Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Rauðhærða og freknótta stelpanhún Lína Langsokkur sem lét
sér fátt fyrir brjósti brenna er
flestum Íslend-
ingum vel kunn,
enda líklega
þekktasta sögu-
persónan sem
sænski rithöf-
undurinn ástsæli
Astrid Lindgren
skapaði. Fyrsta
sagan sem Lind-
gren skrifaði um
Línu, Ur-Pippi,
er væntanleg á markað í Svíþjóð í
maí á þessu ári og er það í fyrsta
skipti sem sagan kemur út í bók-
arformi. Söguna um Ur-Pippi
sendi Lindgren til útgefanda árið
1944, en hana samdi hún upp-
haflega sem afmælisgjöf fyrir dótt-
ur sína Karin. Ur-Pippi var hins
vegar hafnað og lagði Lindgren í
kjölfarið í mikla endurritun á sög-
unni áður en sú var gefin út. Í
hinni upprunalegu Ur-Pippi kveður
líka við annan tón en í Línu-
bókunum sem síðar komu út,
meira ber á ærslum og bullvísum,
og Lína sjálf er meira ögrandi og
ekki jafn klók og hún varð seinna.




Börn koma einnig fyrir í nýjustubókum þeirra Doris Lessing
og Alice Hoffmann, þó ekki sé með
sama ærslafulla
hættinum og í
bókunum um
Línu Langsokk,
enda lesendahóp-
urinn annar. Bók
Hoffmann nefn-
ist The Skylight
Confessions og
fjallar um þrjár
kynslóðir hinnar
vanvirku Moody-
fjölskyldu og þykja lifandi lýsingar
Hoffmann gera bókina einkar
hentuga fyrir hvíta tjaldið, sem
nokkur hennar fyrri verka eins og
Practical Magic og The River
King hafa raunar þegar ratað á.
Forsögulegir tímar með æv-
intýralegu ívafi einkenna hins veg-
ar bók Lessing, The Cleft, en
nafnið vísar jafnt til klettótta
landslagsins sem sögupersónurnar
byggja sem og kynfæra þeirra.
Kvenkyns sögupersónurnar hafa
nefnilega lengi aðeins fætt stúlku-
börn og þegar skyndilega taka að
fæðast drengir á ný, vekja þeir
skelfingu, kynfæri þeirra eru talin
vansköpuð og drengirnir fyrir vikið
bornir út til að deyja – þó sumir
þeirra lifi með ævintýralegum
hætti útburðinn af.




Sagnfræði setur svip sinn á nýj-ustu bækur þeirra Martin Am-
is og Lucy Moore þó með ólíkum
hætti sé. Þannig
tekur Amis á
þrælabúðum
Stalíns og voða-
verkum rík-
isstjórnar hans í
sinni nýjustu
skáldsögu,
House of Meet-
ings, líkt og
hann gerði raun-
ar líka í Koba
the Dread, á meðan að Moore ger-
ir merkar konur á tímum frönsku
byltingarinnar að viðfangsefni sínu
í bókinni Liberty: The Lives and
Times of Six Women in Revolu-
tionary France. Tekst Moore í bók
sinni einkar vel til með að fanga
vonbrigðin og óþolið sem hlaut að
einkenna hugsuði úr röðum kvenna
á þessum tíma – sérstaklega þær
sem hölluðust að skoðunum Jean-
Jacques Rousseau. Amis þykir líka
takast sérlega vel upp í House of
Meeting, og segir gagnrýnandi
New York Times bókina líklega
áhrifamestu bók hans til þessa.
Hér nýti hann sér þá þekkingu
sem hann öðlaðist með rannsókn-
arvinnunni fyrir Koba the Dread
og umbreyti henni í hugmyndaauð-
uga og sérlega tilfinningaríka sögu.
BÆKUR
Astrid Lindgren
Martin Amis
Doris Lessing
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Útgáfa á íslenskum fræðitímaritum hef-ur sennilega sjaldan verið jafnöflug ogum þessar mundir. Að vísu virtist umtíma stefna í óefni með íslenska tíma-
ritaútgáfu, Tímarit Máls og menningar var við
það að lyppast niður, Skírnir var gamaldags og
óáhugaverður, Andvari og Saga einnig, fátt var að
gerast á öðrum sviðum fræða í þessum efnum en
bókmenntum og endurnýjun virtist ekki í sjón-
máli. En síðan hafa flest þessara tímarita tekið
talsverðan kipp og ný hafa bæst við, svo sem Rit-
ið, sem er tímarit Hugvísindastofnunar, Hugur,
sem er tímarit Félags áhugamanna um heim-
speki, og nú síðast Þjóðmál, tímarit um stjórnmál
og menningu.
