Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ástráð Eysteinsson
astra@hi.is
Í fyrsta lagi (eða múgsefjun)
Á
Þorláksmessu birtist í Frétta-
blaðinu stórbrotið en furðulegt
viðtal við rithöfundinn Einar
Má Guðmundsson, undir yf-
irskriftinni „Tekist á við tossa-
bandalagið“. Maður hélt að
þetta yrði árstíðarbundið rútínuviðtal þar sem
hjalað yrði um nýja ljóðabók höfundar. En
blaðamaðurinn, Páll Baldvin Baldvinsson,
hnykkti skáldinu úr hátíðarstellingu með því að
segja að „bernskusögum“ hans hefði ekki verið
vel tekið „af sumum í bókmenntastofnuninni:
Helga Kress kallaði þær strákabækur?“
Skáldið bregst ört til svars: „Nei, það þótti
ekki fínt í þeirri veröld að vera strákur og
skrifa bækur, það var baneitraður kokteill.
Prófessor Ástráður Eysteinsson var líka gerð-
ur út af örkinni, það má segja að þau séu and-
legir arkitektar þeirrar múgsefjunar sem
stunduð er kallað tossabandalagið.“
Í hverju skyldi þessi múgsefjun vera fólgin?
Nú, þetta hefur „færst yfir á eitthvað svona síð-
degisblaðamentalítet, um Vogasögur, stráka-
sögur, ég meina hvers eiga Vogarnir að gjalda?
[…] Þetta hefur farið rosalega í taugarnar á
sumu fólki og það breiðir úr einhverjum svona
eldhúsborðapirringi yfir alla þjóðina […]. Þessi
viðhorf hafa verið algeng hjá sorpblaðamönn-
um, en það þýðir ekkert að vera að æsa sig yfir
þeim. Ég verð bara að búa við þetta, þetta kem-
ur svona í gusum, en þarna kemur sér vel að
bækur mínar eru þýddar og lesnar af fólki sem
er ekkert sérlega uppsigað við Vogahverfið, nú
eða stráka.“
Svona á að segja krassandi sögur. Þetta er
safaríkt og líka svolítið kunnuglegt; prófess-
orarnir, sorpblaðamennirnir og fólkið við eld-
húsborðin sameinast gegn meintum strákapör-
um skáldsins, en erlendis ráða góðir menn
ráðum sínum. Og einn daginn berast kannski
þaðan mikil tíðindi – svo maður hugsi þetta
áfram – og fagnaðarbylgja fer um þjóðina, rétt
eins og á áhorfendapöllum þegar Ísland sigrar
Makedóníu í mikilvægum handboltaleik. En
dónarnir sitja gneypir eftir, þegja um hríð en
fara svo kannski að taka varlega undir fagn-
aðarlætin. Nema þessi Ástráður, honum er
ekki við bjargandi, enda er sök hans mikil, því
eins og Einar Már segir: „tónninn hjá Ástráði
var, þarna er kominn náungi sem skorar bók-
menntirnar á hólm, við skulum taka hann niður.
Þetta er einhver misheppnaðasta aftaka sem
farið hefur fram, enda er ég sprelllifandi og enn
í fæting við vindmyllur orðanna.“
Þannig hljómar hetjusagan og hefur þegar
haft nokkur áhrif – einn þeirra lesenda Einars
Más sem einhvern veginn hafa komist á legg
hér á landi, í trássi við gauraganginn í tossa-
bandalaginu, spurði Ástráð um daginn hvort
það væri satt að þessir fáu bókmenntaprófess-
orar vestur í Háskóla legðu það helst fyrir sig
að berja á Einari Má, þessum prýðilega rithöf-
undi og góða dreng. Ástráður var hvumsa yfir
þessu, þóttist hafa verið að sinna öðrum hugð-
arefnum, en þegar hann hafði náð sér í viðtalið
og lesið það sér til undrunar og skemmtunar
staldraði hann við. Hafði hann kannski gert
Einari Má grikk einhverntíma í fyrndinni?
