Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.2007, Blaðsíða 16
16 LAUGARDAGUR 27. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Kristínu Ástgeirsdóttur
kristast@hi.is
Á
rið 1894 var fyrsta kvenfélagið
sem hafði kvenréttindi beinlín-
is á dagskrá sinni stofnað í
Reykjavík, Hið íslenska kven-
félag. Í lögum félagsins var
kveðið á um útgáfu ársrits og
kom það út á árunum 1895–1899. Ársritið átti
að flytja að minnsta kosti eina ritgerð um
réttindi eða hag kvenna. Í árganginum frá
árinu 1897 er að finna kvæðið „Nú lyftir sér
hugurinn“ sem merkt er Ásu en það er án
efa dulnefni. Ekki veit ég hver höfundurinn
er en sjónir beinast óneitanlega að Jarþrúði
Jónsdóttur (1851–1924). Allmörg kvæða
hennar hafa varðveist og hún var nátengd
kvennahreyfingunni. Kvæði Ásu eru full
bjartsýni og þar er sleginn tónn sem ein-
kenndi baráttuljóðin:
Nú lyftir sér hugurinn léttur og hýr
þars lindir heimsmenningar renna
og vonirnar lifna, sem vorgróður nýr,
um vaxandi réttindi kvenna.
Síðar segir að það séu kreddur sem karlar
hafa barið saman sem standi í vegi kvenna en
þær muni slíta ryðgaða fjötra og öðlast frelsi
í samræmi við vonir sínar. Þá muni jöfnuður
og jafnrétti ríkja á jörðu.
Það var hugur í íslenskum konum á síðasta
áratug 19. aldar. Árið eftir stofnun kven-
félagsins hófu tvö kvennablöð göngu sína,
Framsókn á Seyðisfirði og Kvennablað Bríet-
ar Bjarnhéðinsdóttur í Reykjavík. Nokkur
kvæði birtust í Framsókn, t.d. í tilefni af sex
ára afmæli kvenfélagsins á aldamótaárinu. Á
afmælisfundinum voru sungin þrjú kvæði
sem ort voru til félagsins. Í þessum kvæðum
sem eru eftir ókunna höfunda birtast stef og
hugmyndir sem ganga eins og rauður þráður
gegnum kvæðin og var einnig að finna í
kvæði Ásu. Kúgun, hlekkir, fjötrar og þræls-
lund eru það sem konur þurfa að losna við til
að öðlast frelsi. Konur eru systur í barátt-
unni, þar eru móðirin góða og dóttir landsins
sem ætla að vinna Íslandi vel með (kristi-
legum) kærleika. Konur eiga að fylkja sér
þétt saman og leggja upp í förina til fyr-
irheitna landsins, lands réttlætisins. Ljóst er
að konur eiga harma að hefna, það hefur ver-
ið farið illa með þær og þar er hroka og kúg-
un karla um að kenna. Þessi hugsun kom af-
ar skýrt fram í bæklingi séra Ólafs
Ólafssonar frá árinu 1892 en þar skrifaði
hann: „… það er því líkast sem sumum karl-
mönnum finnist það [kvenfólk] aldrei nógu
auðmjúkt, nógu niðurlútt, nógu undirgefið
undir harðstjórnarvald karlmannanna.“
Skáldin sem ortu í þágu kvenréttinda voru
sammála þessu en sögðu jafnframt að nú
þyrfti að efla baráttuandann enda íslenska
þjóðin á leið til framfara og sjálfstæðis.
Kvennabaráttan var hluti af þeirri göngu.
Eitt og eitt kvæði birtist í Kvennablaðinu
fyrstu árin en þau voru af ýmsu tagi og langt
í frá að vera baráttuljóð. Árið 1904 lagði
Bríet Bjarnhéðinsdóttir land undir fót og hélt
í „stúdíureisu“ til Norðurlandanna. Hún kom
heim full af baráttuanda, gerði Kvennablaðið
að kvenréttindablaði og hóf undirbúning að
stofnun kvenréttindafélags. Boðað var til
stofnfundar í byrjun árs 1907 og þá varð auð-
vitað að yrkja kvæði. Skáldið sem það gerði
var Þorsteinn Erlingsson (1858–1914). Þor-
steinn beindi sjónum að körlum og sagði að
þeir hefðu haft „svo sem hundrað hundruð
ár“ til að reyna sig við stjórn heimsins, til að
tala og segja af sér frægðarsögur: „en eitt-
hvað var í veröld þó, sem virtist þurfa að
laga“.
