Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Einar Má Guðmundsson
1809@simnet.is
Á
Þorláksmessu spjölluðum við
Páll Baldvin saman í Frétta-
blaðinu. Það er svo sem ekki í
frásögur færandi, nema að nú
hefur Ástráður Eysteinsson
blandað sér í samræðurnar. Við
því er ekkert að segja. Í viðtalinu ber skoðanir
hans á góma.
Ástráður ræðir hins vegar ekki þær hug-
myndir sem ég set fram í viðtalinu. Þess í stað
reynir hann að sálgreina mig, mótlætisþörf
mína. Mótlætið er mér nauðsyn en samt þoli ég
það ekki, samkvæmt Ástráði.
Grein hans heitir Meðbyr og mótlæti með
undirfyrirsögninni Brugðist við kveinstöfum.
Það er strax gefið til kynna hvert ferðinni er
heitið, um hvað málið snýst. Höfundurinn Einar
Már Guðmundsson er bara bitur náungi, sem
þolir ekki gagnrýni. Ástráður veit að þetta er
bara vasabókarsálfræði af ódýrari gerðinni.
Af hverju beitir prófessorinn ekki þeim fræð-
um sem hann er lærður í? Það er í rauninni það
sem ég er að gera í viðtalinu, að lesa á milli lín-
anna, kafa undir yfirborð textans. Ég er að
benda á samhengi á milli ódýrustu sleggjudóm-
anna um mín verk og viðhorfa sem málsmetandi
fræðimenn hafa sett fram. Auðvitað eru hinir
miklu fleiri sem fjallað hafa með vitibornum
hætti um verk mín og þá er ég ekkert að fetta
fingur út í að þau séu gagnrýnd.
Í viðtalinu við Pál Baldvin er ég ekki að
kvarta yfir viðtökum við verkum mínum, enda
væri það út í hött. Ég hef átt miklu láni að fagna
í þeim efnum. Ég var að ræða um hugarástand
sem að mínu mati er andbókmenntalegt, til
dæmis að það sé röksemd gegn sögu hvar hún
gerist og ef því er að skipta um hvað hún fjallar.
Sem bókmenntafræðingur á Ástráður að vera
fær um að lesa í línur og á milli þeirra. Ég var
ekki að lýsa fræðilegum hæfileikum hans eða
Helgu Kress, heldur voru einungis rifjuð upp
gömul viðhorf þeirra sem flestir eru sammála
um að eru úrelt og beinlínis röng. Það kemur þó
ekki í veg fyrir að þessi viðhorf skjóti aftur og
aftur upp kollinum, nú síðast við útkomu Bítlaá-
varpsins fyrir tveimur árum.
Málið snýst ekki um „viðtökusögu Einars
Más á Íslandi“ eða eitthvað viðlíka bull. Spurn-
ingin er þessi: Hvernig stendur á því að þessi
viðhorf um bernskusögur, strákasögur, Voga-
sögur og svo framvegis skjóta aftur og aftur
upp kollinum og þá oftast sem hálfgerð hys-
tería?
Tökum bara dæmi: Hvaða sjónarmið eru það
sem leiða menn út í að skrifa grein einsog
„Hinsta andvarp ’68-kynslóðarinnar“ sem birt-
ist í Morgunblaðinu 27. nóvember 2004 og
fjallar um Bítlaávarpið og hvað gerir það að
verkum að sá ritdómur verður uppspretta alls-
herjar fagnaðarláta, á vef bókaforlagsins
Bjarts, síðum Fréttablaðsins, síðum DV og þar
fram eftir götum? Þó þurfa menn ekki annað en
að lesa bókina til að sjá að þar er nánast í öllum
atriðum farið rangt með og dómurinn því hreinn
sleggjudómur.
