Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2007, Blaðsíða 10
10 LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigurð Ólafsson
sigurdurolafsson@gmail.com
Þ
að varð uppi fótur og fit í bók-
menntaheiminum haustið 2005
þegar það frestaðist um heila
viku að Sænska akademían til-
kynnti hvaða rithöfundur hlyti
Nóbelsverðlaunin í bókmenntum
það árið. Ýmsar skýringar voru viðraðar og
kjaftasögur spruttu villt í kreðsum menning-
arvita og spekúlanta. Ein þeirra var sú að leita
hefði þurft samkomulags innan akademíunnar
um það að veita verðlaunin í fyrsta skipti í ára-
tugi rithöfundi sem ætti hróður sinn að þakka
óskálduðum verkum.
Að lokum féll þessi kenning þó eins og aðrar
þær spilaborgir sem reistar höfðu verið meðan
beðið var í óþreyju eftir salómonsdómi aka-
demíunnar. Kenningin góða varð hins vegar til
þess að nafn pólska blaðamannsins Ryszard Ka-
puscinski blandaðist óvænt sterklega inn í um-
ræðuna um hugsanlega Nóbelsverðlaunahafa.
Margir hugsuðu nefnilega með sér: Ef einhver á
skilin æðstu bókmenntaverðlaun heims fyrir
óskálduð verk þá er það Kapuscinski .
Nú er ljóst að ekkert verður af neinu slíku því
að á þriðjudaginn í síðustu viku bárust fréttir af
því frá Varsjá að Kapuscinski hefði látist úr
hjartaáfalli, 74 ára gamall.
Ryszard Kapuscinski er lítt kynntur Íslend-
ingum, þó er hann einhver þekktasti alþjóðlegi
fréttaritari síðustu áratuga og bækur hans eru
oftar en ekki settar í flokk með bestu dæmum
sem fyrirfinnast um það sem af sumum er kall-
að bókmenntaleg blaðamennska (e. literary jo-
urnalism) en af öðrum ný-blaðamennska (e. new
journalism).
Sárafátækt og stalínismi
Kapuscinski fæddist 1932 í borginni Pinsk sem
þá var í austurhluta Póllands. En hræringar
styrjalda og skákir stórvelda sviptu landamær-
um Póllands svo til og frá að borgin tilheyrir nú
Hvíta-Rússlandi eftir áratugalanga veru innan
Sovétríkjanna. Kapuscinski ólst upp við sömu
kröppu kjör og einkenndu þennan landshluta og
hefur á seinni árum minnst þess að hafa gengið
um skólaus, jafnt að vetri til sumri, og að matur
hafi oft verið af mjög skornum skammti. Heims-
mynd Kapuscinskis og samborgara hans í Pinsk
takmarkaðist við sjóndeildarhring heimabæj-
arins og næsta nágrennis og öll uppfræðsla sem
bauðst var í formi stalínísks heilaþvottar í anda
tímanna á þessum slóðum þar sem stálgreipar
Sovétsins í austri voru alltumlykjandi.
Hann hóf feril sinn í blaðamennsku í heima-
landi sínu aðeins 18 ára gamall. Þegar að hann
fór að hljóta almennt hrós fyrir störf sín mann-
aði hann sig upp í að banka upp á hjá ritstjóra
sínum og spyrjast fyrir um verkefni utanlands.
Hann langaði til að skoða heiminn en hafði svo
sem ekkert meira í huga en að komast bara í eitt
einasta skipti yfir landamærin, t.d. til Tékkó-
slóvakíu. Í stað þess var hann sendur alla leið til
Indlands í sína fyrstu ferð til útlanda.
Kapuscinski hefur lýst því hvernig fjarlægar
slóðir eins og Indland, Afríka og Kína orkuðu
ekki á hann á þessum tíma eins og lönd af þess-
um heimi heldur fremur sögusvið ævintýra og
flökkusagna. Stökkið var því ansi stórt fyrir
ungan Pólverja að fljúga yfir hálfan hnöttinn yf-
ir í veruleika sem var eins ólíkur og unnt var því
sem hann átti að venjast heima við. Í nýjustu
bók Kapuscinski, Á ferð með Heródótusi (2004),
eru frásagnir hans af þessari fyrstu ferð sinni
og þeim sem fylgdu næstu misserin á eftir.
Hann segir frá því hvernig honum leið eins og
barni sem skilið er eftir á víðavangi þegar að
komið var til Indlands. Hann hafði engan sér til
halds og trausts, kunni ekki stakt orð í ensku og
þurfti virkilega að taka á honum stóra sínum til
þess að leysa úr einföldustu verkefnum, eins og
að komast að því hvernig hann ætti að verða sér
út um gistingu, fæði og, síðast en ekki síst, miða
heim þegar að hann væri búinn að viða að sér
nægu efni fyrir blaðið sitt heima í Póllandi.