Í öðru lagi (eða misheppnuð aftaka)
En í sannleika sagt er það þó auðvitað rugl og
vitleysa – og ekki nærri eins skemmtileg saga
og þær sem Einar Már hefur sagt í bestu verk-
um sínum. Í viðtalinu leggur Einar Már áherslu
á mikilvægi minnisins í tengslum við sagna-
listina og Páll Baldvin ýtti greinilega á virkan
minnistakka. Ég get ekki svarað fyrir hönd
Helgu Kress og ég veit ekki hvort Páll Baldvin
er að vísa til fræðiverka hennar; mig grunar
raunar að hann reki fremur minni til viðtals við
Helgu í tímaritinu Veru árið 1986, þar sem hún
sagði unga íslenska karlhöfunda vera undir
undir áhrifum frá sögum Guðrúnar Helgadótt-
ur um Jón Odd og Jón Bjarna, án þess endilega
að gera sér grein fyrir því. Þessi gamansömu
en ögrandi ummæli, sem vöktu athygli á sínum
tíma, hafa kannski nægt til að tryggja Helgu
sess sem „andlegur arkitekt“ þessa „tossa-
bandalags“ sem Einar er að „takast á við“.
Hinn arkitektinn, nefnilega höfundur þeirra
orða sem hér fara, hefur hins vegar sannarlega
haft talsverðan áhuga á bókmenntum um
drengi og æskuvitund. Einar Már er því á villi-
götum þegar hann gefur til kynna að mér sé í
nöp við þetta efni, sem ég hef skrifað nokkuð
um, sérstaklega eins og það birtist í verkum
Gyrðis Elíassonar, textum sem veita að mínu
mati mikla innsýn í hugarheim bernskunnar
(bæði eins og sá heimur er í bernsku og eins og
hann lifir áfram í ýmsum myndum innra með
hverjum og einum).
En hvenær fór þá fram umrædd „misheppn-
uð aftaka“ sem Einari Má er svona ofarlega í
huga? Ég held að ekki geti verið nema um eitt
að ræða, nefnilega umsögn sem ég (þá stunda-
kennari við Háskólann) skrifaði um skáldsögu
Einars Más, Eftirmála regndropanna, og birt-
ist í vorhefti Skírnis 1987.
Eins og mörgum öðrum þótti mér frumraun
Einars Más sem skáldsagnahöfundar, Ridd-
arar hringstigans, býsna efnileg, og ég var hrif-
inn af sögunni sem á eftir fylgdi, Vængjaslætti í
þakrennum. En mér þótti höfundur fara heldur
illa að ráði sínu í þriðju bókinni, áðurnefndum
Eftirmála. Það var hins vegar tilviljun að ég var
beðinn að skrifa um einmitt þá bók í Skírni og
býsna langsótt (og raunar skemmtilega fárán-
legt) að ætla að einhver hafi gert mig „út af
örkinni“ til að ganga frá þessum höfundi.
En hvernig er svo þessi misheppnaði mann-
drápsritdómur í Skírni? Ég tel ástæðulaust að
endurtaka það sem ég sagði á þeim blöðum fyr-
ir um tuttugu árum. Mér dettur ekki heldur í
hug að allir séu sammála umsögn minni og ég
fagna þeim sem kunna að vilja andmæla henni
með rökum – en ekki kveinstöfum um mis-
heppnaða aftöku. Það þarf raunar ótrúlega
sjálfsánægða sýn rithöfundar á eigin feril til að
komast að þeirri niðurstöðu að ég hafi litið svo á
að hann hafi „skorað bókmenntirnar á hólm“ í
skáldverki sínu og þess vegna hafi ég tekið að
mér að ryðja höfundinum úr vegi (væntanlega
þá fyrir hönd ríkjandi bókmenntaviðhorfa, eða
hvað?).
Þarna var á ferð höfundur sem með fyrstu
tveimur sagnabókum sínum hafði vakið tals-
verða athygli og í rauninni miklar vonir. Mér
fannst honum hinsvegar ítrekað skrika fótur í
Eftirmála regndropanna og full ástæða væri til
að greina hvernig það gerðist og rökstyðja
skoðun mína. Ég vék þarna að ýmsu í sagna-
heimi Einars, einnig strákamenningunni, og
komst m.a. að þeirri niðurstöðu að í kven-
persónum hans leyndust ónýttir möguleikar.
Ef til vill benda viðbrögð Einars Más nú til þess
að ræða hefði þurft enn nánar um þetta áhuga-
verða efni á sínum tíma.
