaupmannahafnarháskóla.
Bókin Det traumatiske øjeblik, sem kom út
síðastliðið haust í Danmörku, er unnin út frá
lokaritgerð hennar í menningarfræðinni og
byggir Sigrún umfjöllun sína að miklu leyti á
fræðum og heimspeki Jacques Derrida, Wal-
ters Benjamins og Rolands Barthes. Með
kenningar þessara manna og annarra að vopni
kryfur Sigrún nokkrar valdar myndir og gaum-
gæfir þá veruleikasýn sem þær birta. Skoðar
hún meðal annars fréttamyndir af átakasvæð-
um, eins og þá sem er á forsíðu bókarinnar, en
þær birta gjarnan afar átakanleg og tilfinn-
ingaþrungin augnablik í lífi fólks. Þá rýnir hún
sem fyrr segir í þá veruleikasýn og veltir t.d.
fyrir sér hvers konar veruleikabirting er þar á
ferð. Hún notast sérstaklega við póstmódern-
ískar hugmyndir Derrida um „skilafrestinn“
eða það sem hann kallaði „différance“ en það
er eitt af lykilhugtökunum í afbygging-
arfræðum hans.
Skilafrestur
Í mjög grófum dráttum fjallar „skilafrest-
urinn“ um skilin á milli þess sem var, er og
verður, eða nánar sagt skilin í veruleikanum
sjálfum á milli fortíðar, nútíðar og framtíðar
Aðeins nútíðin er en fortíðin er ekki lengur.
Framtíðin er aftur á móti ókomin en þó mun
hún skila sér. Að endingu mun allt skila sér því
að allt – og veruleikinn er þar meðtalinn – er á
skilafresti. Veruleikanum er sumsé endalaust
slegið á frest.
Þá er Derrida mjög upptekin af hugmynd-
inni um veruleikann þar sem aðgangur okkar
að honum liggur óhjákvæmilega mikið í gegn-
um miðla á borð við dagblöð, sjónvarp, hljóð-
varp og ekki síst fréttaljósmyndir. Hann legg-
ur áherslu á að okkur beri að grafast fyrir um
á hvaða hátt veruleikann ber að okkur í alls
kyns fjölmiðlum og hvernig honum er miðlað í
orðræðum, myndum, líkingum og táknum. Og
það er einmitt verkefni Sigrúnar í bókinni.
Andlegt áfall
Í seinni hluta bókarinnar fjallar Sigrún einkum
um ljósmyndir af augnablikum þar sem við-
fangsefnið er manneskjur sem hafa orðið fyrir
einhvers konar andlegu áfalli og skoðar hún
sérstaklega fréttamyndir af átakasvæðum. Þar
veltir hún meðal annars fyrir sér fyrirbærinu
„andlegu áfalli“ í tengslum við ljósmyndir og
virkni þeirra. Danska orðið yfir andlegt áfall,
„trauma“, er sprottið úr grísku og merkir eitt-
hvað sem hendir fólk viðvörunarlaust og skilur
eftir ævarandi sár. Þá skoðar Sigrún áhrif
slíkra ljósmynda á endurminningar og hin
ævarandi sár út frá hugmyndum heimspek-
ingsins Rolands Barthes um áhrifamátt ljós-
mynda. Sem dæmi tekur hún afar áhrifamikla
ljósmynd frá stríðinu í Írak sem birtist í
danska blaðinu Politiken og er hún jafnframt
forsíðumynd bókarinnar. Myndin sýnir gamlan
mann halda á limlestu stúlkubarni og gefur
hún jafnframt afar áhrifamikla innsýn í veru-
leika stríðsins.
Aðgengileg bók
Bókin er afar skemmtilegt innlegg í ýmiss kon-
ar umræðu, hvort sem hún snýr að menning-
arfræði, fjölmiðlum eða hvers kyns sjónrænum
listum. Efnið er mjög áhugavert og þrátt fyrir
að vera mjög fræðilegt framreiðir Sigrún það á
mjög aðgengilegan hátt og gerir það mjög
áhugavert. Þá er næsta víst að eftir lestur bók-
arinnar mun lesandinn ósjaldan standa sig að
því að skoða ljósmyndir á öðruvísi hátt.
Hvernig er veruleikinn
festur á filmu?