Lifað og hrærst í Suðrinu
Bjargarlausi Pólverjinn ungi átti þó eftir að
mannast fljótt og nokkrum áratugum síðar voru
þeir vandfundnir í hans stétt sem voru orðnir
jafn sjóaðir af volki við erfiðustu aðstæður á
fjarlægum slóðum og í stríðshrjáðum löndum.
Áður en yfir lauk á áratugalöngum ferli hans
hafði hann upplifað 27 valdarán og stjórnarbylt-
ingar, óteljandi borgarastríð og horft upp á
mikla grimmd og eymd en einnig upplifað fagr-
ar og fjölbreyttar hliðar daglegs líf í Suðrinu
sem sjaldan er sagt frá í vestrænum fjölmiðlum.
Kapuscinski gerði það að reglu sinni að reyna
að haga lífi sínu eins og heimafólk til þess að öðl-
ast sem bestan skilning á tilveru þess og heims-
mynd. Hann nálgaðist fólk hægt og hljóðlátt,
spurði ekki margra spurninga en hlustaði þess í
stað og nam og skráði svo hjá sér eftir á það sem
honum þótti markvert í hverju tilviki fyrir sig.
Hæglætið kom þó ekki í veg fyrir að hann kast-
aði sér hvað eftir annað óhindrað út í lífshættu-
legar aðstæður. Hann var oftar en einu sinni
handtekinn og dæmdur til dauða, lenti ósjaldan
í hringiðu skotbardaga og annarra átaka og þar
að auki var hann oft nær dauða en lífi vegna
óblíðra aðstæðna, sjúkdóma eða hitabeltisdýra
sem vildu hann feigan.
Þrátt fyrir þessar svaðilfarir eru bækur Ka-
puscinski engin „Indiana-Jones-ævintýri". Þær
hafa frekar verið sagðar vera í ætt við fyrr-
nefndar stefnur ný-blaðamennsku eða bók-
menntalegrar blaðamennsku en segja má að
báðar stefnur lýsi því hvernig fræðilegur texti
er framsettur með stílbrögðum og svip skáld-
aðra verka. Sviðsetningar fá mikið rými, smáat-
riðum og hversdagslegum viðburðum er lýst til
þess að varpa ljósi á stærri veruleika og höf-
undur reynir að nálgast þær manneskjur sem
hann dregur upp mynd af á svipaðan hátt og
skáldsagnahöfundur gerir með söguhetjur sín-
ar. Stundum verður textinn svo lýrískur að
hann verður einna líkastur prósaljóði. Sjálfur
tók Kapuscinski að hluta til undir þessa skil-
greiningu á eigin verkum en bætti því við að
hann hefði í bókum sínum verið nokkuð að
reyna sig við stílbrögð ritgerðarinnar til þess að
búa efni sínu sem hentugast form.
Kapuscinski og Afríka
1958 kom Kapuscinski fyrst til Afríku. Eftir það
má segja að sú álfa hafi orðið hans helsti vett-
vangur þó að hann hafi fjarri því einangrað sig
við ferðalög og fréttaskrif frá Afríku. Frétta-
skýringar frá sjálfstæðisbylgjunni sem fór yfir
álfuna um það leyti sem Kapuscinski kom þang-
að fyrst og næstu áratugi á eftir urðu meginvið-
fangsefni fréttaskrifa hans sem og bóka. Hann
fylgir eftir þeirri bjartsýni og von sem leikur um
Afríku á fyrstu árum sjálfstæðisbylgjunnar
miklu og til þess tíma á sjöunda og áttunda ára-
tugnum þegar gleðin og trúin á framtíðina hafði
víða breyst í vítahring vonleysis eftir ótal borg-
arastyrjaldir, valdarán og eymd sem hefur látið
fá lönd í álfunni ósnert.
Þessi þróun er vel greinanleg í tveimur söfn-
um frásagna sem út hafa komið eftir hann, Fót-
boltastríðinu (1978) og Svartviði (1998). Sögu-
svið flestra frásagnanna í bókunum tveimur er
Afríka. Það sveiflast frá lýsingum á miklum leið-
togum á borð við Nkrumah og Lumumba til frá-
sagna af lífi venjulegs fólks; lestarferðum með
heimafólki í Senegal, kjörum flóttamanna í búð-
um í Eþíópíu eða daglegu streði gullgrafara í
Níger. Sé sagnaþáttum bókanna tveggja raðað í
tímaröð má kannski segja að myndin líti ekki
vel út með Ghana vonglaða 1958 í fyrstu frá-
sögnum Kapuscinski en hryllileg þjóðarmorð í
Rúanda og Búrúndí 1994 í þeim síðustu. Ekki
verður heldur myndin fegurri við lestur bók-
arinnar Enn einn dagur lífs (1976) þar sem Ka-
puscinski beinir sjónum að upplifun sinni á upp-
hafsmánuðum borgarastyrjaldarinnar í Angóla.
