Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2007, Blaðsíða 3

Í snörunni Á síðustu sjö árum hafa verið uppfærðar 13 óperur í flokki meðalstórra ópera og af þeim eru 9 í hópi þekktustu og vinsælustu óperuverka sögunnar, segir Bjarni, en meðal þeirra er
Brottnámið úr kvennabúirnu eftir Mozart. Myndin er úr uppsetningu Óperunnar á Brottnáminu. Rustinn - Bjarni Thor, í hlutverki Osmíns, þjarmar að Snorra Wium.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2007 3
Morgunblaðið/Golli
Eftir Bjarna Daníelsson
Árni Tómas Ragnarsson læknir seturekki ljós sitt undir mæliker þegarkemur að málefnum Íslensku óp-erunnar. Fyrir hálfum mánuði birtist
í Lesbók Morgunblaðsins grein þar sem hann
gagnrýnir starfshætti og verkefnaval Íslensku
óperunnar harðlega. Hann leggur til að fallið
verði frá áformum um byggingu óperuhúss í
Kópavogi og starfsemi Íslensku óperunnar í
framtíðinni miðuð við sýningar á allra vinsæl-
ustu óperum sögunnar í nýja tónlistarhúsinu í
Reykjavík. Það eitt sé skynsamlegt miðað við
óperuáhuga landsmanna og fjárhagsstöðu Óp-
erunnar. Á sínum tíma skrifaði Árni Tómas
grein um hvað það væri miklu hagkvæmara út
frá kostnaðar- og aðsóknartölum að sýna frekar
í stóra sal fyrirhugaðs tónlistarhúss en að útbúa
sérstakan minni leikhússal í húsinu eins og for-
svarsmenn Óperunnar, Samtök um tónlistarhús
og tónlistarhreyfingin höfðu óskað eftir.
Hagrænt gildi óperulistar
Um þessi hagvísindi má segja að ef þeim væri
beitt á menningarlíf Íslendinga almennt er hætt
við að helstu menningarstofnanir þjóðarinnar
yrðu reiknaðar út af kortinu. Það kæmi vænt-
anlega í ljós að það borgar sig ekki samkvæmt
þessari reiknireglu að reka sinfóníuhljómsveit
eða þjóðarleikhús, hvað þá aðrar menning-
arstofnanir sem þjóna fámennari hópum þjóð-
félagsins. Og það myndi áreiðanlega ekki borga
sig að byggja svona glæsilegt tónlistarhús eins
og stefnt er að. Sem betur fer er nú vaxandi
skilningur á hagrænu gildi lista- og menningar-
lífs fyrir þjóðarbúið og þeim gríðarlega hagvexti
sem umsvif menningarlífsins leiða af sér. Gildi
þess starfs sem Íslenska óperan vinnur íslensku
menningarlífi verður ekki gert upp með taln-
ingu á sætafjölda og aðgangseyri eingöngu,
heldur verður að taka margt annað inn í reikn-
inginn. Það verður heldur ekki snúið til fortíðar
eins og Árni Tómas krefst í þeirri trú að þá hafi
allt verið miklu betra og vitlegra eins og sjá
megi af gömlum aðsóknartölum.
Breytt starfsumhverfi
Heimurinn hefur breyst og þær aðstæður eru
ekki lengur fyrir hendi að hægt sé að sýna sömu
óperuna oft í viku, mánuð eftir mánuð, í Gamla
bíói fyrir fullu húsi. Vegna tímabærrar og eðli-
legrar launaþróunar hjá óperulistafólki er ekki
lengur raunhæft að ætla sér að greiða sýning-
arkostnað af miðasölutekjum, enda er fjöldi
þátttakenda í hverri uppfærslu oft 150 eða jafn-
vel fleiri. Einsöngvararnir eru margir að vinna
annars staðar í heiminum og ekki tiltækir nema
í stuttan tíma, framboð á menningarviðburðum
er gríðarlega mikið og samkeppni í menningar-
lífinu um athygli neytenda að sama skapi
feiknalega hörð. Aðstæður eru gjörbreyttar.
Það er hins vegar misskilningur hjá Árna Tóm-
asi að reginmunur sé á stefnu og verkefnavali
Íslensku óperunnar fyrr og nú þótt áherslur
kunni að hafa þróast eitthvað í samræmi við
breytta tíma. Þannig hafa þekktar óperur eftir
höfuðskáld sígildu óperanna alltaf verið þunga-
miðjan í verkefnavali Íslensku óperunnar. Á síð-
ustu árum höfum við af eðlilegum ástæðum
staðið oftar frammi fyrir þeirri spurningu hvort
sviðsetja eigi aftur þekkta óperu, eða velja frek-
ar annað öndvegisverk sem ekki hefur verið
sýnt hér áður. Í mínum huga er síðari kosturinn
oft áhugaverðari, enda er af nógu að taka og
ekki ástæða fyrir Íslensku óperuna að vera
stöðugt að toppa sjálfa sig í sömu verkunum við
hljómburð og tæknilegar aðstæður sem hljóta
sífellt harðari gagnrýni lærðra sem leikra.
