Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 15
lesbók
Í nýlegri grein gerir tékkneski rithöfund-
urinn Milan Kundera hugmyndir um lýrík og
lýríska skáldið að umfjöllunarefni. Þar vitnar
Kundera í orð Hegels um að lýríska skáldið
skrifi einvörðungu um sjálft sig og jafnvel
þótt tilraun sé gerð til að fjalla um hlutveru-
leikann muni sjálf skáldsins ávallt á endanum
verða yfirsterkara og endurspeglast á ein-
hvern hátt í ljóðinu. Kundera heldur áfram
og bendir á að lýrík sem hugtak sé í raun
ekki bundið við ljóðlistina heldur sé það
ákveðin tegund af sjálfhverfri tilveru sem
eigi margt sameiginlegt með æskunni, ef ekki
hreinlega barnæsku, þar sem það sé einmitt
aldursskeiðið sem ægilegt egóið er í algjöru
fyrirrúmi og litar allan skilning. Hin lýríska
vitund á í þessu samhengi erfitt með að gera
sér grein fyrir sjálfstæðri tilvist umheimsins
og telur sjálfsagt að breiða sjálfa sig yfir og
inn í allt. Hugmyndir Kundera eru ekki reif-
aðar hér vegna þess að ég sé sammála þeim
heldur vegna þess að þær komu upp í hug
mér þegar ég las nýútgefna bók þeirra Jesse
Ball og Þórdísar Björnsdóttur, The Dis-
astrous Tale of Vera and Linus (eins og nafn-
ið gefur til kynna er verkið á ensku), en
óhætt er að segja að í henni sé fjallað um vit-
undarlíf einstaklinga sem eiga í allsér-
kennilegu sambandi við umhverfi sitt.
Hér er um bók að ræða sem ýmist má líta
á sem skáldsögu, örsagnasafn eða ljóðabók.
Eða ekkert af þessu heldur eitthvað allt ann-
að, jafnvel eitthvað sem ekkert nafn er til
fyrir ennþá, en hvað sem tegundarheitum og
flokkunum líður þá hefur verkið afskaplega
sterkt lýrískt yfirbragð, ekki síst ef tekið er
tillit til vangavelta Kundera um lýrík sem
blöndu af sjálfhverfu, barnæsku og huglægni.
Bókin einkennist af óheftu sjónarspili á ein-
kennilega fljótandi sjálfi aðalpersónanna
tveggja, þeirra Veru og Línusar, sem lesandi
fær á tilfinninguna að séu ung að árum en
umhverfið minnir síðan á annaðhvort draum
eða uppfundna veröld líka þeim sem börn
búa sér til í sameiningu sem vettvang fyrir
alls kyns leiki. En það er einmitt það sem
Vera og Línus gera í framvindu verksins:
Þau leika sér.
Af ýmsum ástæðum er reyndar erfitt að
tala um framvindu í þessu sambandi, að hluta
til vegna þess að bókin býr ekki yfir sögu-
þræði í hefðbundnum skilningi og líka vegna
þess að textanum vindur ekki fram í hefð-
bundnum skilningi, hann er sífellt brotinn
upp og spurningar vakna um röðina sem best
er að lesa hann eftir. Af þessum ástæðum
verður spurningin um hvað gerist (næst)
aldrei sérlega aðkallandi. Frekar spyr maður
spurninga á borð við hvar gerist það sem á
sér stað og hverju er verið að lýsa? Svarið
sem bókin býður upp á í samhengi við fyrri
spurninguna er: í tungumálinu. Umhverfið
sem Vera og Línus búa í er hvít blaðsíða og
veruleiki þeirra er byggður með svörtum
strikum sem liggja í ýmsar áttir og finna má
hér og þar á þessum blaðsíðum. Þetta er
önnur leið til að segja að frásögnin er full-
komlega huglæg, hún er absúrd, og hún
hafnar lögmálum og reglum en fylgir þó
ákveðinni rökvísi.