Myndin er þó fjarri því að vera svo einsleit að
hún byggist einungis á hinu versta sem hent
hefur álfuna á síðustu áratugum. Í bókum Ka-
puscinski eru einnig ótal dæmi um þau mörgu
gæfuskref sem stigin hafa verið um alla Afríku
frá fyrstu skrifum hans um álfuna. Mikilvæg-
asta áminning Afríkusagna Kapuscinski er þar
að auki sú að alhæfingar eiga ekki við þegar
rætt er um jafn víðfeðman heimshluta og álfan
er. Afríka er, þrátt fyrir allt, jafnfjölbreytt og
ólík innbyrðis og aðrar álfur heimsins og því er
það jafngróf einföldun að tala um alla hluta
hennar í sömu andrá og það væri að leggja að-
stæður á Íslandi og í Aserbaídsjan að öllu sam-
an, bara af því að ríkin eru teiknuð inn í sömu
heimsálfu í kortabókum.
Snilldarbrögð allegóríunnar
Kapuscinski er ekki einungis frægur fyrir frá-
sagnir sínar af lífinu og tilverunni í Afríku og
víðar í Suðrinu. Nafn hans er einnig oft nefnt
þegar talað er um allegórískar bókmenntir síð-
ari ára. Um svipaðar mundir og mikil umbrot
áttu sér stað í Póllandi og félagar í Samstöðu
undir forystu Lechs Walesa kröfðust lýðræð-
isumbóta af moskvuíhaldinu í Varsjá þá beitti
Kapuscinski sínum eigin aðferðum til þess að
hæðast og ráðast að einvöldunum í landi sínu. Í
stað þess að fara í beina baráttu gegn yfirvöld-
um heimalandsins skrifaði hann sögur af fárán-
leika og grimmd einræðisherranna Múham-
meðs Reza Pahlavi Íranskeisara (Keisari
keisaranna, 1982) og Haile Selassie Eþíóp-
íukeisara (Keisarinn, 1978).
Pólverjar voru eftir áratugaundirokun ein-
ræðisafla auðvitað orðnir þrautþjálfaðir í að lesa
á milli línanna í skrifum landa sinna og greina
það sem ekki síst var við átt og áttu ekki í
nokkrum erfiðleikum með að sjá þá sneið sem
Kapuscinski sendi stjórnvöldum í bókunum
tveimur. Stjórnvöld í Póllandi áttu hins vegar
erfitt með að athafna sig þó að þeim hefði verið
tilgangurinn að fullu ljós enda vafasamt fyrir
þau að setja sig upp á móti bókum þar sem
harðstjórnir úti í heimi voru fordæmdar, sér-
staklega í tilviki hins bandarísk-studda Írans-
keisara.
Raunar ætlaði Kapuscinski að fullkomna þrí-
leik sinn með portrettum af einræðisherrum
með bók um úganska harðstjórann Idi Amin en
önnur meira aðkallandi verkefni voru farin að
toga hann til sín undir lok níunda áratugarins.
Þegar þarna var komið sögu var austurblokkin
farin að sýna á sér veikleikamerki og allegór-
ískar árásir gegn henni ef til vill ekki jafn að-
kallandi og áður. Þess í stað fór sjálft hrunið á
austurblokkinni að fanga æ meiri athygli Ka-
puscinski og segja má að frá þeirri stund hafi
það tímabil hafist á ferli hans sem hélst allt til
æviloka þar sem hann færðist nær og nær sín-
um eigin slóðum og uppruna.
Þegar Austur-Evrópuþjóðirnar hófu hver af
annarri að losa sig undan tökum kommúnískra
leppstjórna sinna fór Kapuscinski að verða þess
æ betur áskynja að hann kynni að vera að upp-
lifa jafnsögulega tíma í sínum heimshluta og
hann upplifði í Afríku nokkrum áratugum áður
þar sem leppríkin væru ekki bara að losa tökin
heldur stæði heimsveldið sjálft líka á brauðfót-
um. Hann ákvað frá og með 1989 að fara nokkra
leiðangra til Sovétríkjanna sjálfra og fylgjast
með hraðri hnignun báknsins mikla og við-
brögðum almennings og ráðamanna við ástand-
inu. Í upphafi var auðvitað engan veginn full-
ljóst hvaða stefnu atburðarásin myndi taka en
þegar sú niðurstaða var ljós að Sovétríkin yrðu
leyst upp, nánast í frumeindir sínar, þá ákvað
Kapuscinski að fylgja líka eftir fyrstu tveimur
árunum eftir að Sovétríkin breyttust í lausbeisl-
að bráðabirgðaástand sem fékk nafnið Samveldi
sjálfstæðra ríkja.