Karlar „sem voru í kvennahraki“ kveinuðu
en voru að átta sig á því að „orðið var lið að
konum“. Í síðasta erindinu segir:
Og komdu, ábyrgð, komdu sæl
með keppni og starfi þínu;
þú finnur hér ei fanginn þræl
né fugl í búri sínu.
Að frjálsir menn að fegri tíð
með frjálsum konum vinni;
þær óskir fylgi ár og síð
vors unga félags minni.
Konur og karlar áttu að vinna saman að
fegurri tíð. Freistandi er að túlka línuna um
fuglinn í búrinu sem tilvísun í erindi Bríetar
Bjarnhéðinsdóttur „Um hagi og réttindi
kvenna“ frá árinu 1887, en þar notaði hún
einmitt líkinguna um fuglinn í búrinu til að
lýsa stöðu kvenna.
Bríeti fannst að Kvenréttindafélagið yrði
að eiga baráttusöng „Skrúðgöngubraginn-
marsinn“, segir hún í bréfi til Laufeyjar dótt-
ur sinnar árið 1910. Hún bað Guðmund Guð-
mundsson (1874–1919) skólaskáld að yrkja
kvæði sem hann sendi henni undir lok árs
1910. Bríet hélt á fund Sigfúsar Einarssonar
tónskálds og bað hann um að semja lag sem
hann og gerði. Útkoman varð „Kvennaslag-
ur“ sem er sannkallaður baráttusöngur. Guð-
mundur beinir orðum sínum til kvenna og
kallar þær til samstöðu til að vinna „frelsis-
stríðið“, en íslenskar konur eru ekki einar í
því:
Handan yfir hafið duna
heyrið þungan gný:
Systur yðar saman bruna
sigurvona fylking í.
Með þeim undir merkið léttið,
með þeim starfið hér!
Systurhönd þeim saman réttið
sigri hér er náið þér!
Samstaða kvenna er þvert á landamæri og
álfur en þjóðernisorðræðuna vantar ekki á
þessum árum sjálfstæðisbaráttunnar. Nor-
rænt (víkinga)blóð rennur um æðar íslenskra
kvenna og það mun færa þeim sigur. Kvæðið
endar svona:
Norrænt blóð og norræn tunga
norrænt þrek í raun
skal þér, dóttir Íslands unga,
enn þá vinna sigurlaun!
Íslands konur hefjist handa
heimtið yðar rétt!
Efst til fjalla, fremst til stranda
fylkið yður saman þétt!
Árið 1915 fengu íslenskar konur takmark-
aðan kosningarétt til Alþingis. Þrátt fyrir það
var ákveðið að fagna og lágu skáldin ekki á
liði sínu fremur en fyrri daginn. Við hátíð-
arhöld á Austurvelli voru sungin tvö kvæði
eftir þau Guðmund Magnússon (Jón Trausti
1873–1918) og Maríu Jóhannsdóttur (1886–
1924). María var virk í Kvenréttindafélaginu
og sat um skeið í stjórn þess. Hún skrifaði
sögur og ljóð en dó ung að árum. Ljóð Maríu
eru mjög trúarleg eins og hátíðarljóðið frá
1915 ber vitni um. Það er drottinn sem á að
leiða konur áfram í baráttunni og hjálpa þeim
við að gleyma sorgum og þjáningum aldanna:
Drottinn, vor guð! Vér biðjum heilu hjarta!
Hendur oss réttu, lít þú til vor, faðir!
Styrk oss að hrekja myrkrið sorgar svarta,
sárin að græða er blæddu aldaraðir!
Vér krjúpum þér, guð, sem barn er móður biður,
Blessa vorn rétt, ó, stíg þú til vor niður!
Norður í landi sat þjóðskáldið Matthías
Jochumsson (1835–1920) og fylltist innblæstri
er hann frétti af nýfengnum réttindum
kvenna, sem hann hafði alla tíð stutt. Hann
sendi karlmönnum landsins skammardembu í
kvæðinu „Fullrétti kvenna“:
Hvað segið þér karlar, er kveðið svo að
að konum gefið þér? Vitið þér – hvað:
eg veit enga ambátt um veraldar geim,
sem var ekki borin með réttindum þeim.
Þeim réttarins lögum að ráða sér sjálf,
og ráða til fulls og að vera ekki hálf!
Hvað þolir þú, píndist þú, móðurætt mín?
Ó mannheimur, karlheimur, blygðastu þín!