Í þriðja lagi (eða matreiðsla mótlætis)
Hér gefst þó ekki rými til að taka aftur upp
þráðinn í áðurnefndri umræðu. Og allra síst
finn ég fyrir þörf til að verja þennan gamla rit-
dóm minn; það nægir mér að vita að ég skrifaði
hann af heilindum. Þetta var ekki órökstuddur
sleggjudómur. Slíkir dómar eru til og gagnrýni
er auðvitað misjöfn að vægi og gæðum, rétt
eins og bókmenntaverk. Hvaða lærdóm skyldi
mega draga af málflutningi Einars Más um að-
stæður gagnrýninnar í okkar litla samfélagi?
Ég spyr ekki vegna þess að ég telji að gagnrýni
eigi að ganga fyrir sig umyrðalaust. Gagnrýni
er í sjálfri sér tjáningarform sem kallar á um-
ræðu. Höfundar verkanna, sem gagnrýnd eru,
geta tekið þátt í þeirri umræðu eins og aðrir,
kæri þeir sig um það, en þá að sjálfsögðu ekki
með upphrópunum og skætingi, vilji þeir að
mark sé á þeim tekið.
Á hinn bóginn finnst mér sem bókmennta-
fræðingi áhugavert að velta fyrir mér beiskum
viðbrögðum þessa tiltekna rithöfundar, Einars
Más Guðmundssonar, þegar spurning blaða-
manns verður til þess að hann lítur um öxl yfir
feril sinn, allt aftur til verka sem hann birti fyr-
ir um tveimur áratugum. Af einhverjum ástæð-
um sýnir hann mér alltof mikinn sóma og at-
hygli þegar talið berst að viðbrögðum við
verkum hans. Hefði ég talið þetta vera von-
lausan höfund og fundið hjá mér svona óg-
urlega þörf til að láta sem flesta vita af því, þá
hefði ég sennilega leitast við að tjá mig sem
mest um hann og sóst eftir að skrifa fleiri rit-
dóma um verk hans. En raunin er einfaldlega
sú að ég hef yfirleitt verið að fást við annað um
dagana en að tjá mig um verk Einars Más.
Honum hentar samt á einhvern hátt vel að
skáka mér inn í ákveðið hlutverk í þeirri mergj-
uðu fléttu sem frá greinir hér að framan –
semsé í sögu hans um orrustuna miklu við það
skuggalega eldhúsbandalag sem hann ímyndar
sér að myndað hafi verið gegn honum.
Skyldi Einar Már geta tilgreint fleiri and-
stæðinga sem tekið hafa þátt í „múgsefjuninni“
gegn honum? Ég kann ekki svar við því, en ég
tel líklegt að mynd hans af viðtökunum hér
heima á Fróni sé byggð á einkennilegum rang-
hugmyndum; það sé veruleg skekkja í henni,
spaugileg en líka svolítið dapurleg skekkja, í
þessari mynd af höfundinum sem mætir mis-
skilningi og andúð heima fyrir en skilningi og
velvild erlendis.
Ég hef að vísu ekki rannsakað viðtökusögu
Einars Más á Íslandi, en ég hef sannarlega orð-
ið þess var að hann hefur notið velgengni og
vinsælda, oftar en ekki fengið góðar viðtökur
gagnrýnenda, iðulega notið mikillar athygli í
fjölmiðlum, og stundum verið hampað vel og
rækilega. Er hann ekki einmitt dæmi um höf-
und sem fengið hefur góðan meðbyr – og er þá
ekki bara gott eitt um það að segja? Fékk hann
ekki vind í seglin strax sem tiltölulega ungur
höfundur? En þetta finnst honum sennilega
ekki í frásögur færandi. Út frá frásagnarlög-
málum er skiljanlegt að mótlætið sé honum
hugstætt og ekki verra að ýkja það rækilega til
að riddarinn geti staðið eftir móður en sig-
ursæll. Ef eitthvað má ráða af viðtalinu við Ein-
ar Má um sjálfskilning hans sem rithöfundar og
sýn hans yfir eigin feril, þá virðist mótlætið
vera honum nauðsynlegt en þó þolir hann það
alls ekki og það situr í honum svo áratugum
skiptir.