Niðurstaðan var bókin Heimsveldið (1993)
sem ef til vill var persónulegasta bók Kapusc-
inski til þess tíma. Sjónarhorn hans hafði breyst
frá fyrri bókum. Hann fór frá því að vera áhorf-
andi að miklum þjóðfélagsbreytingum í lífi fjar-
lægra þjóða til þess að upplifa hnignun og fall
þess stórveldis sem hann sjálfur hafði verið
undir járnhælnum á sem þegn eins leppríkja
Sovétvaldsins. Hann slær strax persónulega
tóninn í upphafi frásagnarinnar þegar hann
dregur upp mynd af ógninni skelfilegu úr austri
sem ræðst inn í heimabæ hans þegar hann er
sjö ára barn. Sovéskir herir fara þá um og skilja
eftir sig sviðna jörð, drepa og hafa á brott fólk
sem síðan sást aldrei aftur. Þetta ógnvænlega
upphaf kallast síðan sterklega á við þá laslegu
og hjákátlegu mynd af stórveldinu sem dregin
er upp af síðustu dögum þess þegar ekkert
stendur eftir nema sjálfsblekkingin ein um það
að líkið andi enn.
Aftur til upprunans
Kapuscinski sendi reglulega frá sér efni á móð-
urmáli sínu en nokkur bið hefur orðið á því á
allra síðustu árum að verk eftir hann sé sett í al-
þjóðlega dreifingu. Á síðustu misserum hefur
hins vegar þýðing á fyrrnefndri bók hans, Á
ferð með Heródótusi, komið út á sífellt fleiri
tungumálum. Þar færist Kapuscinski enn nær
sjálfum sér og uppruna sínum. Þættirnir í þess-
ari síðustu þýddu bók hans tengjast flestir mót-
un hans sem erlends fréttaritara og segja frá
upphafi ferilsins, meðal annars Indlandsferð-
inni sem greint var frá í upphafi þessarar grein-
ar. Inn í frásögnina blandar hann svo sagna-
þáttum af Heródótusi, forn-gríska
sagnaritaranum sem Kapuscinski segir ekki
einungis vera sinn helsta áhrifavald heldur
einnig sinn dyggasta förunaut í áranna rás.
Þótt Kapuscinski hafi verið kominn vel á átt-
ræðisaldur var hann fjarri því hættur að skrifa.
Raunar bentu nýleg viðtöl við hann til þess að
enn hefði hann verið að færast nær eigin upp-
runa því að hann sýndi örlögum Pinsk, gamla
heimabæjarins síns, sífellt meiri áhuga og úti-
lokaði ekki að sögur þaðan yrðu efni einhverra
af hans næstu bókum. Aðdáendur Kapuscinski
halda sjálfsagt í þá von að hann hafi skilið hand-
rit slíkrar bókar eftir fullklárað þannig að hún
megi koma út nú eftir dauða hans og marki þar
með lokakaflann í hans höfundarverki. Það væri
viðeigandi að þannig lokaðist hringur Ryszard
Kapuscinski og það sannaðist enn einu sinni að
hver vegur að heiman er að lokum vegurinn
heim.
Reuters
Ryszard Kapuscinski „Áður en yfir lauk á áratugalöngum ferli hans hafði hann upplifað 27
valdarán og stjórnarbyltingar, óteljandi borgarastríð og horft upp á mikla grimmd og eymd
en einnig upplifað fagrar og fjölbreyttar hliðar daglegs líf í Suðrinu sem sjaldan er sagt frá í
vestrænum fjölmiðlum.“
Hægláti heimsborgarinn frá Pinsk
Pólski rithöfundurinn Ryszard Kapuscinski
lést fyrir rúmri viku en hann var einn af
áhugaverðustu rithöfundum samtímans og
sérhæfði sig í ritun bóka á mörkum skáld-
skapar og blaðamennsku. Hér er tæpt á
helstu verkum hans sem meðal annars fjalla
um pólitískt ástand í Indlandi, Afríku og
heimalandi höfundarins.
»Hann fór frá því að vera
áhorfandi að miklum þjóð-
félagsbreytingum í lífi fjar-
lægra þjóða til þess að upplifa
hnignun og fall þess stórveldis
sem hann sjálfur hafði verið
undir járnhælnum á ...
Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur.