Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 7
létt verk að dæma umrædd ummæli leiklist-
arrýnis Kastljóss ómerk, enda veitist Magn-
úsi Þór það auðvelt. Og þá stendur þvagláta-
gjörningurinn einn eftir sem umræðuefni
sem kryfja – eða kannski réttlæta – þarf.
Vitaskuld er ekki öll sú umræða sem fram
fer um leiklist á opinberum vettvangi ís-
lenskum nú um stundir undir sömu sök seld,
en algengt er að hún einkennist af því að
slegið sé fram glannalegum staðhæfingum
án þess að innistæða sé fyrir þeim og virðist
það oft jafnt eiga við hvort sem gagnrýn-
endur lofa eða lasta sýningar. Stundum er
eins og þeim sem til máls taka sé mest í mun
að sýna fram á orðheppni sína og sniðugheit,
og það miklu fremur en að bjóða lesendum
sínum og áheyrendum upp á eitthvað sem
örvað gæti heilasellur þeirra og göfgað til-
finningalífið. En allt er til sölu nú um stundir
og fáir til að kaupa gagnrýni og greiningar á
listinni nema með í kaupunum fylgi eitthvað
sem annaðhvort eru illa grunduð stóryrði eða
hálfkjánalegar tilraunir til þess að vera fynd-
inn á kostnað annarra.
Auðvitað ber brýna nauðsyn til að breyta
þessu. En til þess að ná árangri á því sviði er
nauðsynlegt að leita leiða sem vænlegar eru
til þess að hafa skapandi áhrif á hugarfar
fólks og losa það við klisjurnar, því að lít-
ilfjörleg umræðan um leiklist er að ég hygg
aðeins angi af miklu víðtækara menningar-
ástandi. Iris Murdoch segir í hrífandi grein
sinni um yfirburði hins góða umfram önnur
hugtök að manneskjan eigi sér ekkert verð-
ugra viðfangsefni en það að leitast við að
verða betri. En þar rís vandinn, eins og Mur-
doch segir, því að þá þurfum við að skil-
greina hvað hið góða sé, hvað sé í raun gott.
Barnaskapur eða lágkúra
Það er mikið vandaverk að skilgreina hið
góða. En kannski má byrja á því að leggja til
að það eitt sé gott sem ekki særir eða skaðar
aðra. Í því efni er gagnlegt að vitna til Gro-
towskys en hann kvaðst í sínu fátæka leik-
húsi hafa eina grundvallarreglu, sem ég held
sé ættuð úr læknisfræðinni. Primum non no-
cere – umfram allt, ekki særa eða skaða.
Þannig hljóðaði hin fyrsta siðgæðisregla sem
Grotowsky studdist við í starfi sínu. Þegar
gjörningurinn sem Magnús Þór kýs að halda
á lofti í grein sinni Er breiðnefurinn spen-
dýr? var framinn sýnist mér álitamál hvort
þessi grundvallarregla hafi verið höfð að
leiðarljósi. Nú sá ég ekki það sem gerðist og
harma það ekki en byggi hér einungis á grein
Magnúsar Þórs og fréttum úr ljósvakamiðl-
um. Eins og áður var að vikið lætur Magnús
Þór þess getið að auk margs annars hafi
„einn nemandi pissað á fætur annars“ þegar
gjörningurinn fór fram. Ég vona næstum að
það sé misminni en mér finnst ég endilega
hafa heyrt það í Ríkisútvarpinu að eitt af
þessu mörgu öðru hafi verið að þrír karlnem-
endur hafi klæðst hvítum sloppum og klippt
burtu hluta af skapahárum kvenkyns sam-
nemanda síns sem nakin lá við fætur þeirra
og síðan hafi þeir pissað á stúlkuna. Sam-
kvæmt Magnúsi Þór var það bara einn pilt-
anna sem það gerði og einungis á fætur
hennar.
Vonandi hefur enginn beðið neinn var-
anlegan skaða af þessum þvaglátagjörningi
leiklistarnema, en ég dreg það í efa að nokk-
ur hafi vaxið af honum, hvort heldur sem
listamaður eða manneskja. Ef ég man rétt þá
færðu forsvarsmenn leiklistardeildar
Listaháskóla Íslands þau rök fyrir réttmæti
gjörningsins að nemendur hefðu verið að
fjalla um ljótleikann í þessu semínari. Ekki
ætla ég að draga úr því að nauðsynlegt sé að
fjalla svolítið um ljótleikann, enda fegurðin
ekki til án hans, en stundum getur verið
vænlegra til árangurs að blanda ekki með
jafnbeinskeyttum hætti saman fræðum og
framkvæmd og raunin virðist hafa verið á í
þessu tilviki. Og ég leyfi mér að efast um að
þetta tiltæki nema í leiklist verði til þess að
víkka út leiklistarumræðuna á Íslandi eins
og Magnús Þór Þorbergsson virðist gera sér
vonir um.