Þessi rökvísi er að hluta til kynnt áður en
bókin byrjar þar sem lesanda er gefinn
ákveðinn lykill til að lesa, staðsetja og skilja
það sem á eftir kemur. Blaðsíðutalið í bókinni
er nefnilega mjög óhefðbundið. Það birtist
sem talnaruna í þremur hlutum, dæmi gæti
verið „2.28.16“, en fyrsta talan í röðinni, 2,
þýðir að Jesse Ball skrifaði viðkomandi blað-
síðu (ef fyrsta talan er 1 þá er Þórdís höf-
undurinn), önnur talan, 28, segir til um það
sem höfundar kalla staðsetningu sögunnar,
og síðasta talan vísar til bókarhluta (e. sec-
tion). Þetta er sérkennilegt fyrirkomulag þar
sem ljóst er að hreyfing sögunnar á sér ekki
stað í þeirri röð sem söguhlutarnir segja til
um (ef svo væri þyrfti ekki að tilgreina þá
eftir númerum) og einnig er óalgengt að höf-
undar sem vinna saman tilgreini svona
greinilega hver skrifar hvað. Það er líka
spurning hversu mikilvæg þessi aðgreining
er. Þegar dálítið var liðið á lesturinn hjá mér
var mér farið að standa á sama um hvort
þeirra skrifaði blaðsíðuna sem ég var að lesa
og ég var löngu hættur að reyna að fletta
fram og til baka í leit að samhengi sem hvort
sem er var bara tálsýn. Þetta er hins vegar
bara einn af mörgum þáttum sem gera bók-
ina afar frumlega í hönnun og útliti og á
þannig þátt í að skapa umhverfið fyrir
ákveðna lestrarupplifun sem í tilviki þessarar
bókar er vissulega mjög óvenjuleg (í flókinni
umgjörð bókarinnar er þó ein vitleysa en
undir lokin eru röng „blaðsíðutöl“ gefin í
myndaskýringum).
Síðari spurningunni er hins vegar erfiðara
að svara. Í kynningartexta sem fylgdi bók-
inni (að minnsta kosti til gagnrýnanda) er því
haldið fram að eitt aðalþema verksins sé ást-
in, en þar segir að þau Vera og Línus eigi í
„mjög fallegu ástarsambandi“. Fjallar bókin
þá um ástina, e.t.v. í yfirfærðum skilningi,
þannig að ýmsir huglægir þættir ástarsam-
bands séu gerðir bókstaflegir, að vandamálin
sem slíku sambandi fylgja, þær sterku,
stundum ofsafengnu tilfinningar sem eiga sér
stað þegar sjálf gefur sig öðru á vald, séu hér
til umfjöllunar á ljóðrænan, jafnvel táknræn-
an hátt? Það má vera. Ég get þó ekki neitað
því að stundum fannst mér þau skötuhjú
minna meira á systkin en elskendur, systkin
sem hefur verið sleppt lausum í ónáttúruna í
eins konar skelfilegri rússóískri uppeldis-
tilraun. Hér komum við aftur að sjálfhverf-
unni og draumaveruleikanum. Veru og Línusi
halda bókstaflega engin bönd, veruleikinn
sem þau búa sér til takmarkast einvörðungu
af þanþoli tungumálsins og tungumálið sjálft
litast af tryllingshætti ímyndunaraflsins. Hús
tala við Veru og Línus, sama gera vegir, þau
finna skrítna hluti ofan í kistum, til að mynda
seglbát og stöðuvatn, og smíða glugga sem
útsýni fylgir. Þetta er ljóðræna sem skortir
bein markmið og verður því draumkennd,
ljóðrænan miðast við óskir og duttlunga per-
sónanna og þótt aðrar persónur verði á vegi
aðalsöguhetjanna tveggja er ljóst að þær eru
bara hugarburður í ímynduðum veruleika.
Grimmd og blóðsúthellingar eru áberandi
þáttur í bókinni en Vera og Línus leggjast
stundum á umhverfi sitt, textann, líkt og
blóðþyrstir vargar og bjóða þá gjarnan upp á
afar grótesk tilþrif enda þótt atriði þessi séu
í eðli sínu ósköp saklaus þar sem þau eiga
sér stað á sviði hreinnar tungumálaiðkunar
og ekki er um neins konar veruleikagervingu
að ræða. Atriðin þar sem Vera og Línus leika
sér að því að limlesta og myrða eru líka skýr-
ustu dæmin um sjálfhverfu og lýrískan
barnaskap persónanna sem í þessum tilvikum
bregða sér í gervi siðleysingja í krafti þess
að afleiðingarlögmálið er ekki til staðar
(textatengslalögmálið er hins vegar til staðar:
Þegar Línus færir Veru auga að gjöf gera
kynferðisundirtónar vart við sig, ekki síst ef
hugsað er til Bataille).
Skáldverkið um Veru og Línus er ekki
hefðbundið og lestur þess krefst ákveðinnar
þolinmæði sem og opins hugarfars gagnvart
tilraunakenndum aðferðum við textasmíðar.