Rétt fyrir jól komu út ný hefti fimm þessara
tímarita. Þau eru öll mjög áhugaverð en þó með
ólíkum hætti. Hvað efni og efnistök varðar má
raunar skipta þeim í tvo hópa. Ritið, Skírnir og
TMm endurspegla vel þá gerjun sem orðið hefur í
hugvísindum undanfarna áratugi. Andvari og
Þjóðmál eru öllu hefðbundnari í bæði efnisvali og
nálgun.
Sumum hefði sjálfsagt þótt það fjarstæðukennt
að birta ýtarlega úttekt á DV í Skírni fyrir þrjátíu
árum en núverandi ritstjóra þykir ekkert sjálf-
sagðara og ekki lesendunum heldur, að minnsta
kosti hafa ekki heyrst nein mótmæli. Guðni El-
ísson hefur sennilega skrifað eina mögnuðustu
samtímagreiningu sem birst hefur lengi í tveimur
greinum (í vor- og hausthefti Skírnis 2006) um DV
og gotneska heimssýn. Greinarnar eru skólabók-
ardæmi um það hvernig má nota aðferðir nútíma-
hugvísinda til þess að lesa í fjölmiðla og samfélag
rétt eins og bókmenntir og listir. Að hluta til eru
þetta áhrif frá svokallaðri menningarfræði en
einnig hefur losnað mjög um skilgreiningar á við-
fangsefnum einstakra fræðigreina innan hugvís-
inda (og að hluta til innan félagsvísinda) sem búið
hefur til mjög áhugaverða skörun. Sú hugmynd að
eitt viðfangsefni sé merkilegra en annað hefur
líka verið rifin niður. Dagný Kristjánsdóttir skrif-
ar þannig um Latabæ í 4. hefti TMm 2006 og spyr
hvort hann sé skyndibiti og Úlfhildur Dagsdóttir
um merkingarheim mannslíkamans í hausthefti
Skírnis.
Stofnað var til Ritsins fyrir sex árum og hefur
frá upphafi verið lögð áhersla á umrædda skörun í
umfjöllunarefnum þess og aðferðum. Ritið hefur
líka markað sér ákveðna sérstöðu með því að
fjalla ávallt um eitthvert eitt þema í hverju hefti.
Nýjasta heftið, sem kom út fyrir jól en er reyndar
1. hefti 2006, fjallar um framúrstefnu frá ýmsum
sjónarhornum. Þar er til dæmis áhugaverð grein
eftir Ástráð Eysteinsson sem glímir við spurn-
inguna hvort Kafka hafi verið framúrstefnumað-
ur. Hubert van den Berg fjallar um Jón Stef-
ánsson og Finn Jónsson og evrópsku
framúrstefnuna. Benedikt Hjartarson fjallar um
upphaf framúrstefnu á Íslandi og Geir Svansson
skrifar frábæra grein sem hann kallar: Ótímabær-
ar bókmenntir. Um Megasa, „avant-garde“ og (ó)
módernisma. Enn eitt sérkenni Ritsins eru þýð-
ingar á greinum eftir erlenda fræðimenn sem hafa
haft afgerandi áhrif á því rannsóknarsviði sem
viðkomandi hefti fjallar um.
Þjóðmál er eins og Ritið svolítið sér á parti í ís-
lenskri tímaritaflóru. Sérkenni þess gerir það
jafnframt áhugavert en það er líklega eina tíma-
ritið sem gefið er út hérlendis sem hefur sterka
pólitíska áru, ef svo má segja. Það ætti að minnsta
kosti ekki að fara fram hjá neinum að ritstjórn-
arstefna tímaritsins hallast fremur til hægri en
vinstri. Umfjöllunarefnin eru líka að nokkrum
hluta af pólitískum toga. Í nýjasta heftinu (vetur
2006), svo dæmi séu nefnd, skrifar Björn Jón
Bragason um pólitískar afleiðingar Hafskipsmáls-
ins, Hannes Hólmsteinn Gissurarson birtir grein
með beinskeyttum titli, Gunnar Gunnarsson var
ekki nasisti, og Bjarni Jónsson skrifar um meng-
un, hagvöxt og gróðurhúsaáhrif.