Mér er samt fullljóst að með því að skrifa
þessa grein lengi ég þann tíma sem líða þarf
til þess að gjörningurinn umtalaði falli í
gleymskunnar dá þar sem hann á best heima.
En ég vildi leggja lítið lóð á vogarskálarnar
til þess að umræðan um nauðsyn þess að efla
fræðilega umfjöllun um leiklist á Íslandi
haldist vakandi, og veit ekki hvort ég hefði
haft nennu til að skrifa þessi orð nema af því
að pissið er gert að issjúi í grein Magnúsar
Þórs, sem öll hefði orðið betri hefði hann lát-
ið það vera. Í grunninn sýnist mér nefnilega
að allt sem ég hef heyrt og lesið um marg-
nefnd þvaglát bendi til þess að þau hafi borið
að í krafti ungæðislegs húmors sem fór úr
böndunum. Með öðrum orðum virðist hafa
verið um einhvern barnaskap að ræða. Þann-
ig verður gjörningi leiklistarnemanna best
lýst sé af stillingu fjallað um þetta atvik. Í
hlutverki gagnrýnanda sem slær um sig með
stóryrðum yrði dómurinn hins vegar að
þarna hafi ótrúlega hallærisleg lágkúra átt
sér stað.
Tilefnislegar typpasýningar, hvort sem
kemur piss úr typpinu eða ekki, hafa nefni-
lega ekkert með list að gera. Ég get ekki
stillt mig um að koma að Grotowsky einu
sinni enn. Í kringum 1970 sýndi leikflokkur
hans í New York. Sýningar leikara Grotow-
skys á Prinsinum staðfasta, verki byggðu á
samnefndu leikriti Calderons, og Apocalypis
Cum Figuris, þar sem textinn var þétt ofinn
úr bókmenntaarfi Vesturlanda allt frá Eliot
til Biblíunnar, urðu Eric Bentley tilefni til að
skrifa Grotowsky Opið bréf í New York Tim-
es.
Þar sagði Bentley Grotowsky meðal ann-
ars að hann tæki ekki andköf af hrifningu
þótt leikarar hans sýndu á sér liminn. Þetta
var föðurleg áminning einhvers reyndasta
leiklistargagnrýnanda tuttugustu aldar. En
þrátt fyrir þessa athugasemd leynir það sér
ekki í Opnu bréfi Bentleys að hann varð
djúpt snortinn af leikflokki Grotowskys. Því
miður sá ég hvorki Prinsinn staðfasta né
Apocalypsis Cum Figuris, en ég held að lim-
ur Ryszards Cieslak í hlutverki prinsins hafi
einvörðungu verið sýnilegur í gegnum klæðið
sem hann bar um lendar sér – og ég veit ekki
til þess að hann eða aðrir leikarar í Apoca-
lypsis hafi berað blygðun sína. En hversu svo
sem því var varið breytir það ekki þeirri
staðreynd að nekt er, verður og verða mun
vandmeðfarið efni á leiksviði svo lengi sem
mennskan er ómennskunni yfirsterkari í
heiminum. Hið sama gildir einnig og kannski
miklu fremur um athafnir eins og að kasta af
sér vatni. Til þess að fremja slíkan gjörning
með merkingarbærum hætti þarf þroskaða
listamenn, sem kunna að snerta við áhorf-
endum sínum án þess að ofbjóða þeim, jafn-
framt því sem þeir hafa til að bera færni til
þess að setja athafnir sínar í listrænt sam-
hengi. Ég þykist vita að hefði Bessi Bjarna-
son fengið það hlutverk að túlka ljótleikann
með því að pissa á aðra hefði hann verið fær
um að leysa það af hendi án þess að misbjóða
blygðunarkennd nokkurs áhorfanda síns. Ef
til vill hefði þess vegna verið mun vænlegra
til árangurs að halda sæmilegt Stanislavsk-
isemínar í leiklistardeild Listaháskólans
fremur en að hvetja ungt fólk til þess að
fremja athafnir sem það hefur ekki for-
sendur til að ráða við. Kannski við myndum
þá eignast í framtíðinni leikkonur á borð við
Sigríði Hagalín sem gat í einu vetfangi borið
með sér heila mannsævi inn á leiksviðið eins
og hún gerði á sínum tíma í Degi vonar eftir
Birgi Sigurðsson, og sagt ástarsögu allra
alda með hreimnum í röddinni einum saman
eins og Sigríður gerði í Börnum náttúrunnar.
Getur hvaða verknaður sem er orðið
listrænn gjörningur?
Það er dálítið ódýrt hjá Magnúsi Þór að rétt-
læta umrædd þvaglát leiklistarnema með því
að láta að því liggja að vegna þess ramma
sem pissað var innan hafi þar verið á ferð
listræn tilraun, ef ekki lisrænn gjörningur.