Hvert er síðan samhengið á milli viðhorfanna
sem þar birtast og viðhorfanna sem Ástráður
setur fram í grein sinni í Skírni tuttugu árum
fyrr? Jú, þau eru í grundvallaratriðum þau
sömu þó ég hafi ekki hugmynd um hvort Björn
Þór, höfundur dómsins um Bítlaávarpið, hafi
lesið skrif Ástráðs. Það er heldur ekki aðal-
atriðið, því þetta snýst um hugarástand, sem
prófessorinn ætti frekar að rísa gegn en verða
því samdauna.
Smá upprifjun: Svar mitt við spurningu
Páls Baldvins
Nú er rétt að rifja upp það sem í viðtalinu segir
eða réttara sagt þann hluta þess sem Ástráði er
hugleikinn, því margt fleira var sagt í viðtalinu.
Eftir að við Páll Baldvin höfum rætt um
fyrstu ljóðin mín og hvernig ég finn rödd
bernskunnar í þeim og tjái hana síðan í sögum,
þá spyr Páll: „Nú var bernskusögum þínum
ekki vel tekið af sumum í bókmenntastofn-
uninni: Helga Kress kallaði þær strákabækur?“
Ég svara: „Nei, það þótti ekki fínt í þeirri ver-
öld, að vera strákur og skrifa bækur, það var
baneitraður kokteill. Prófessor Ástráður Ey-
steinsson var líka gerður út af örkinni, það má
segja að þau séu andlegir arkitektar þeirrar
múgsefjunar sem stundum er kallað tossa-
bandalagið. Ég er ekkert að vanvirða fræði-
mennsku þessa fólks, hvorki fyrr né síðar, en
tónninn hjá Ástráði var, þarna er kominn
náungi sem skorar bókmenntirnar á hólm, við
skulum taka hann niður. Þetta er einhver mis-
heppnaðasta aftaka sem farið hefur fram, enda
er ég sprelllifandi og enn í fæting við vindmyllur
orðanna.
Síðan hefur þetta færst yfir á eitthvað svona
síðdegisblaðamentalítet, um Vogasögur, stráka-
sögur, ég meina, hvers eiga Vogarnir að gjalda?
Menn búa til staðfræði sem segir, saga má ger-
ast í sveit, saga má gerast í New York, en ekki í
Vogunum. Hvað myndu menn segja ef ég léti
sögu gerast á Vogi? Þetta hefur farið rosalega í
taugarnar á sumu fólki og það breiðir úr ein-
hverjum svona eldhúsborðapirringi yfir alla
þjóðina, eiginlega mígur yfir hana einsog Thor
sagði um Kristmann. Þessi viðhorf hafa verið al-
geng hjá sorpblaðamönnum, en það þýðir ekk-
ert að vera að æsa sig yfir þeim. Ég verð bara
að búa við þetta, þetta kemur svona í gusum, en
þarna kemur sér vel að bækur mínar eru þýdd-
ar og lesnar af fólki sem er ekkert sérlega upp-
sigað við Vogahverfið, nú eða stráka …“
Svo mörg voru þau orð.
Smápollarnir koma
Það má alveg setja út á groddalegt orðalag mitt,
einsog að einhverjir hafi gert Ástráð út af örk-
inni, og biðst ég velvirðingar á því. Ég hugsa að
ekki hafi þurft að gera Ástráð út af örkinni,
heldur hafi hann sjálfur viljað sanna sig. Og eft-
ir á að hyggja hef ég ekkert við það að athuga.
Hitt er síðan bara túlkun mín á texta Ástráðs,
á greininni sem hann nefnir úr Skírni. Ég ætla
ekki frekar en Ástráður að fjalla náið um hana,
þó hægt væri að birta úr henni mörg gullkorn,
ekki síst úr kaflanum um húmorinn.
„Ég tek að sjálfsögðu þá áhættu að einhver
sakni kímnigáfu hjá mér,“ segir Ástráður í
greininni og virðast það vera orð að sönnu og
bendir fátt til að hann hafi fundið hana á þeim
tuttugu árum sem síðan eru liðin.
