Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 5
byggingu Þjóðleikhúss. Indriði
Einarsson skrifaði grein í Óðin
sama ár og Fjalla-Eyvindur var
sýndur í Berlín, þar sem hann
nýtti sér vinsældir Jóhanns Sig-
urjónssonar og Guðmundar Kamb-
an erlendis til rökstuðnings fyrir
byggingu þjóðleikhúss: „Í nafni
listarinnar, vegna íslensks þjóð-
ernis, og vegna heiðurs þjóð-
arinnar, krefst ég þess, að hjer
verði reist sæmilegt leikhús, og
það verði gert svo úr garði, að
leikrit þessara manna verði leikin
fyr hjer á landi en nokkurstaðar
annarstaðar. Annars er sem við
viljum ekki kannast við þá, og það
gleymist að þeir séu íslenskir
menn.“
Sex verur leita höfundar
(1926)
Í kjölfar „íslenska áratugarins“og fram yfir 1920 ríkti nokkurdeyfð yfir starfsemi Leik-
félags Reykjavíkur og var því á
tímabili spáð hægfara andláti. Viss
endurreisn átti sér þó stað um
miðjan þriðja áratuginn, m.a. undir
formennsku Indriða Waage, sem
nefndur hefur verið fyrsti íslenski
leikstjórinn. Indriði hafði dvalist í
Berlín veturinn 1922–23, þar sem
hann kynntist öðrum aðferðum og
annarri fagurfræði en hann þekkti
áður. Hann sneri heim með nýjar
hugmyndir um leikhús, auk þess
sem hann kynnti til leiks höfunda
sem ekki höfðu sést áður á ís-
lensku leiksviði, s.s. Arthur
Schnitzler og August Strindberg,
að ógleymdum farsakóngunum
Franz Arnold og Ernst Bach.
Hinn 11. nóvember 1926 frum-
sýndi LR leikritið Sex verur leita
höfundar eftir Ítalann Luigi Pir-
andello, í leikstjórn Indriða
Waage. Leikritið hafði verið frum-
sýnt aðeins fimm árum áður í
Róm; frumsýningin vakti býsna
öfgakennd viðbrögð, þar sem
áhorfendur skiptust í tvær and-
stæðar fylkingar, en því var hins
vegar vel tekið annars staðar, s.s. í
París. George Bernard Shaw sagði
t.d. að verkið væri það frumlegasta
sem hann hefði nokkurn tíma séð.
Sex verur leita höfundar var því
orðið þekkt um Evrópu, en engu
að síður ákaflega nýstárlegt þegar
LR tók það til sýninga 1926 og
ljóst að val verkefnisins var djarft.
Í verkinu er leikhópur að æfa sýn-
ingu, þegar á sviðinu birtast per-
sónur í leit að höfundi til að skrifa
sig. Verkið braut því gegn hefð-
bundinni persónusköpun, sem
áhorfendur voru vanir, auk þess
sem leikhúsið tók á annan hátt á
móti áhorfendum en vant var.
Brynjólfur Jóhannesson, sem lék í
sýningunni, segir í endurminn-
ingum sínum svo frá: „Þetta var
svo gersamlega ólíkt öllu sem við
áttum að venjast hér heima, bæði
leikendur og áhorfendur. Þegar
fólk kom í leikhúsið var fortjaldið
uppi og full ljós í salnum, engin
leiktjöld á sviðinu eða neitt sem
benti til sýningar. Menn fóru að
líta á klukkuna og furða sig á því
hvort ekki ætti að fara að byrja.
Þá var leikurinn reyndar byrjaður
og leikararnir að tínast inn, sumir
um sviðsdyrnar og sumir neðan úr
sal.“
Leikhúsgestir í Iðnó voru flestir
sennilega óvanir verkum af þessu
tagi og gagnrýni um sýninguna var
misjöfn. Gagnrýnandi Morg-
unblaðsins sagði þarna í raun á
ferðinni býsna hefðbundið leikrit,
nema hvað því væri pakkað inn í
óhefðbundnar umbúðir. Hann segir
áhugavert að fylgjast með hvernig
verkinu verði tekið: „Það er nokk-
ur prófsteinn á smekk bæjarbúa,
hvernig þeir sækja þetta leikrit.
Verður fróðlegt að sjá hverju fram
vindur í þeim efnum. Geti þeir tek-
ið nýtt leikgerfi, nýtt form, fram
yfir hinn eiginlega kjarna, þá er
sennilegt, að þeir sæki leikinn vel.