Til staðfestingar þessum orðum kýs ég að
vitna orðrétt í grein hans, en þó ekki alveg,
því að þar sem Magnús Þór notar sögnina að
pissa kýs ég að segja að ganga örna sinna.
Með þeirri örlitlu breytingu hljóðar tilvitn-
unin svo: „Að ganga örna sinna getur þannig
verið gjörningur, leiklist, dans eða hvers-
dagsleg athöfn, allt eftir þeim ramma sem
það er gert í.“ Það sama mætti gera með
óteljandi önnur sagnorð, en því höfum við
gagn af sagnorðum að þau lýsa verknaði og
ekki verður annað skilið af skilgreiningu
Magnúsar Þórs en líta megi á allan verknað
sem gjörning, bara ef ramminn er réttur.
Hér er hættan fólgin. Hugsum okkur sagn-
orðin að drepa, að hengja, að serða, að
meiða, að nauðga, að flá, að skjóta, skíta og
míga innan slíks ramma. Það fer best á því
að við höldum hvoru tveggja, því að pissa og
því að ganga örna sinna, sem prívat, hvers-
dagslegum athöfnum, sem í eðli sínu eru
hvorki fagrar né ljótar, heldur einungis eðli-
legar og nauðsynlegar manninum. Það er
fyrst þegar þær eru slitnar úr heilbrigðu
samhengi sínu sem er hreinsun líkamans af
úrgangsefnum úr fæðunni að þær fá á sig
annarlegt yfirbragð sem þarf „fagurfræði-
legra“ skilgreininga við. Og það hjálpar lítið
upp á leiklistarumræðuna að fást við skil-
greiningar af því tagi.
Það er miklu vænlegra að leita í smiðju til
Brooks, sem sagði um leiklistariðkun og
rannsóknir Grotowskys á síðari hluta níunda
áratugar síðustu aldar að þar „væri eins og
við stæðum frammi fyrir einhverju sem var
til á fyrri tíð en gleymdist öldum saman; það
er, einu þeirra verkfæra sem gerir mann-
inum kleift að fá aðgang að nýjum víddum og
þjóna þannig betur hlutverki sínu í alheim-
inum – gjörningalistinni í öllum sínum marg-
breytileika sem verkfæri til skilnings“. Það
er vert að rifja það upp hér að Brook er mik-
ill Shakespearemaður, og sá sem er gagn-
kunnugur því skáldi veit vel að til þess að
túlka og greina ljótleikann er alger óþarfi að
vera að pissa á aðra.
Leitum frekar til rótanna, treystum þær
og ræktum. Um slíka leit og iðkun segir Gro-
towsky: „Með því að þekkja og varðveita
rætur listarinnar mun okkur takast að færa
hana með okkur inn í hátækniöldina án þess
að missa sjónar á grundvallargildum hennar
og tilgangi; að halda áfram að túlka og tjá
anda mannsins og jafnframt að endurnýja
hann.“ Förum að þessu ráði. Horfum fram á
veginn en missum ekki sjónar á vegvísum
forveranna. Viskan er nefnilega ekki ný, hún
er forn. Á vissan hátt verður hún því ekki
áunnin heldur aðeins endurheimt. Það er
bara tæknin sem er ný. Hún getur verið góð
og nytsamleg, en ef við glötum gamalli visku
er viðbúið að tæknin taki öll völd og þekk-
ingin lúti í lægra haldi fyrir heimskunni. Þá
er hætt við að verulega ljótt verði um að lit-
ast í veröldinni en fáir eftir til að skilgreina
ljótleikann.
listrænum hætti
» Í grunninn sýnist mér nefnilega að allt sem ég hef heyrt og
lesið um margnefnd þvaglát bendi til þess að þau hafi borið að
í krafti ungæðislegs húmors sem fór úr böndunum. Með öðrum
orðum virðist hafa verið um einhvern barnaskap að ræða. Þann-
ig verður gjörningi leiklistarnemanna best lýst sé af stillingu
fjallað um þetta atvik. Í hlutverki gagnrýnanda sem slær um sig
með stóryrðum yrði dómurinn hins vegar að þarna hafi ótrúlega
hallærisleg lágkúra átt sér stað.
Höfundur er leiklistarfræðingur og kennari.
Peter Brook Brook er mikill Shakespearemaður, og sá sem er gagnkunnugur því skáldi veit
vel að til þess að túlka og greina ljótleikann er alger óþarfi að vera að pissa á aðra.
Bessi Bjarnason Höfundur segir að Bessi hefði getað túlkað ljótleikann með því að pissa á aðra
án þess að misbjóða blygðunarkennd nokkurs áhorfanda síns. Hér er Bessi í kvikmyndinni Ryð.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 7