Auðvitað segir Ástráður hvergi í greininni að
hann sé mættur til að taka þennan hrokagikk
niður. Þetta er bara mín túlkun á greininni.
Hann mátar mig við minn metnað í sagna-
listinni og segir mér mistakast, og það er bara
hans skoðun og ekkert við því að segja. Ég get
ekki útilokað að hann hafi skipt um skoðun, en
þá þyrfti hann heldur ekkert að skammast sín
fyrir það.
Ég túlka hans dóm svona, þetta er það sem
ég les á milli línanna, undir yfirborði textans, og
snýst ekki bókmenntafræðin um það, að kafa
undir yfirborð textans. Ástráður gerir í raun lít-
ið úr sínum eigin fræðum. Í stað þess að hrekja
þá heildarhugmynd mína að hugmynda-
fræðilegan bakgrunn sleggjudómanna gagnvart
strákabókmenntum, bernskusögum, Vogasög-
um, eða hvað menn vilja kalla þessar bók-
menntir, sé að finna hjá málsmetandi bók-
menntafólki einsog honum og Helgu, þá grípur
hann til getgátna um líðan mína, þörf mína fyrir
að upplifa mótlæti.
Í viðtalinu í Veru frá 1986 segir Helga Kress:
„Annars er að koma upp mjög athyglisverð hefð
í skáldsagnaritun ungra karlhöfunda, sem felst í
því að skrifa um sig sem smápolla í ákveðnum
borgarhverfum í Reykjavík. Þessir höfundar
eru undir miklum áhrifum frá Jóni Oddi og Jóni
Bjarna, án þess þó að þeir geri sér grein fyrir
því. Ég minnist þess a.m.k. ekki að þeir nefni
Guðrúnu þegar þeir eru spurðir um áhrifavalda.
Þessar sögur skrifa sig einnig í hefð þroska-
sagna, „the portrait of the artist as a young
man“, en sá er munurinn á þeim og til að mynda
Fjallkirkjunni eftir Gunnar Gunnarsson eða
frægri sögu James Joyce, að í þeim gerist engin
þróun.“
Ef Helga Kress les sögur einsog Riddara
hringstigans með þessum gleraugum ætla ég
ekki að reyna finna handa henni önnur gler-
augu. Ég er bara ósammála henni í þessu atriði,
ekki um áhrifin frá þeirri miklu sómakonu Guð-
rúnu Helgadóttur heldur hinu „að í þeim gerist
engin þróun“. Mér finnst líka hæpið að setja
svona gæðastimpil á söguefni og að lesa þær inn
í æskumyndarsögur listamanna. Það breytir
engu um það að ég tel að Helga Kress sé frábær
bókmenntarýnir og fræðimaður, djörf og
skemmtileg. Í þessu efni er ég bara ósammála
henni og ég get ekki séð glæpinn við að rifja það
upp úr sögulegri fjarlægð þegar blaðamaður
spyr.
Tuttugu árum seinna eru þessi sömu viðhorf í
gangi, og þá gagnvart Bítlaávarpinu. Þá lesum
við eftirfarandi í DV, frá svokölluðum álits-
gjöfum, en þar eru nefndir tólf til sögunnar, en
enginn þeirra kemur fram undir nafni: „Æi,
þarf þetta alltaf að vera svona fyrirsjáanlegt?
Allir alltaf hressir í Heimunum nú eða MT eða
eitthvað svoleiðis.“ Eða: „Hvað ætlar þessi ’68-
kynslóðin eiginlega að endast til að einblína
lengi á naflann á sjálfri sér áður en hún fattar að
allir aðrir eru farnir að æla?“
Þarna er það sem menn kalla tossabandalag-
ið að verki og þegar ég tala um Ástráð og Helgu
sem andlega arkitekta „þeirrar múgsefjunar
sem stundum er kallað tossabandalagið“ á ég
nákvæmlega við þetta, hliðstæðuna á milli síð-
degisblaðamentalítetsins og sorpblaðamennsk-
unnar og þeirra viðhorfa sem þau setja fram
sem virtir fræðimenn og leiðtogar bókmenn-
ingar við háskólann.