En sníði þeir í burtu hin nýju
klæði – já, þá vil jeg engu spá um
aðsóknina.“
Í Vísi kvað hins vegar við mjög
afgerandi tón, þar sem sýningunni
var hampað fyrir það að hrista upp
í áhorfendum og bjóða þeim upp á
annars konar leiklist en þeir voru
vanir: „Hitt var í sjálfu sér engin
furða, þó að menn áttuðu sig ekki
á hinni einkennilegu umgjörð leiks-
ins, svo vanir sem menn eru orðnir
því að sjá tjaldið þeysast upp og
ofan milli fimm þátta í leikritum,
þar sem húsgögn og tré standa á
sínum vanastöðum í herbergjum
eða á víðavangi, og þar sem dygð
og góðir siðir sigra djöfulinn og öll
hans athæfi um síðir.“
Þó margir áhorfenda hafi eflaust
setið undrandi á Sex verur leita
höfundar er varla hægt að segja að
íslenskt menningarlíf hafi verið al-
gjörlega óundirbúið fyrir slíka sýn-
ingu. Bæði hafði í upphafi þriðja
áratugarins farið fram mikil um-
ræða um framúrstefnu í listum í ís-
lenskum blöðum, auk þess sem
fleiri listamenn auðguðu íslenskt
samfélag með framúrstefnulegum
verkum sínum á þessum árum. Sex
verur leita höfundar var t.a.m.
frumsýnt ári eftir að Finnur Jóns-
son opnaði alræmda sýningu sína á
abstrakt- og expressjónískum
verkum og um hálfu ári eftir frum-
sýninguna kom skáldsaga Halldórs
Laxness Vefarinn mikli frá Kasmír
út. Í stað þess að tala um þessi
verk sem ótímabærar tilraunir er
nærri lagi að segja að þarna hafi
íslensk menning náð í skottið á
evrópskri framúrstefnu.
Marmari (1950)
Þegar loks tók að hilla undirvígslu Þjóðleikhússins, síðlaá fimmta áratugnum, vökn-
uðu spurningar um framtíð Leik-
félags Reykjavíkur. Sumir töldu
víst að Leikfélagið myndi einfald-
lega flytja starfsemi sína í Þjóð-
leikhúsið og þannig fá viðurkenn-
ingu á því starfi sem það hafði
unnið á sviði leiklistar á Íslandi
hálfa öldina á undan. En þegar
nær dró opnun hússins varð ljóst
að Þjóðleikhúsið við Hverfisgötu
myndi ekki verða ný heimkynni
leikfélagsins. Lögð var áhersla á
að Þjóðleikhúsið yrði ríkisstofnun
og hvorki væri æskilegt né væn-
legt að LR tæki einfaldlega yfir
reksturinn á húsinu. Ráðinn var
leikhússtjóri og auglýst eftir leik-
urum.
Opnun Þjóðleikhússins kom
miklu róti á starfsemi Leikfélags
Reykjavíkur, svo vægt sé til orða
tekið. Margir leikara, leikstjóra og
annarra listamanna leiksfélagsins
réðu sig til Þjóðleikhússins, auk
þess sem landslagið var auðvitað
annað, þegar annað stórt leikhús
var tekið til starfa. Sumir vildu
meina að engar forsendur væru til
að halda rekstri leikfélagsins
áfram við svo breyttar aðstæður,
að ekki væri rými fyrir tvö leikhús
í Reykjavík. Gestur Pálsson, sem
var einn þeirra leikara sem ráðinn
hafði verið til Þjóðleikhússins,
lagði fram tillögu á aðalfundi í
ágúst 1950 að leikfélagið yrði lagt
niður. Eftir heitar umræður var
tillagan felld, en ljóst var engu að
síður að leikfélagið yrði að end-
urskilgreina stöðu sína.
