Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Í
grein sinni í Lesbók Morgunblaðsins
(06.01.07) setur Sigurjón Baldur Haf-
steinsson fram gagnrýnar at-
hugasemdir um stöðu íslenskrar
kvikmyndamenningar og full ástæða
er til að fagna slíkum skrifum enda
ljóst að ýmislegt mætti betur fara í þeim efnum.
En um leið og hægt er að taka undir með ýms-
um fullyrðingum Sigurjóns má staldra við aðrar
og skoða hvaða forsendur höfundur gefur sér
fyrir gagnrýni sinni.
Sigurjón heldur því m.a. fram að innlend um-
ræða um íslenskar kvikmyndir sé um of bundin
við staðla og aðferðafræði annarrar listgreinar,
en þar á hann einkum við bókmenntir, og segja
má að þarna sé að finna skurðpunkt hinna ýmsu
athugasemda höfundar. Sigurjón álítur að bók-
menntasagan sé svo fyrirferðarmikil í umræðu
um kvikmyndir að sjálf kvikmyndin eigi á hættu
að týnast inn í eins konar afdölum óskyldrar
listgreinar, og þaðan sé nauðsynlegt að bjarga
henni. Færa hana með öðrum orðum inn í öðru-
vísi og ómengaðan umræðuramma sem ein-
skorðast við kvikmyndina sem slíka, kosti henn-
ar og galla, en einkum sérkenni.
"Kvikmyndalistamenn og fjölmiðlafólk setja
myndirnar (...) í samhengi við íslenska bók-
menntasögu eins og íslensk kvikmyndagerð sé
hluti hennar", segir Sigurjón og vísar til viðtöku
sakamálamyndanna Mýrin og Köld slóð, sem
báðar komu út 2006. Þær voru samkvæmt Sig-
urjóni vafningalaust settar í samhengi við hefð
bókmenntanna, einkum Arnald Indriðason, í
stað þess að nota nærtækari dæmi líkt og for-
vera þessara mynda (í tegundarlegum skiln-
ingi) innan miðilsins í umfjöllun um merkingu
og hlutverk þeirra.
Frekar en að fjalla um þessar myndir í sam-
hengi bókmennta hefðu ummælendur sam-
kvæmt Sigurjóni betur rætt "hvernig leik-
stjórar, handritshöfundar,
kvikmyndatökumenn og aðrir sjá sig í sam-
hengi við Morðsögu (1977) í leikstjórn Reynis
Oddssonar, Ryð (1990) í leikstjórn Lárusar Ým-
is Óskarssonar og Foxtrot (1988) í leikstjórn
Jóns Tryggvasonar“. Hér er bent á þá stað-
reynd að ákveðin hefð hafi hugsanlega skapast
á Íslandi varðandi gerð spennumynda og því sé
sá möguleiki fyrir hendi að fjalla um hefðina
þegar ný verk bætast í hópinn. Slík nálg-
unarleið kann að bregða birtu á ákveðna þætti í
íslenskri kvikmyndagerð, til dæmis að sam-
kvæmt myndatali Sigurjóns hafa sextán ár liðið
síðan viðlíka mynd var gerð. Reyndar mætti
telja nýrri og að mörgu leyti skýrari dæmi um
atlögu íslenskra kvikmyndagerðarmanna að
glæpamyndaforminu, þar sem til dæmis má
deila um hvort Morðsaga teljist yfirleitt til
þessa forms, þrátt fyrir titilinn. Þar má nefna
myndir á borð við A Little Trip to Heaven,
Sporlaust, Nei er ekkert svar og Blossa. Þá er
ekki úr vegi að benda á að kvikmynd Baltasars
Kormáks, Mýrin, er byggð á skáldsögu Arnalds
svo ekki getur það talist fjarstæðukennt að
kvikmyndaverkið sé sett í samhengi við ís-
lensku glæpasöguna og ekki síður þann áhuga
sem hún hefur skapað á "krimmahefðinni" í víð-
ara samhengi.