Andvari hefur verið eins í áratugi. Það þarf ekki
endilega að vera ókostur. Það er að vissu leyti gott
að hafa vettvang fyrir greinar þar sem til dæmis
er lögð áhersla á ævisögulega bókmenntagrein-
ingu (sjá til dæmis grein Sigurborgar Hilm-
arsdóttur í nýjasta heftinu, 2006). Ævisögulegu
þættirnir, sem standa alltaf fremst í hverju hefti,
eiga sjálfsagt áhugasaman lesendahóp þótt und-
irritaður hafi aldrei fest sig við þá. Og auðvitað
hafa nýir straumar borist inn í Andvara með ein-
stökum greinum. En hann má alveg vera gamall.
Ný og gömul tímarit
» Guðni Elísson hefur sennilega
skrifað eina mögnuðustu sam-
tímagreiningu sem birst hefur
lengi í tveimur greinum (í vor- og
hausthefti Skírnis 2006) um DV
og gotneska heimssýn.
ERINDI
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Þ
eir sem byrja að fletta nýjustu
skáldsögu bandaríska rithöfund-
arins Thomas Pynchon, hinum
mikla doðranti Against the Day,
sjá um leið að bókinni er skipt í
fimm hluta en það sem í skipu-
lagi bókarinnar mun kannski fyrst vekja at-
hygli íslenskra lesanda er að annar hlutinn ber
nafnið „Iceland Spar“. Það kemur svo á daginn
að Ísland reynist mikilvægt sögusvið í bókinni,
drepið er niður á Ísafirði en lengst af er þó
dvalið í höfuðborginni, og ljóst má þykja að
höfundur hefur kynnt sér bæði staðarhætti og
sögu landsins. Pynchon hefur sérlega mikinn
áhuga á norrænni goðafræði, sem og ýmsum
afkimum sagnfræðinnar, og fer höfundur mik-
inn í umfjöllun sinni um land þetta sem numið
var af víkingum á flótta undan norsku ofríki,
eins og sagt er í bókinni, en er byggt í samtím-
anum af þjóð sem lifir í nánu samneyti við
huldufólk. Hér skiptir þó mestu máli að landið
hefur að geyma „náttúruauðlind“ sem mikið
kapphlaup stendur um í bókinni, en frásögnin
á sér stað um og uppúr aldamótunum 1900, en
auðlindin sem um ræðir er kalsít, steinefni sem
bókarhlutinn dregur nafn sitt af.
Ljósleiðari
Samkvæmt alfræðiriti sem ég hef við höndina
er „Iceland spar“ litlaus tegund af kristölluðu
kalsíti sem býr yfir þeim mikilvægu eigindum
að vera gagnsætt og endurkasta ljósi á sér-
stakan máta. Efni þetta er einkum notað við
framleiðslu á prismum með tveimur sléttum
hliðarflötum sem skerast og brjóta þannig ljós
sem tvístrast eftir lit og bylgjulengdum. Þá
eru prismarnir nauðsynlegt hráefni fyrir fram-
leiðslu á skautunarsíum, smásjám og öðrum
tækjum sem tengjast samspili ljóss og sjónar.
Ástæðurnar fyrir því að efni þetta, „Iceland
spar“, er jafn eftirsóknarvert í frásögninni og
raun ber vitni eru reyndar margvíslegar, en sú
skemmtilegasta er án efa það hlutverk sem
kalsítið gegnir í leynilegum boðskiptaaðferðum
eins af nokkrum hópum aðalpersóna í bókinni,
The Chums of Chance, en þar eru á ferðinni
dáðadrengir sem hálfpartinn virðast vera eilífir
unglingar, saklausir, góðfúsir og ævintýra-
gjarnir, en þeir rata inn í bók Pynchons úr
gamaldags strákasögum líkt og Tom Swift-
bókunum. Hópur þessi starfar fyrir leynifélag
sem sendir þá út um víðan völl í loftskipi til að
framkvæma lífshættulegar hetjudáðir heim-
inum til framdráttar, en skipanir sínar fá þeir
dulkóðaðar inn í kalsíumkarbónatið í perlum.
Hins vegar hefur kalsíumkarbónatinu verið
„stökkbreytt“ með því að blanda íslenska kals-
ítinu í efnabyggingu perlunnar svo hún end-
urvarpar ljósi á markvissan hátt. Þannig fær
perlan líka nýtt og dularfullt hlutverk. Undir
réttum kringumstæðum varpar perlan nefni-
lega bókstöfum á skyggða fleti og þannig fá
dáðadrengirnir upplýsingar um sitt næsta
verkefni.
Hér býr þó meira undir en tilviljunarkennd
samskiptaaðferð leynifélagsins. Enda þótt dul-
kóðunaraðferðin sé vissulega langsótt, og
speglar að sumu leyti kímnigáfu höfundar,
virkar hún sem eins konar forspá um hið raun-
verulega gildi tækninnar, en ljóst má vera að
tækni sem varpar ljósgeislum sem geyma upp-
lýsingar er ansi merkingarþrungin uppgötvun.