Að mörgu leyti verðlaunar bókin slíka nálg-
un. Á köflum er hún afar fyndin, líkt og í
löngu innskoti þar sem Línus leggur launsát-
ursmönnum lífsreglurnar, stundum end-
urtekur hún sig, en það sem gerir lesturinn
athyglisverðan og heldur lesandanum við efn-
ið er rík sköpunargáfa og sægur af óvæntum
myndum og hugmyndatengingum. Á einum
stað (bls. 2.15.1) verður Línusi uppsigað við
lesandann og ákveður að hætta snögglega við
að svara eigin spurningu. Hann segir: „I sup-
pose you would like to know, and although I
had every intention of telling you when this
story began, I find that your manner has be-
come now so impertinent that I am comp-
elled not only to leave the room, but further,
to consider in passing whether or not I sho-
uld cut you in the face with the razor blade I
carry in my pocket.“ Mér finnst þetta afar
skemmtilegur kafli og dæmigerður, ekki bara
fyrir bókina sem hér er til umfjöllunar held-
ur einnig fyrir ákveðið hugarfar í nútímalegri
listsköpun sem kannski er best lýst á þann
veg að listaverkið er ekki búið til svo að
neytandanum líki vel við það. Það ögrar og
ræðst á neytandann og neyðir hann, ef allt
lukkast vel, til að grípa til ofbeldis á móti.
Vellíðunarlögmálið allsráðandi
Björn Þór Vilhjálmsson
Myndskreyting úr bókinni um Veru og Linus.
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Jessie Ball og Þórdísi Björnsdóttur
Skáldverk
Nýhil. Reykjavík. 2006.
The Disastrous Tale of Vera and Linus
Morgunblaðið/Ómar
Viðar Þorsteinsson Viðari þykir skáldsaga Steinars Braga, Stórkostlegasta leyndarmál
heimsins, standa upp úr jólavertíðinni.
Lesarinn
Síðan um hátíðarnar hef ég verið að glugga í
War, Evil, and the End of History eftir Bern-
ard-Henry Lévy sem ég fékk í jólagjöf. Bók-
inni mætti lýsa þannig: „Vel greiddur heim-
spekingur ferðast um Þriðja heiminn.“
Ferðasögur hans eru uppskrúfaðar, jafnvel
sjálfselskar, og „hugleiðingarnar“ sem hann
tengir við hvern kafla þjóna þeim tilgangi
helst að sýna að höfundur hafi lært heima-
vinnuna sína í École Normale Supérieure.
Pasturslitlar túlkanir Lévys á Kojève og Ben-
jamin um „söguna“ eru lítið annað en hefð-
bundinn vestrænn húmanismi af þeim meiði
sem um hver jól færir okkur vondar bók-
menntir um þjáningu kvenna í fjarlægum
löndum. „Kitch“ heimspeki af verstu sort.
Af svokölluðum jólabókum ber hæst stílrænt
meistarastykki Steinars Braga, Hið stórkost-
lega leyndarmál heimsins. Íslenskur stíll er
endurnýjaður í forngerðu þýðingaklastri inn-
an um sögu sem sjálf er á einhvern hátt fárán-
lega áhugaverð þrátt fyrir að vera að sama
skapi reyfarakennd og útjöskuð. Dularfullt
brúðuleikhús sem hefur e.t.v. sama sess í höf-
undarverki Steinars og Twin Peaks hefur hjá
David Lynch.
Viðar Þorsteinsson, heimspekingur
og útgáfustjóri Nýhils.
Gláparinn
Leon eftir Luc Besson segir frá einmana og
elskulegum, en kaldrifjuðum leigumorðingja,
Leon, sem vinnur fyrir mafíuna. Myndin
fjallar um samband hans við hina 12 ára
gömlu Matthildi, sem Leon tekur að sér þegar
foreldrar hennar eru myrtir. Sagan er einföld
og persónurnar fáar en þeim mun eft-
irminnilegri. Leikararnir eru allir í heimsk-
lassa; Jean Reno leikur Leon, Gary Oldman
spillta lögregluforingjann og Danny Aiello
leikur mafíuforingjann. Þarna er svo Natalie
Portman í sínu fyrsta kvikmyndahlutverki
enda aðeins 12 ára gömul. Ég heyrði einhvern
tíma að Besson hefði skrifað handritið að
Leon á þremur vikum. Sennilega er það þjóð-
saga en endurspeglar vel hvað sagan er ein-
föld en sterk.
Björn Brynjúlfur Björnsson
kvikmyndagerðarmaður
Morgunblaðið/ÞÖK
Björn Brynjúlfur Leon eftir Luc Besson var nýlega í tækinu hjá birni sem kveðst hafa heyrt
að Besson hafi skrifað handritið á þremur vikum. En sagan er einföld en sterk.