Á fyrsta leikari LR eftir opnun
Þjóðleikhússins var teflt býsna
djarft. Raunar hófst leikárið á
gamanleiknum Elsku Rut eftir
Norman Krasna, sem líklegur var
til vinsælda, en jólasýning leik-
félagsins þetta árið var Marmari
eftir Guðmund Kamban, sem ekki
hafði verið sett upp frá því það var
sýnt eitt kvöld í Mainz í Þýska-
landi árið 1933. Verkið er stórt og
mannmargt og má telja áræðið af
leikfélaginu að ráðast í svo viða-
mikla sýningu á svo viðkvæmum
tímum í starfi félagsins. En metn-
aður og kraftur þess nýja hóps
sem tekinn var við í leikfélaginu
skilaði sýningu sem kom öllum á
óvart. Fagnaðarlæti í frumsýning-
arlok voru gríðarleg og gagnrýn-
endur almennt á því að leikfélagið
hefði hér unnið einn sinn stærsta
sigur. Leikfélagið reis upp og það
sýndi sig að vel var rými fyrir tvö
leikhús í Reykjavík.
Dagur vonar (1987)
Á níutíu ára afmæli Leik-félags Reykjavíkur var hinsvegar stutt í það að að-
stöðumunur „stóru“ leikhúsanna í
borginni yrði jafnari og leikfélagið
flytti sig úr þrengslunum í Iðnó,
þar sem það hafði sýnt frá upphafi,
í Borgarleikhúsið sem þá var í
byggingu. Húsnæðismál leikfélags-
ins höfðu verið lengi í deiglunni og
1972 var gert samkomulag um
staðsetningu nýs leikhúss fyrir
leikfélagið í Kringlumýrinni, þó
margir hefðu viljað að það risi í
miðbænum.
Leikfélagið fagnaði 90 ára af-
mæli sínu með frumsýningu á nýju
verki eftir Birgi Sigurðsson, Degi
vonar. Leikfélagið hafði frá sjö-
unda áratugnum lagt nokkra
áherslu á að efla nýja íslenska leik-
ritun og fóstrað leikskáld á borð
við Jökul Jakobsson og einmitt
Birgi Sigurðsson, en Dagur vonar
var fimmta verk Birgis sem LR
sýndi frá því að Pétur og Rúna var
frumsýnt 1973.
Dagur vonar staðfesti að Birgir
var eitt fremsta leikskáld sinnar
kynslóðar. Í gagnrýni Morg-
unblaðsins sagði Jóhann Hjálm-
arsson: „Birgir Sigurðsson hefur
með Degi vonar skipað sér í
fremstu röð íslenskra leikritahöf-
unda og ekki verður séð að neinn
núlifandi leikritahöfundur standi
jafnfætis honum.“ Og hann bætir
við: „Fá dæmi eru um jafn stór-
brotinn texta í íslenskum bók-
menntum. Hann er í senn vand-
aður og agaður, en hrjúfleiki hans
vekur líka athygli.“ Margrét Helga
Jóhannsdóttir var sögð vinna einn
sinn eftirminnilegasta leiksigur í
þessar sýningu og leikurum hrósað
fyrir sterkan og áhrifamikinn leik.
Sýningin var sýnd 50 sinnum á
sviðinu í Iðnó fyrir tæplega 10 þús-
und áhorfendur, sem verður að
teljast mjög góð aðsókn fyrir nýtt
íslenskt dramatískt verk.
Dagur vonar er nú í annað sinn
afmælissýning Leikfélags Reykja-
víkur. Sú gagnrýni hefur heyrst að
í því vali birtist metnaðarleysi leik-
félagsins, að ekki skuli farið á nýj-
ar slóðir. Á hinn bóginn má segja
að þetta val endurspegli ákveðna
meðvitund um söguna og hér fari
fram visst endurmat á fortíðinni.
Hvernig til tekst með það verður
áhugavert að sjá.
Til hamingju með afmælið.
Dagur vonar „Sýningin var sýnd 50 sinnum á sviðinu í Iðnó fyrir tæplega 10 þúsund áhorfendur, sem verður að teljast mjög góð aðsókn fyrir nýtt íslenskt
dramatískt verk.“ Valdimar Örn Flygenring og Margrét Helga Jóhannsdóttir í hlutverkum sínum en Margrét Helga þótti vinna mikinn leiksigur í verkinu.
Marmari „Fagnaðarlæti í frumsýningarlok voru gríðarleg og gagnrýn-
endur almennt á því að leikfélagið hefði hér unnið einn sinn stærsta sigur.
“ Þorgrímur Einarsson og Þorsteinn Ö. Stephensen í hlutverkum leyni-
lögreglumanns og Róberts Belfords.
Höfundur er fagstjóri fræða &
framkvæmdar við leiklistardeild
Listaháskóla Íslands.