Hins vegar er það að mörgu leyti rétt að ís-
lenskar kvikmyndir eru oft og tíðum settar í
samhengi við bókmenntahefðina en nær væri
e.t.v. að spyrja hvers vegna svo sé en að for-
dæma slíkt athæfi með öllu, en skrif Sigurjóns
jaðra við hið síðarnefnda.
Þegar litið er um öxl er ljóst að íslensk kvik-
myndasaga stendur í nánum tengslum við bók-
menntahefðina, jafnvel nánari en algengt er í
öðrum þjóðarbíóum, en birtingarmynd þess er
einkum sú að kvikmyndir sem byggja á bók-
menntaverkum hafa fylgt íslenskri kvikmynda-
sögu frá upphafi. Óþarfi er að telja fram dæmi,
kvikmyndasagan talar sínu (mynd)máli, en það
væri vissulega virðingarvert rannsóknarefni að
skýra þessi tengsl nánar. En í ljósi þess að mál-
um er svo háttað verður það að teljast eðlilegt
að ummælendur sem fjalla um íslenska kvik-
myndamenningu líti að einhverju, jafnvel um-
talsverðu leyti, til bókmennta. Þess má geta að
ein af þeim þremur myndum sem Sigurjón
nefnir sem dæmi um sjálfstæða kvikmynda-
hefð, Ryð, er byggð á þekktu og vinsælu leik-
verki, Bílaverkstæði Badda, sem höfundur
sjálfur, Ólafur Haukur Símonarson, lagar að
hvíta tjaldinu. Tengsl listforma gera með öðrum
orðum vart við sig víða.
Heimfærð listform
Ýmsum kann reyndar að finnast þau rök að
kvikmyndin eigi undir högg að sækja frá bók-
menntum nokkuð athyglisverð, ekki síst vegna
þess að bókmenntafólk hefur haft áhyggjur af
því á undanförum áratugum hver afdrif bók-
menntanna verði andspænis sívaxandi framrás
myndrænna fjölmiðla á borð við sjónvarp og
kvikmyndir. Ekki er þó annað að sjá en að Sig-
urjón sé nokkuð uggandi um framtíð kvikmynd-
arinnar þar sem hún hírist, misskilin og
óhreinkuð, í faðmi bókmenntaþjóðarinnar.
Máli sínu til stuðnings reiðir Sigurjón fram
nokkuð fjölbreytt dæmasafn, en þar má nefna
nafn Eddu-verðlaunanna (tilvísun í bók), feril
Þráins Bertelssonar (frá leikstjóra til rithöf-
undar; en hér virðist Sigurjón gefa sér það að
Þráinn eigi ekki eftir að leikstýra fleiri kvik-
myndum), frímerkjaútgáfu Íslandspósts í tilefni
af aldar afmæli kvikmyndasýninga hérlendis
(en frímerki eru jú notuð til að auðvelda boð-
skipti á formi ritaðs máls og koma kvikmyndum
harla lítið við), og áherslu Kvikmyndamiðstöðv-
arinnar á handritaskrif. „Það er auðvitað eitt-
hvað skrítið við þessa mynd“, segir Sigurjón,
„að heimfæra eitt listform yfir á annað í sífellu“.
Í þessari síðastnefndu staðhæfingu Sigurjóns
gefur að líta mikilvæga forsendu gagnrýni hans
á íslenska kvikmyndamenningu en hún virðist
vera sú að sérkenni kvikmyndarinnar sem list-
forms glatist í umræðu og menningarlegum at-
höfnum sem blanda saman ólíkum listformum.
Þannig reynist ríkjandi umræðu líka fyr-
irmunað að takast á við kvikmyndaformið á
þann veg sem það verðskuldar. Enda þótt Sig-
urjón leggi einkum áherslu á viðtökusvið ís-
lenskra kvikmynda er vart hægt að skilja hann
öðruvísi en svo að undir gagnrýni hans liggi það
sjónarmið að kvikmyndin sé listform sem harla
lítið eigi skylt við aðrar listgreinar, s.s. bók-
menntir, og því sé nauðsynlegt að forðast hvers
konar tegundarrugling þegar um hana er rætt.