Hvaða áhrif hafa ljósmyndir á okkur, minningar
okkar, sameiginlegt minni og veruleikasýn ein-
staklinga og hópa fólks? Svör við þessari spurn-
ingu er að finna í nýrri bók eftir Sigrúnu Sigurð-
ardóttur menningarfræðing sem hún sendi frá
sér í Danmörku sl. haust.
Átakanleg augnablik Sigrún skoðar meðal annars fréttamyndir af átakasvæðum í bókinni, eins og
þessa, en þær birta gjarnan afar átakanleg og tilfinningaþrungin augnablik í lífi fólks.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Javier Cercas skaut upp á stjörnu-himininn árið 2001 með met-
sölubókinni Soldiers of Salamis, en
líkt og sú saga er nýjasta bók Cercas
The Speed of Light einnig sögð af
sögumanni sem
deilir að hluta
fortíð rithöfund-
arins sjálfs. Er
sögumaðurinn,
sem er látinn
vera nafnlaus,
ungur spænskur
rithöfundur sem
starfar um tíma
við háskóla í mið-
vesturríkjum
Bandaríkjanna,
þar sem hann kynnist fyrrum Víet-
namhermanninum og Hemingway-
aðdáandanum Robert Falk, sem á
myrk leyndarmál í fortíð sinni og
vekur það óhug söguhetjunnar er
Falk hverfur skyndilega. Það er
óneitanlega líka visst myrkur yfir
smásagnasafni hins írska Colm To-
ibin, Mothers and Sons, enda eru
tortryggni, tengslaskortur og mis-
skilningur milli mæðgina þemu sem
liggja eins og rauður þráður í gegn-
um sögurnar. Þrátt fyrir á köflum
nöturlegt viðfangefni búa þær engu
að síður yfir sömu meistaralegu stíl-
brigðunum og vandvirknislegu efn-
istökum og hans fyrri verk.




Kínversk samtímalist er sjóðheitum þessar mundir, um það
væru flestir listaverkasalar líklega
sammála og þetta
nýtir kínverski
rithöfundurinn
Geling Yan, sér í
bókinni The Un-
invited, sem er sú
fyrsta sem höf-
undurinn skrifar
á ensku. Í The
Uninvited kynn-
ist lesandinn
söguhetjunni Dan
Dong í gegnum
samband hans við sérvitran kín-
verskan listamann sem getur krafist
hárra fjárhæða fyrir kæruleys-
islegar skissur. Líf Dans sjálfs er
hins vegar langt frá slíkum veru-
leika, en kynni þessara einstaklinga
koma til vegna þess uppátækis þess
síðarnefnda að lauma sér í fyr-
irtækjaveislur ætlaðar fjölmiðlum til
að seðja sárasta hungur sitt. Þar
uppgötvar hann líka fljótt að máltíð-
inni fylgir yfirleitt vel úttroðið pen-
ingaumslag til að tryggja viðkom-
andi fyrirtæki „fjölmiðlavelvild.“
Það er óneitanlega broddur í þessari
skáldsögu Yan, enda er hún há-
pólitísk siðakenning um Kína sam-
tímans.




Það fer lítið á spillingu í fyrstabindi æviminninga skáldsins
Knud Sørensen, Et stykke af min
tid, enda virðist Sørensen í æsku
ekki hafa gert annað og verra af sér
en að mæta einu
sinni of seint í
skólann – og það
var bara svo hinir
krakkarnir
stríddu honum
ekki. Raunar
virðist skáldið
hafa lifað slíku
fyrirmyndarlífi
að ævi þess er
víðsfjarri klisju-
kenndum frösum
um ævi þjáðra listamanna og lýs-
ingar Sørensen þessi í stað þeim
mun fyllri af húmor. Þjáningin er
heldur ekki viðfangsefni ferðasögu
Kristínar Bjarnadóttur Ég halla
mér að þér og flýg – Engin venjuleg
ferðasaga sem einkennist þess í stað
af lífi og lit. En bókin inniheldur
fimm frásagnarljóð, sem ekki hafa
komið út áður og búa yfir mynd-
rænum lýsingum af veröld tangó-
sins. Þykir Ég halla mér að þér og
flýg – Engin venjuleg ferðasaga
hnyttin frásögn af raunsannri ferða-
sögu til tangóborgarinnar Buenos
Aires.