Næstu árin var haldið upp á 19. júní sem
kvenréttindadag. Árið 1916 ortu þær María
Jóhannsdóttir og Ingibjörg Benediktsdóttir
(1885–1953) kvæði í tilefni dagsins. Enn var
bjartsýnin við völd. Konur höfðu verk að
vinna, að breyta og bæta. Lokaerindið í ljóði
Ingibjargar er þannig:
Vér fögnum öllum fögrum júnídögum,
með fullu trausti biðjum þess í dag,
að alt það besta er býr í þessum lögum
sé blessun vorsins yfir landsins hag.
Í vorsins nafni stefnu og störf skal hefja:
að styrkja, vernda, – þerra tár af kinn,
um hlíð og strendur vorsins gróðri að vefja
og vorblæ tímans leiða í hjörtun inn.
Árið 1917 kom Stephan G. Stephansson
(1853–1927) í heimsókn til Íslands eftir langa
dvöl í Vesturheimi. Hann var fenginn til að
flytja minni kvenna við hátíðarhöldin 19. júní
enda þekktur fyrir stuðning við réttindabar-
áttu kvenna. Kvæði Stephans er tregafullt,
hann horfir til baka til formæðranna, starfa
kvenna fyrr á tíð og arfsins sem þær hafa
varðveitt. Konur bera með sér hlýju og ást,
karlar eru gleymnir, hirðulausir og kaldlynd-
ir:
Og mörg er sagan sönn um það
þó sé hún hvergi bókuð –
þá dyggð, sem fáa átti að,
í ástarfóstur tókuð.
Og oft hefði kaldlynd karla-þjóð
á klakann ýmsu fargað,
og borið út fegurð, frelsi og ljóð,
sem fleyttuð þið til bjargar.
Nú fer baráttuljóðum fækkandi, sólin reyn-
ist ekki eins heit og vorið ekki eins bjart og
búist var við. Bríet kemst ekki á þing og kon-
ur nýta kosningaréttinn illa til að byrja með.
Konum er ekki hleypt að við úrlausn brýnna
mála og þeim er loks „sparkað“ út úr bæj-
arstjórn Reykjavíkur. Það tekst þó að koma
konu á þing 1922 en eftir það fer róðurinn
verulega að þyngjast. Að mati þeirra sem
stýra orðræðunni eiga konur að vera hús-
mæður og mæður en ekki að vasast í pólitík.
Það hallaði undan fæti um sinn. Kvenrétt-
indafélagið og mörg önnur félög kvenna
héldu þó áfram starfi sínu. Árið 1937 er kom-
ið að 30 ára afmæli félagsins. Þá sest Ingi-
björg Benediktsdóttir niður og yrkir langt
ljóð sem hún kallar „Á leið til fyrirheitna
landsins“. Konur eru enn á leiðinni þangað.
Landið sem blasti við 1915 er einhvers staðar
út við sjónarrönd en konur hafa þó eignast
betri farkost en áður. Ingibjörg líkir þrauta-
göngu kvenna við flótta Ísraelsmanna frá
Egyptalandi. Í þessu ljóði er mikið um biblíu-
tilvísanir, konur eru á leið til landsins helga,
lands frelsisins þar sem sáttmálsörkin er virt.
Það er greinilega Bríet sem er í hlutverki
Mósesar, gott ef hún er ekki Kristsgerv-
ingur:
Og þú, sem liði fylktir fyr
og ferðinni alltaf stjórnaðir
þú, hetjan áttræð, hraust og djörf,
vér heiðrum þig og lífs þíns störf.
Þó leið væri oft um urðir löng
og eyðimerkurgangan ströng,
hjá þér var aldrei hræðsla, hik
né hugarvíl eitt augnablik.
Þín herhvöt oft fékk ekki svar
og illa með þér staðið var.
Þér grjóti varpað var að leið
við vitum nú, hve oft þér sveið.
En skeytin ei fékk á þér fest,
þú ennþá stýrir flokknum best.
Ingibjörg sér þó til lands, bjartsýnin og
baráttuþrekið hefur ekki yfirgefið hana, ferð-
in heldur áfram. Kvæðinu lýkur á þessum
orðum:
Svo áfram systur, hlið við hlið
Því héðan blasið landið við:
Hin fyrirheitna, fagra strönd
Með friðarboga og vor í hönd.
Það var ekki aldeilis vor í hönd, hvorki í
heiminum né í kvennabaráttunni. Þvert á
móti var sótt að konum heimsins með harð-
stjórnum, kreppu og atvinnuleysi. Heims-
styrjöld skall á með öllum sínum hörm-
ungum. Undir lok hennar dró til tíðinda á
Íslandi. Samband var endanlega slitið við
Danmörku og Ísland varð lýðveldi árið 1944.