Verkefnaval síðustu ára
Samningar við ríkið undanfarin ár hafa í stórum
dráttum hljóðað upp á tvær meðalstórar óp-
eruuppfærslur á ári, plús jafn mörg minni verk-
efni. Á síðustu sjö árum hafa verið uppfærðar 13
óperur í flokki meðalstórra ópera og af þeim eru
9 í hópi þekktustu og vinsælustu óperuverka
sögunnar: La Bohéme (Puccini), Töfraflautan
(Mozart), Hollendingurinn fljúgandi (Wagner),
Rakarinn í Sevilla (Rossini), Macbeth (Verdi),
Brúðkaup Fígarós (Mozart), Tosca (Puccini),
Öskubuska (Rossini) og Brottnámið úr kvenna-
búrinu (Mozart). Af þeim fjórum sem þá eru
ótaldar eru tvær eftir Benjamin Britten, Lúk-
retía svívirt og Tökin hert, en Britten er oft tal-
inn sá síðasti af klassísku óperuskáldunum.
Einn óperutryllir hefur verið sýndur, Sweeney
Todd eftir Stephen Sondheim, en hann hefur
notið vinsælda víða, ekki síst í Bretlandi og
Bandaríkjunum. Nú er verið að setja upp óp-
eruna Flagari í framsókn (The Rake’s Pro-
gress) eftir Stravinsky, en hún er talin ein vin-
sælasta ópera sem skrifuð hefur verið eftir daga
Puccinis. Ég skil ekki hvernig hægt er að halda
því fram að þetta verkefnaval sýni ofuráherslu á
fágætar óperur eins og Árni Tómas gerir.
Fortíð, nútíð og framtíð
En sitt sýnist hverjum og það er öllum frjálst að
hafa áhuga á afmörkuðum hluta óperubók-
menntanna og láta sér fátt um önnur verk finn-
ast. Það er staðreynd að margir hafa orðið óp-
eruvinir af að kynnast þekktustu og mest fluttu
óperunum eins og Aidu, La Bohéme og Carmen
og ég er sannarlega ekki að gera lítið úr ágæti
þeirra.
Ég held hins vegar að einhliða áhersla á fáar
vinsælar óperur sé vísasta leiðin til glötunar fyr-
ir óperuhús sem hefur metnað fyrir listformið
og ber virðingu fyrir óperulistamönnum og óp-
eruáhugafólki. Eins sjálfsagt og það er að sýna
hinar sígildu óperur fyrir nýjar kynslóðir, þá er
jafn sjálfsagt að flytja einnig verk sem standa
okkur nær í tíma og tilheyra því tímabili sem við
köllum samtímann. Og ekki nóg með það, held-
ur verður líka að gera ráð fyrir því að óperan sé
lifandi listform og metnaðarfullu óperuhúsi beri
að leggja nokkuð af mörkum til að þróa það inn í
framtíðina. Þess vegna þarf líka að stuðla að því
eftir föngum að samdar séu og fluttar nýjar óp-
erur, bæði sem tilraunaverkefni og fullburða
óperuverk. Allt þetta reynir Íslenska óperan að
gera með samfelldu og fjölþættu starfi og sam-
starfi við ýmsa aðila sem vinna að óperuflutn-
ingi og nýsköpun á sviði tónlistarleikhúss.
Ég er sannfærður um að hófstillt tilbreyting-
arstefna eins og rekin er í Íslensku óperunni
skilar sér ekki síður í óperuáhuga hjá þjóðinni
en einhliða endurtekningar fáeinna vinsælla
verka. Þetta met ég m.a. af viðbrögðum fjöl-
margra óperugesta sem lýst hafa undrun og
ánægju yfir sýningum Óperunnar á verkum
sem þeir þekktu ekki fyrir. Það er heldur ekki
bara óperuverk sem við erum að koma á fram-
færi. Við erum fyrst og fremst að bjóða upp á
stórkostlega upplifun og skemmtun sem fram-
kölluð er af mikilli faglegri ögun og listrænni
fullkomnun. Við getum verið stolt af þeim verk-
um sem Íslenska óperan hefur flutt á tuttugu og
fimm ára starfsferli, ekki af því að flest þeirra
séu á einhverjum ímynduðum alheims-
vinsældalista, heldur af því hversu vel þau hafa
verið flutt af okkar ágætustu óperulistamönn-
um. Það er það sem metnaður Íslensku óp-
erunnar hefur alltaf snúist um, það er það sem
sannur óperuáhugi snýst um og það sem okkur
varðar mest um þegar við metum gildi óperu-
listar fyrir íslenskt menningarlíf. Það er fullt af
stórkostlegum verkum í óperubókmenntunum
sem ekki hafa verið flutt á Íslandi, samtíminn
fæðir af sér spennandi verk og framtíðin bíður
okkar með ósamin snilldarverk. Það er ótrúlegt
að því skuli vera haldið fram í alvöru að starf-
semi þjóðaróperu Íslendinga eigi að einskorðast
við sýningar í tónleikasal á örfáum verkum sem
voru samin um miðja nítjándu öld.