Þetta er ekki nýtt viðhorf en er að sama skapi
varhugavert. Tilraunir til að skapa skýr landa-
mæri milli listgreina eiga sér langa sögu en þótt
þau hafi notið fylgis á ákveðnum tímabilum hef-
ur það sýnt sig að þetta er ekki árangursrík
nálgunarleið og leiðir jafnan til ýmissa röklegra
vandamála. Þess ber að geta að á sama tíma og
hugmyndinni um sérkenni listforma var haldið
fram af hvað mestu krafti, en það var sennilega
á árunum 1915-1935, voru andstæðar raddir þó
áberandi. Rökunum um „sérkenni listforma“
þegar að kvikmyndum kom var gjarnan svarað
með því að benda á að kvikmyndin, ólíkt öðrum
listformum, þróaðist ekki yfir tíma heldur var
tæknileg uppfinning og nýtti sér í raun eig-
inleika og möguleika ólíkra listforma við að
framkalla áhrif. Ef „óhreint“ listform er yf-
irleitt til, þá er það einmitt kvikmyndin. Ef um-
ræðan um kvikmyndir á að vera „kvikmynda-
leg“ í einhverjum sértækum skilningi gefur
auga leið að eitthvað sé til sem er „kvikmynda-
legt“, en það er hægara sagt en gert að ein-
angra þetta sérstaka fyrirbrigði.
Sigurjón nefnir einnig til sögunnar önnur
dæmi um að „mælistika bókmenntanna“ sé not-
uð til að meta kvikmyndir, en þar vísar hann til
þess að Kvikmyndamiðstöð Íslands mótar for-
sendur fyrir styrkveitingum sínum að nokkru
leyti á faglegu mati á innsendum handritum,
eða skriflegum lýsingum á verkefnum. Sú stað-
reynd að „íslenskir kvikmyndagerðarmenn
þurfa að skila inn skriflegum lýsingum“ til
Kvikmyndamiðstöðvar virðist því fara nokkuð
fyrir brjóstið á höfundi sem sömuleiðis hnýtir í
þá „gríðarlegu áherslu“ sem lögð er á námskeið
„í handritsskrifum í opinberum styrkveit-
ingum“ og telur þessar áherslu jafnvel vera á
„kostnað annarra greina kvikmyndagerðar“.
Fáir myndu halda því fram að mats- og styrkt-
arkerfi Kvikmyndamiðstöðvarinnar, og þær
forsendur sem liggja að baki ákvarðanna, sé
með öllu gallalaust, en lesandi greinar Sig-
urjóns hlýtur að vera algerlega gáttaður á þess-
um málaflutningi enda er flestum ljóst að þótt
vissar undantekningar séu til eru handritsskrif
vanalega fyrsta skrefið í kvikmyndagerð og það
er ekkert óvanalegt við að meta möguleika
kvikmyndar útfrá drögum að handriti, eða full-
búnu handriti, enda hefur sú aðferð verið notuð
hvívetna síðan tekið var að búa til kvikmyndir í
nútímalegum skilningi, og er þar enginn munur
á kvikmyndaverkbóli í Hollywood fyrir fimmtíu
árum eða Kvikmyndamiðstöðinni í dag (skiln-
ingurinn á því hvað handrit nákvæmlega er hef-
ur þó breyst með tímanum).