Hér liggur í raun undir samskiptabylting tutt-
ugustu aldarinnar og í beinu framhaldi það
sem við í dag nefnum hnattvæðingu (líka kvik-
myndalistin en á þróun hennar hefur Pynchon
sérlegan áhuga í bókinni). Það er undir slíkum
formerkjum sem nokkrar persónur sögunnar,
þ.á m. The Chums of Chance, ber að garði
hérna á Íslandi.
Aðkoman að landinu (sú seinni reyndar) á
sér stað með rannsóknarskipinu Etienne-Louis
Malus en fleyið ber nafn verkfræðings nokkurs
sem starfaði í her Napóleons. Síðla árs 1808,
þar sem hann handlék hnullung af íslensku
kalsíti og brá honum fyrir tilviljun upp að aug-
um sér, uppgötvaði Malus sveifluhreyfingar,
eða skautun ljóss. Þannig skapar Pynchon far-
kostinum heppilega forsögu sem kallast á við
ástæðuna fyrir því að akkerum er varpað fyrir
ströndum Íslands. Sögusagnir eru hins vegar á
kreiki um borð í skipinu og áhöfnin er óróleg,
„skipstjórinn“ er genginn af vitinu, sagði ein-
hver, ís-sjóræningjar sitja fyrir skipinu, líkt og
um gómsætan hval sé að ræða, sagði annar –
enn aðrir voru sannfærðir um að áhöfnin væri
á höttunum eftir nýrri uppsprettu af Íslands-
kalsíti, jafn hreinu og hinir sögufrægu krist-
alar sem fundust við Helgustaði. Stundum létt-
ist þó brúnin á sjómönnunum og þá eiga þeir
til að syngja lög um Ísland en söngtexti eins
þeirra birtist i textanum. Slík innslög eru al-
geng í bókum Pynchons, eins og alkunna er.
Leikþáttur um sögu Íslands
Tónn sögunnar og sjónarhorn breytist þó
skjótt, horfið er frá áhöfninni og ný persóna
kynnt til sögunnar, Constance Penhallow, en
hún tilheyrir ríkri ætt kalsítnámumanna: „Auð-
legð Penhallow-fjölskyldunnar átti rætur að
rekja til Íslandskalsíts, enda hafði fjölskyldan
verið sannkallaðir kalsítbarónar allt síðan for-
feðurnir fluttu til Íslands á sautjándu öld til að
taka þátt í kalsítæðinu sem þá geisaði.“ Pync-
hon notar þarna tækifærið sem býðst þegar
rætt er um rætur Penhallow-fjölskyldunnar á
Íslandi og skapar eins konar leikþátt um sögu
Íslands sem hann svo tengir við norrænar goð-
sögur, en Pynchon virðist einkar áhugasamur
um hið sögufræga ginnungagap og lýsir því
m.a. sem svartholi þaðan sem ljós eigi sér
engrar undankomu auðið, og tengist gapið
þannig ofantöldum vangaveltum um ljós og
dreifingu þess. Annað sem ferðalangarnir gera
er að heimsækja „hið mikla Bókasafn Íslands“
en þar gefur að líta fágætt rit, The Book of
Iceland Spar, sem jafnan er lýst sem „alveg
eins og Ynglingasaga, bara öðruvísi“ en bók
þessi hefur m.a. að geyma „nákvæma ættartölu
allra þeirra sem leitað hafa kalsíts á Íslandi,
allt aftur til uppgötvunar sjálfs steinefnisins og
fram til samtímans, hún inniheldur meira að
segja greinargóða lýsingu á yfirstandandi leið-
angri og þeim sem hér standa og lesa bókina,
einnig atburðum sem enn hafa ekki átt sér
stað“.
Pynchon bregður hér á leik og vitnar at-
hugasemd hans um „ættartölu“ kalsítleit-
armanna til þekkingar hans á Íslendingasög-
unum. Þá verður land nær eilífs myrkurs að
teljast ansi táknrænn sögustaður fyrir bók sem
leggur áherslu, bæði í söguþræði og titlinum, á
það sem rís á móti deginum og heftir flæði
ljóssins.
Pynchon og Ísland
Ný skáldsaga bandaríska rithöfundarins Thom-
as Pynchon gerist að hluta til á Íslandi. Drepið
er niður á Ísafirði en lengst af er þó dvalið í höf-
uðborginni, og ljóst má þykja að höfundur hefur
kynnt sér bæði staðarhætti og sögu landsins.
Thomas Pynchon Hefur kynnt sér staðhætti á
Íslandi og söguna.