Hvað skyldi þá ýmsum öðrum fram-
bærilegum íslenskum höfundum finnast um sitt
hlutskipti – og hvað skyldi þeim vera skapi
næst að segja, væri sýn þeirra beint á sama
hátt yfir ritferilinn? Það liggur við að maður
kalli eftir umræðu um þetta. Hvað ræður
mestu um vegferð rithöfunda samtímans og
„stöðu“ þeirra í því fyrirbæri sem stundum er
kallað „bókmenntastofnunin“? Sú stofnun er
hvergi grunduð í steinsteypu heldur verður til í
flóknu samspili útgefenda, gagnrýnenda, fræði-
manna, „umræðunnar“, skóla og námsefnis,
fjölmiðla, bóksala, launa- og styrktarsjóða, að-
ila sem veita verðlaun og viðurkenningar,
stuðningshópa og rithöfundanna sjálfra. Einar
Már er greinilega ekki sáttur við sinn hlut í
þessu völundarhúsi.
ÉG hygg að í Eftirmálanum megi einnig finna hliðstæðu þess strákasamfélags sem við
sjáum í fyrri bókum. Sú strákamenning sem virtist hafa verið rifin niður með dúfnakof-
unum hefur nefnilega lifað af á verkstæði söðlasmiðsins, þar sem strákarnir í Vængja-
slættinum komu til að fá vopn sín skreytt og heyra allar helstu bardagasenurnar úr Ís-
lendingasögunum. [---]
Ekki ætla ég að geta mér til hvað höfundur ætlaði sér með persónu Sigríðar, en víst er
að mér þykir hlutskipti hennar í sögunni áhugaverðara en allur hamagangur strákanna.
Það er fyrst og fremst hún sem dregur lesanda undir yfirborð textans. Það fyrsta sem við
heyrum af henni er að hún „sefur í draumi og hana dreymir í svefni, dreymir um elds-
umbrot í sálinni“ (17). Innra með henni eru einhver óræð lífsumbrot, en þar á móti kemur
að hún finnur sljóleika og syfju ná tökum á sér. Þó að hún, öfugt við Þyrnirós, vakni við
að stinga sig á nál (sem seinna stingst í Akkilesarhælinn á Daníel) virðast örlög hennar
óumflýjanleg – allt eins þótt aldrei fáist á þeim bein skýring. Á meðan hún veitir bónda
sínum aðhlynningu er hún „sjálf með hugann bak við myrkur sem flæðir einsog einhver
helli því úr fötu yfir höfuð hennar“ (156). Með þessari Þyrnirós, sem ekki verður forðað
frá svefninum langa, finnst mér Einar skapa innri spennu sem ég sakna annars staðar í
sögunni. Ennfremur tengjast þær spurningar sem vakna við lestur sögunnar mjög örlög-
um Sigríðar. Eru ekki einhver tengsl á milli dauða hennar og þess flóðs sem er að skella
yfir goðsagnaheim Einars? Ef sá heimur á eftir að rísa á ný, eins og hann ætti að gera
samkvæmt fornu goðsagnamynstri, hvaða mannfólk verður þar á ferli? Verður kvenfólk-
ið vaknað af þeim langa dvala sem það nýtur í þessari strákaveröld?
Úr ritdómi Ástráðs Eysteinssonar um Eftirmála regndropanna eftir Einar Má Guð-
mundsson í Skírni (vorhefti 1987).
Meðbyr og mótlæti
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Einar Már Guðmundsson Hann er greinilega ekki sáttur við sinn hlut í völundarhúsi bók-
menntastofnunarinnar, segir Ástráður Eysteinsson í svari sínu.
EINAR Már Guðmundsson sagði í nýlegu við-
tali að það hefði ekki þótt fínt hérlendis að
vera strákur og skrifa bækur. Hann segir að
Ástráður Eysteinsson, prófessor við Háskóla
Íslands, hafi verið gerður út af örkinni til þess
að taka sig niður en það hafi verið „einhver
misheppnaðasta aftaka sem farið hefur fram,
enda er ég sprelllifandi og enn í fæting við
vindmyllur orðanna“. Ástráður svarar hér.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Brugðist við kveinstöfum
Konur í dvala