Bækur
Javier Cercas
Kristín
Bjarnadóttir
Geling Yan
Eftir Hávar Sigurjónsson
havars@simnet.is
Skilgreining á raunsæi í kvikmyndum ogleikhúsi hefur alltaf vafist fyrir mér.Hefðbundin skýring er að meðraunsæi sé raunveruleikanum lýst eins
og hann er – sem er nú aldeilis ekki einhlítt –
og frásagnaraðferðin er jarðbundin, samtals-
máti líkir eftir daglegu tali, persónur og um-
hverfi eiga sér samhljóm í veruleika áhorfand-
ans. En um leið og lokinu er lyft af þessum
samsetta rétti, raunsæinu, gufar einfaldleikinn
upp og tilbúningurinn blasir við. Hvað er raun-
sætt við þaulhugsað og skrifað samtal? Hver
einasta setning, hvert orð, er valið af kost-
gæfni, samtalið er hnitmiðað og miðlar alls
kyns upplýsingum um þá er tala, tilfinningar
þeirra, bakgrunn, stétt, stöðu, afstöðu til þess
er talað er við og til þess er talað er um. Ekk-
ert er satt að segja óraunsærra og misheppn-
aðra en ómarkvisst samtal í leikriti eða kvik-
mynd sem fellur í þá gryfju að vera nákvæm
upptaka af raunverulegu samtali, jafn ómark-
viss, hugsunarlaus og innihaldslaus sem slík
samtöl yfirleitt eru. Listrænt raunsæi felur í
sér samslátt við tilfinningu eða hugsun áhorf-
andans þar sem hann upplifir samtal eða at-
burðarás sem trúverðuga í samhengi verksins
sjálfs. Einmitt þess vegna hafa margir hnotið
um svonefnda andstæðu raunsæisins sem sögð
er vera „fáránleikinn“ í leikhúsinu, absúrdleik-
húsið, þar sem atburðarás, persónur og samtöl
eru með þeim ósköpum að engu líkist sem
menn kannast við. Það versta sem kom fyrir
þessa tilteknu stefnu í leikhúsi var nafngiftin
segja þeir sem upplifa þennan svokallaða fá-
ránleika sem mun raunsannari sýn á mannleg
samskipti en nokkurn tíma raunsæið sjálft.
Framsetning og leikstíll í alþjóðlegu sjón-
varpi og kvikmyndum nútímans er talinn vera
raunsær. Leikstíllinn er „eðlilegur“ og um-
hverfið sömuleiðis. Þó er hvorttveggja jafn
tilbúið, sérvalið og innpakkað og 2300 ára gam-
alt leikrit sem skrifað er í bundnu máli og flutt
af leikurum í sérhönnuðum búningum og með
grímur fyrir andlitinu. Hið falska raunsæi
kvikmyndarinnar er vel þekkt og endalaus rað-
harmur sjónvarpssápunnar er jafn fjarri lífi
hins venjulega manns og örlög hrokafulls
kóngs á Grikklandi á goðsögulegum tímum.
Gríska tragedían er okkur gersamlega fram-
andi og hefur engin þau áhrif á tilfinningalíf
okkar sem Aristóteles lýsti. Leitin að tragedíu
nútímans stóð framan af síðustu öld og Arthur
Miller var loks sagður hafa fundið borgaralega
tragedíu í andhetjunni Willie Loman. Loksins
var fundin uppskrift að eðlilegri tragedíu skilj-
anleg venjulegu fólki. Sjónvarp og kvikmyndir
tóku fagnandi á móti Willie hinum venjulega,
að ekki sé sagt hinum eðlilega og raunsæja.
Þörfin fyrir tragedíu og lausn er af sama
toga í gegnum aldirnar og birtist í því formi
sem hentar hverjum tíma. Við eigum okkar
botnlausu tragedíuuppsprettur í sápum sjón-
varpsins og finnum samhljóm við stílinn og
framsetninguna. Við lifum á öld raðtragedíunn-
ar. Eðlilegrar og raunsærrar. Það eina sem
hér vantar er að sjónvarpsharmurinn sé á ís-
lensku og sæmilega þjóðlegur.
Öld raðharmsins
» Við eigum okkar botnlausu
tragedíuuppsprettur í sápum
sjónvarpsins og finnum sam-
hljóm við stílinn og framsetn-
inguna. Við lifum á öld raðtra-
gedíunnar. Eðlilegrar og
raunsærrar.
ERINDI