Því segi ég við prófessorinn: Haltu þig bara
við staðreyndir. Frekar en að vera að fjargviðr-
ast við mig ætti Ástráður að reyna að koma ein-
hverjum mikilvægum skilaboðum á framfæri.
Einangrun háskólans frá bókmenntalífinu í
landinu er sláandi. Þá má auðvitað spyrja:
Hvaða bókmenntalífi? En það er önnur saga.
Skrifað fyrir krakka
Af þessu má ljóst vera að hugmyndir Ástráðs
Eysteinssonar eiga það sameiginlegt með
kommúnismanum, að vofa þeirra gengur ljósum
logum. Sem dæmi er áðurnefnd umsögn Björns
Þórs Vilhjálmssonar um Bítlaávarpið í Morg-
unblaðinu.
„Hinsta andvarp ’68-kynslóðarinnar“ heitir
umsögnin. Sá titill vísar vart til innihalds bók-
arinnar, þar sem málefni þeirrar ágætu kyn-
slóðar eru á engan hátt til umfjöllunar, nema
auðvitað að því leyti að til þeirra tíðinda dró í
samspili við ákveðna þætti sem fjallað er um í
sögunni. „Hinsta andvarpið“ hlýtur því að vísa í
höfundinn, og skoðast sem dánartilkynning og
þá ekki bara höfundarins heldur heillar kyn-
slóðar, sem hann, það er að segja höfundurinn,
getur raunar borið afar takmarkaða ábyrgð á.
Björn Þór finnur enga framvindu í sögunni en
talar um „rangl um söguheima“. Hér er strax
gefið til kynna með hvaða hugarfari er dæmt.
Þá talar hann um að stíll sögunnar sé „lafandi
sagnastíll“ og segir síðan að „raunverulegt um-
fjöllunarefni sögunnar“ sé „strákalífið í Voga-
hverfinu sem hér er í brennidepli en þar virðist
fátt svo ómerkilegt hafa átt sér stað að sögu-
manni finnist ekki í frásögur færandi“.
Hvað sagði ég í viðtalinu? „Saga má gerast í
sveit, saga má gerast í New York, en ekki í Vog-
unum.“ Hér heyra menn óm af gömlum söng og
sá ómur ágerist þegar Björn Þór fer að fjalla
um kímnigáfu höfundar og sögunnar.
Björn Þór segir að höfundur hafi kímnigáfu
óstálpaðra stráka. Hann tekur tvö dæmi: „Vægt
er til orða tekið þegar sagt er að sögur af Kidda
sjómanni þegar hann meig utan í breska löggu,
eða prökkurum sem fela kennarapúlt inn í
kústaskáp, séu ekki ýkja áhugavekjandi þegar
fram í dregur.“
Sagan af Kidda sjómanni, sem mér finnst að
vísu mjög fyndin, er saga sem Jón, einn strák-
anna, segir í sögunni, þar sem drengirnir sitja í
mikilli veislu á Hótel Borg. Strákarnir hafa hitt
Friðrik, dreng að norðan, í strætó. Hann er með
fermingarpeningana sína og andvirði eins hests.
Þeir sýna honum borgina en hann leiðir þá inn í
veröld sem þeir hafa aldrei séð áður, inn á Hótel
Borg.
Þessa samhengis lætur Björn Þór að engu
getið. Hitt atriðið með kennarapúltið sem
prakkarar fela inn í kústaskáp gerist bara
hreinlega ekki í sögunni. Það veit enginn hvern-
ig púltið hvarf, en skýringin finnst í annarri
sögu, sé það skýring.