Konur komu ekkert við sögu þeirrar hátíðar
sem efnt var til í rigningunni á Þingvöllum
frekar en fyrri daginn við slík hátíðarhöld.
Ingibjörg Benediktsdóttir var þó í hátíð-
arskapi er hún orti ljóð í tilefni af 19. júní
1944, tveimur dögum eftir stofnun lýðveld-
isins. Konur höfðu ástæðu til að fagna rétt
eins og karlar. Þær voru frjálsar konur í
frjálsu landi. Þeirra beið enn verk að vinna
en þær urðu að þora að slíta aldagamla
hlekki sem bundu þær í eiginlegri og óeig-
inlegri merkingu:
Nýi tíminn kallar, kallar:
Kona þorðu að vera frjáls.
Lands vors dætur allar, allar
ok ei þola og fjötra um háls.
Hlekki úr járni og hlekki úr rósum
höndin frjáls mun slíta jafnt.
Aðstöðu vér einmitt kjósum
eins og frjálsar konur samt.
Frelsið og fyrirheitna landið lét bíða eftir
sér. Kvennabaráttan hvarf um sinn, nánast
niður í Katakomburnar, en þar kom að hún
spratt upp að nýju. Kvennahreyfingin eign-
aðist ný skáld sem lýstu lífi kvenna í sögum
og ljóðum eins og þau gera enn en það er
önnur saga.
Ársrit Hins íslenska kvenfélags 1897.
Björg Einarsdóttir, Úr ævi og starfi íslenskra kvenna II
(Reykjavík 1986).
Bríet Héðinsdóttir, Strá í hreiðrið, bók um Bríeti Bjarnhéð-
insdóttur (Reykjavík 1988).
Framsókn, blað íslenskra kvenna, mars og apríl 1900.
Ingibjörg Benediktsdóttir, Frá afdal til Aðalstrætis (Reykja-
vík 1938).
Íslenskt skáldatal I–II (Reykjavík 1976).
Kennaratal á Íslandi I (Reykjavík 1986).
Kvennablaðið 1895–1919.
Kvenréttindafélag Íslands 40 ára, 1907–1947 (Reykjavík
1947).
Mill, John Stuart, Kúgun kvenna (Reykjavík 1997).
Ólafur Ólafsson, Olnbogabarnið. Um frelsi, menntun og
réttindi kvenna (Reykjavík 1892).
Sigríður Th. Erlendsdóttir, Veröld sem ég vil, saga Kven-
réttindafélags Íslands 1907–1992 (Reykjavík 1993).
Stúlka. Ljóð eftir íslenskar konur. Helga Kress sá um útgáf-
una (Reykjavík 1997).
Hirðskáld kvennahreyfingarinnar
Sú var tíð að nauðsynlegt þótti að yrkja ljóð
við þau tækifæri sem mörkuðu tímamót í lífi
fólks. Erfiljóð, brúðkaupsljóð, hátíðarljóð og
baráttuljóð voru ort, oftast að beiðni þeirra
sem fögnuðu, syrgðu eða vildu hvetja fólk til
dáða. Sjálfstæðishreyfingin átti sín skáld og
sama máli gegndi um verkalýðshreyfinguna
og kvennahreyfinguna. Í tilefni af 100 ára af-
mæli Kvenréttindafélags Íslands, en það var
stofnað 27. janúar 1907, verður fjallað um
nokkur þeirra ljóða sem ort voru á tíma kven-
réttindabaráttunnar.
Ingibjörg Benediktsdóttir Var í hátíðarskapi
19. júní 1944, tveimur dögum eftir stofnun
lýðveldisins.
Guðmundur Guðmundsson skólaskáld Orti
„Kvennaslag“ að beiðni Bríetar Bjarnhéðins-
dóttur sem baráttusöng Kvenréttindafélagsins.
» Árið 1937 er komið að 30 ára afmæli félagsins. Þá sest Ingi-
björg Benediktsdóttir niður og yrkir langt ljóð sem hún kallar
„Á leið til fyrirheitna landsins“. Konur eru enn á leiðinni þangað.
Landið sem blasti við 1915 er einhvers staðar út við sjónarrönd
en konur hafa þó eignast betri farkost en áður. Ingibjörg líkir
þrautagöngu kvenna við flótta Ísraelsmanna frá Egyptalandi. Í
þessu ljóði er mikið um biblíutilvísanir, konur eru á leið til lands-
ins helga, lands frelsisins þar sem sáttmálsörkin er virt.
Höfundur er sagnfræðingur.