Það er einnig ljóst að vöxtur hefur hlaupið í
fræðilega umræðu um kvikmyndir hérlendis á
undanförnum árum og á það ekki síst rætur að
rekja til umsvifamikillar fræðiútgáfu en að baki
hennar standa einstaklingar sem eiga það sam-
eiginlegt að stunda rannsóknir og kennslu í
hugvísindum við Háskóla Íslands. Hér er um að
ræða útgáfur á greinasöfnum á borð við Heim-
ur kvikmyndanna (1999), Áfangar í kvikmynda-
fræðum (2003) og Kvikmyndagreinar (2006),
auk þýðinga á bókum en þar mætti nefna bæði
Sögu kvikmyndalistarinnar eftir David Park-
inson og Ímynduðu táknmyndina eftir Christi-
an Metz. Staða útgáfu á kvikmyndaritum berst
í tal hjá Sigurjóni en hann nefnir að aðeins er til
eitt yfirlitsrit um íslenska kvikmyndasögu en
það er bæði smátt í sniðum og á ensku. Þarna
skýtur vissulega skökku við og óhætt er að taka
undir með Sigurjóni varðandi það að úrbóta er
þörf á þessu sviði. Hér má þó ekki gleyma út-
gáfu greinasafnsins Kúreki Norðursins þar sem
leitast er við að kortleggja feril íslensks kvik-
myndaleikstjóra, Friðriks Þórs Friðrikssonar.
Stórt skref í eflingu kvikmyndafræðilegrar
umræðu á Íslandi er stofnun kvikmyndafræði
sem greinar innan Háskóla Íslands, en Sigurjón
gerir lítið úr því sem og ofangreindri útgáfu-
starfsemi er hann segir að kvikmyndafræði hafi
verið kennd innan bókmenntafræðiskorar HÍ
um árabil og orðræðan eigi sér því stað „með
kenningum og tungumáli bókmenntafræð-
anna“, án þess þó að taka skýr dæmi máli sínu
til stuðnings. Þó svo að stofnun greinarinnar
hafi átt sér stað í skrefum er kvikmyndafræðin
sjálfstæð aukagrein innan stærri þverhugvís-
indalegrar skorar sem nefnist Bókmennta-
fræði- og málvísindaskor, en þar eru kenndar
auk kvikmyndafræði greinar á borð við almenn
málvísindi, táknmálsfræði, almenna bók-
menntafræði, þýðingafræði, listfræði og menn-
ingarfræði ýmist sem aðal- eða aukagreinar.
Eftir því sem ég best veit veitir kvikmynda-
fræðingur greininni forstöðu, og þar kennd
kvikmyndafræði – ekki bókmenntafræði.
Eins og áður segir er full ástæða til að taka
samband íslenskra kvikmynda við bókmenntir
og íslenska bókmenntahefð til umræðu, enda
ljóst að tengslin eru djúpstæð og margflókin.
Slík umræða myndi þó kalla á víðtækari grein-
ingu en Sigurjón býður upp á í umfjöllun sinni,
þar sem teknir yrðu inn í myndina þættir á borð
við vægi bókmennta í menningarlandslaginu og
fjárhagslegt umhverfi kvikmyndagerð-
armanna, og hvernig þessir þættir tvinnast
hugsanlega saman. Þá er forvitnilegt að Sig-
urjón horfir algerlega framhjá fræðilegri og
faglegri umræðu um kvikmyndir á Íslandi, eins
og hún hefur verið að þróast undanfarin ár, en
einblínir þess í stað á dæmi sem stundum eru
óljós en á öðrum stundum sérkennilega sértæk.
Mýrin „Ekki er þó úr vegi að benda á að kvikmynd Baltasars Kormáks, Mýrin, er byggð á skáldsögu Arnalds svo ekki getur það talist fjarstæðukennt að kvikmyndaverkið sé sett í samhengi við
íslensku glæpasöguna og þá ekki síður þann áhuga sem hún hefur skapað á „krimmahefðinni“ í víðara samhengi,“ segir Björn Þór Vilhjálmsson.
Íslenskar kvikmyndir
í klóm bókmennta?
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Sigurjón Baldur Hafsteinsson hélt því fram í
grein í Lesbók fyrir stuttu að umræða um ís-
lenskar kvikmyndir miðist um of við sögu
bókmenntanna. Í þessari grein eru gerðar at-
hugasemdir við þetta viðhorf og fleira sem
fram kom í grein Sigurjóns Baldurs en um-
ræðunni jafnframt fagnað.