Kímnigáfa óstálpaðra stráka? Rímar þetta
ekki við það sem Ástráður segir um húmor í
grein sinni í Skírni? „Vissulega má hafa gaman
af svona skopi – í krakkasögum sem maður nýt-
ur meðal annars vegna þess að þær eru skrif-
aðar fyrir krakka …“ Eða „Fantasíuna má ekki
sækja í einhvern bernskuglaðan prakk-
araskap …“
Þetta eru nákvæmlega sömu hugmyndirnar,
og einsog segir í viðtalinu „þýðir ekkert að vera
að æsa sig yfir þeim. Ég verð bara að búa við
þetta, þetta kemur svona í gusum, en þarna
kemur sér vel að bækur mínar eru þýddar og
lesnar af fólki sem er ekkert sérlega uppsigað
við Vogahverfið, nú eða stráka.“
Á vef bókaútgáfunnar Bjarts var umsögn
Björns Þórs um Bítlaávarpið sérstaklega haldið
á lofti. Þar fagna menn því að „sagnameistari
Eddu“ Einar Már fái „vægast sagt falleinkunn í
dómi Mbl. í morgun fyrir bók sína Bítlaávarpið.
Björn segir að bók Einars eigi „ekkert erindi
upp úr skúffunni“ á meðan okkar maður og
maður framtíðarinnar, Steinar Bragi, fær úr-
valseinkunnina „ein athyglisverðasta skáldsaga
ársins“ fyrir bók sína Sólskinsfólkið.“
Bjartsmönnum var skemmt og planið hátt.
Raunar svipað því og ef íþróttafréttaritari væri
að fjalla um tvo hástökkvara og lýsti gjörvileika
annars en fagnaði því að hinn væri fótbrotinn,
eða réttara sagt, sagður fótbrotinn. Að heil
bókaútgáfa detti niður á þetta plan er auðvitað
saga til næsta bæjar.
Nú hlýt ég að hafa útskýrt þetta andlega
ástand, „þá múgsefjun sem stundum er kallað
tossabandalag“ og vilji Ástráður Eysteinsson
ekki heita „andlegur arkitekt“ þess á hann bara
að taka afstöðu gegn því og sýna það í verki.
Svo óska ég honum gleðilegs árs og lofa að
velta nafni hans vandlega fyrir mér sé ég inntur
eftir liðinni tíð, en nú þarf ég að snúa mér að
þeim bardaga sem mestu máli skiptir, bardag-
anum við „vindmyllur orðanna“.
Smápollarnir koma
Vofa gengur ljósum logum Einar Már segir að ljóst megi vera að hugmyndir Ástráðs Ey-
steinssonar eigi það sameiginlegt með kommúnismanum, að vofa þeirra gengur ljósum logum.
Einar Már Guðmundsson sakaði Ástráð Ey-
steinsson prófessor um að hafa gert atlögu að
sér sem rithöfundi í viðtali í Fréttablaðinu.
Ástráður Eysteinsson svaraði í seinustu Les-
bók og sagðist hafa sinnt öðru en að skrifa
um verk Einars Más en rithöfundinum væri
greinilega mótlætið hugstætt þótt hann hefði
oftast fengið góðar viðtökur. Einar Már svar-
ar nú og segir Ástráð hafa beitt vasabók-
arsálfræði á sig af ódýrari gerðinni í stað
þess að fjalla um efnisatriði málsins.
Höfundur er rithöfundur.
»Því segi ég við prófessorinn:
Haltu þig bara við stað-
reyndir. Frekar en að vera að
fjargviðrast við mig ætti Ást-
ráður að reyna að koma ein-
hverjum mikilvægum skila-
boðum á framfæri. Einangrun
háskólans frá bókmenntalífinu í
landinu er sláandi. Þá má auð-
vitað spyrja: Hvaða bókmennta-
lífi? En það er önnur saga.