Óperuflutningur í tónlistarhúsinu
Hátíða- og uppákomuvæðing menningarlífsins
er hröð og einbeitt og Íslendingar fara ekki var-
hluta af þeirri þróun. Við eigum þess nú kost að
sjá og heyra alþjóðlegar óperustjörnur troða
upp í íþróttahúsum og bíósölum í stórum stíl,
jafnvel oft á ári, og yfirleitt flytja þær atriði úr
þekktum og vinsælum óperum. Þetta mun
væntanlega enn aukast með tilkomu tónlistar-
hússins. Þótt ekki hafi verið gert ráð fyrir óp-
eruaðstöðu við hönnun hússins, þá hefur það
komið fram hjá bæði forsvarsmönnum Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands og Portus að þarna verði
fluttar óperur. Líklegt er að fyrst og fremst
verði um leiklesnar óperur að ræða (konsert-
uppfærslur), en einnig er reiknað með að hægt
verði að flytja óperur í svokallaðri hálf-
uppfærslu, eins konar súperleiklesnar óperur.
Þótt þetta sé ekki sá flutningsmáti sem unn-
endur alvöru óperuleikhúss gera kröfur um, þá
getur vel verið að þetta reynist áhorfendavænt
og vinsælt, ekki síst ef hljómburður í húsinu
verður jafn góður og vonir standa til. Það má
leiða að því líkum að vinsælar óperur verði fyrir
valinu og þetta gæti orðið vettvangurinn þar
sem óskir fólks um að heyra sívinsælar óperur
verða uppfylltar og þar sem ungt fólk fær sín
fyrstu kynni af þessari tónlist.
Bygging óperuhúss forsenda framþró-
unnar
Það er hins vegar algjörlega óhugsandi að
hætta við byggingu óperuhúss í Kópavogi til að
hægt sé að einbeita sér að því að leiklesa sí-
vinsælar óperur í nýja tónlistarhúsinu í Reykja-
vík. Þótt ríkið og Reykjavíkurborg hafi ákveðið
að hafa ekki óperuaðstöðu í tónlistarhúsinu, þá
jafngildir það ekki ákvörðun um að útiloka
framþróun óperulistar á Íslandi. Það eru sem
betur fer allir ánægðir með þá miklu grósku
sem verið hefur í sönglist á Íslandi síðustu ára-
tugina og stoltir af þeim frábæra árangri sem
íslenskir óperusöngvarar hafa náð. Þótt afrekin
hafi fyrst og fremst verið unnin á erlendri
grund þá hefur þeim sem betur fer líka fjölgað á
heimavelli. Íslenskir óperusöngvarar hafa fyrir
löngu sýnt og sannað að það eru faglegar og list-
rænar forsendur til þess að reka óperuhús á Ís-
landi. Það verður hins vegar að gera það þannig
að þar skapist vettvangur samfelldrar atvinnu-
starfsemi og miðstöð reynslu og þróunar sem
kemur óperulistamönnum að gagni og tryggir
einnig fjölbreytta og vandaða dagskrá fyrir vax-
andi en sundurleitan hóp óperuunnenda. Bygg-
ing óperuhúss í Kópavogi er glæst áform og fel-
ur í sér fyrirheit um vöxt og viðgang
óperulistarinnar á Íslandi, en kallar um leið á
nýja og skýra hugsun varðandi þróun tónlistar-
lífsins. Með byggingu óperuhúss í tengslum við
Salinn sem fyrir er verður mynduð önnur
þungamiðja í íslensku tónlistarlífi í samkeppni
við tónlistarhúsið í Reykjavík. En það verður
jafnframt að gera ráð fyrir eðlilegri verkaskipt-
ingu og nánu samstarfi þessara tveggja stór-
velda, því þörfin fyrir skynsamlega nýtingu
verðmæta og mannauðs er aðkallandi þegar
svona mikill vöxtur er framundan í tónlistarlíf-
inu. Ég vænti þess að full samstaða verði milli
allra hagsmunaaðila í því mikilvæga uppbygg-
ingarstarfi sem í vændum er.
Verkefnaval og verksvið
Íslensku óperunnar
Höfundur er óperustjóri.
Gildi þess starfs sem Íslenska óperan vinnur
íslensku menningarlífi verður ekki gert upp
með talningu á sætafjölda og aðgangseyri
eingöngu, heldur verður að taka margt ann-
að inn í reikninginn, segir óperustjóri í svar-
grein sinni við gagnrýni Árna Tómasar
Ragnarssonar á verkefnaval og listræna
stefnu Íslensku óperunnar í Lesbók fyrir
skömmu. Að mati óperustjórans verður ekki
snúið til fortíðar eins og Árni Tómas krefst í
þeirri trú að þá hafi allt verið miklu betra og
vitlegra eins og sjá megi af gömlum aðsókn-
artölum.